Шағын және орта бизнесті несиелеуді басқаруын жетілдіру мәселелері

Кәсіпорынның қызметіне  талдау жүргізбестен бұрын несие  маманы төмендегідей жұмыстарды жүргізу  керек:

1) нақты бір кәсіпорынның қызметін зерттеу кезеңін белгілеу; материалдарды іріктеп алу және жүйелеу; көрсеткіштердің өзара байланысын тексеру және олардың салыстырмалығын бағалау. Жеке алғанда инфляциялық факторлардың әсерін жою керек, ол үшін елдегі жарияланатын индекстік бағалар негізінде базистік көрсеткіштермен салыстыратын есеп беру көрсеткіштері қайта саналады.

2) жұмыстың екінші кезеңіндегі сыртқы талдау өткізу кезінде әртүрлі алдын ала талдау есептері жүргізіледі. Олардың қатарына есептік көрсеткіштердің базалық көрсекіштерінен абсолютті және салыстырмалы ауытқуларының есебі, қорытынды көрсеткіштеріндегі жеке баптардың үлес салмағын анықтау; төлем қабілеттілігінің, табыстылықтың және салыстырмалы көрсеткіштердің есептері жатады.

3) үшінші кезеңде нағыз талдау жүргізіледі. Сандық өлшемдерді пайдалана отырып талдау, белгілі бір дәрежеде шеберлікті қажет етеді, өйткені көптеген, жиі қарама-қарсы тенденциялар мен көрсеткіштерден қарыз алушыға несие беру туралы мәселені шешу үшін кәсіпорынның төлем қабілеттілігі жағдайын дұрыс бағалау үшін оның даму бағыттарын анықтай білу керек [41].

Шағын және орта бизнес субъектісінің  несие қабілеттілігін талдаудың  негізгі міндеттері:

• кәсіпорынның қаржылық жағдайын анықтау;
• қарыз алушының шаруашылық қызметінің тиімсіздігі салдарынан несие ресурстарын жоғалтудан алдын ала сақтандыру;
• қарыз алушы кәсіпорынды оның тиімділігін көтеру бағытында қызметін ынталандыру;
• несиелердің тиімділігін көтеру.

Неиелеу шарттарын талдау мыналарды  білуді қажет етеді:

1) бұрын болған несиелерін өз уақытында өтеу, берілген есептердің сапалылығы, басшылықтың жауапкершілігі, басқа міндеттемелерге қатынасын құрайтын қарыз алушының репутациясы.

2) қарыз алушының бәсекеге қабілеті – өнімді өндіру және табыс алу, сонымен бірге несиені өтеуге қажетті қаржыны табу қабілеттілігі. Банктің  қарыз алушының нақты шығындарын  шағын және орта бизнесті несиелеуді басқару кезіндегі табысын банктің орташа табыстылығымен салыстырып бағалау жүргізеді. Банк табысының деңгейі неиелеу кезіндегі тәуекел дәрежесімен үйлестірілуі тиіс. Банк қарыз алушыдан түсетін табыс мөлшерін қалыпты қаржылық қызметті жүзеге асыру кезіндегі банкке пайыз төлеу мүмкіндігі көзқарасынан бағалайды;

3) ірі ресурстарды пайдалану мақсаттарын;

4) несие сомасын;

5) несиені өтеуді. Бұл зерттеу материалды құндылықтарды өткізу, берілген кепілдемелер және кепіл беру құқығын пайдалану есебінен несиенің қайтарымдылығын зерттеу жолымен жүргізіледі;

6) несиенің қамтамасыз етілуін, яғни банктің берілген несиеге, кепілге қарыз алушының активтерін бағалы қағаздарды қоса алуға құқығын анықтау көзқарасынан жарғы мен ережені зерттеу;

7) активтерді иеленуін (егер кәсіпорынның несиені қайтару үшін қажетті активтері болмаса, онда ережеге сай оған несие берілмейді);

8) экономикалық коньюнктура жағдайлары мен даму перспективалары (ссуда беру барысында банк кәсіпорынның саладағы экономикалық роліне және алатын орнына назар аударуы керек.  шағын және орта бизнесті несиелеуді басқару мерзімі қаншалықты ұзақ болса, экономикалық болжау соншалықты маңызды болады) және басқа факторлар.

Банк кәсіпорынға несие беру туралы мәселені шеше отырып, қарыз  алушыларды үш категорияға бөледі:

• сенімді (несиеге қабілетті);
• тұрақсыз (несие қабілеттігі шектеулі);
• сенімсіз (несиеге қабілетсіз).

Сенімді қарыз алушы жалпы жағдайларда  несиеленеді, бұл жағдайда  шағын  және орта бизнесті несиелеуді басқарудің жеңілдікті тәртібі қолданылуы мүмкін. Егер қарыз алушы тұрақсыз клиент болса, онда несие шартын жасау кезінде  қарыз алушының қызметін және несиенің қайтарылуын бақылау нормалары  қарастырылады (кепілдік, кепілдеме, қамтамасыз етуін ай сайын тексеру, кепіл  құқығының шарттары, мөлшерлеме пайызын  көтеру және басқалар).  Егер қарыз  алушы сенімсіз клиент болса, онда оны  шағын және орта бизнесті несиелеуді басқаруді жүзеге асыру орынды болмайды. Банк тек несие келісімінде қарастырылған  ерекше шарттарға сәйкес несие бере алады.

Шағын және орта бизнес субъектісінің  несиелiк қабiлетiне талдау жасау  барысында келесiдей факторлар  есепке алынады:

• несиеге қатысты қабiлеттiлiгi. Банк қарыз алушыға несиені бере отырып, қарыз алушының атынан шығатын тұлғаның құқықтық құжатын анықтайтын  жарғысы және нұсқауымен танысуға тиiс;
• қарыз алушының iскерлiк беделі. Несиелiк мәмiлеге тиiстi беделі деп, қарыз алушының қарызды қайтаруға дайындығын ғана емес, сондай-ақ келiсiмшартқа байланысты барлық мiндеттемелердi орындалуы түсіндіріледi [42];
• табыс алу қабiлетi. Банк қарыз алушының несиені қайтаруға жеткiлiктi қаражатты табу қабiлетiне баға беруi қажет.

Кәсіпорынның несие қабілеттілігін бағалау белгілі бір уақытта  және динамикада жүргізіледі. Талдау негізінде  банк қарыз алушыға несие беру мүмкіндігі туралы қорытынды жасайды.

Қарыз алушының несиелiк қабiлетiн  талдау кезінде бірқатар көрсеткіштер қолданылады. Оны мына кестеден көре аламыз:

 

Кесте 21 – Қарыз алушының несиелік қабілетін талдау кезінде қолданылатын көрсеткіштер

 

Көрсеткіштер атаулары	Есептеу алгоритмі
1	2
Ағымдағы өтімділік коэффициенті	Ағымдағы активтер/ Ағымдағы міндеттеме
Айналым  капиталы	Ағымдағы активтер-запастар/ Ағымдағы міндеттеме
Активтер рентабельділігі	Пайда / кәсіпорын активтері
Рентабельділік сауда	Өнімді сатудан түскен пайда/  Өнімді сатудан түскен түсім
Негізгі құралдармен басқа  айналымнан тыс активтер рентабельдігі	Пайда / негізгі құралдар + Айналымнан тыс активтер
Меншікті капитал рентабельділігі	Пайда / Меншікті капитал
Ұзақ мерзімді міндеттеме рентабельділігі	Пайда / Ұзақ мерзімді несие  және займдар
Қаржы тұтқас коэффициенті	Заемдық қаражаттар / Меншікті қаражаттар
Тіркемелі активтерді өтеу коэффициенті	Тіркемелі активтер (ғимараттар және құрылғылар-амортизация) / Қамтамасыз етілген несиелер
Қарызға қызмет ету коэффициенті	Пайда / қарыз бойынша  шығындар
Қор қайтарымы	Жалпы пайда – түсім / активтер
*Ескерту – автормен құрастырылған

 

Осы көрсеткіштердің ішінде аса  көңіл аударатыны бұл баланс өтімділігіне байланысты көрсеткіштер.

Өтімділік деп кәсіпорынның барлық төлем түрлері бойынша өз міндеттемесін  орындай алу қабілетін түсіндіреді.  Өтімділік жалпы қарыз және өтімді қаражаттар (ақшалай қаражаттар, алашақ қарыз, қорлар) көлеміне байланысты болып келеді. Баланс өтімділігі актив баптарындағы ақшалай қаражаттарға айналу мүмкіндігіне байланысты топтастырылған қаражаттарды, пассив баптарындағы төлеу мерзіміне қарай топтастырылған міндеттемелермен салыстыру арқылы анықталады.

Сонымен несие қабілеттігін талдау кезінде тек өтімділік көрсеткіштері  мен табыстылық деңгейі емес, сонымен  бірге айналым қаражаттарының айналымдылығы, қолда бар меншікті айналым қаражаттары, өткізудің өсу қарқыны,  өнім көлемінің  өсу қарқыны мен банк несиесінің өсу қарқынының қатынасы, несиелер бойынша уақыты өткен қарыздардың  сомалары мен мерзімдері, операциялар  санымен анықталатын есептік  шотты жүргізудің оперативтілігі сияқты экономикалық көрсеткіштері зерттеледі [43].

Кәсіпорынның несиеге қабілетсіздігінің  басты себептері: анықталмаған дебиторлық борыштардың болуы, клиенттер алдында  міндеттемелерді бұзу, артық өндірістік және тауар қорларын жинау, шаруашылық қызметінің төмен дәрежедегі тиімділігі, айналым қаражаттарының айналымдылығының бәсеңдеуі болып табылады [44].

Қарыз алушының табыс табу қабiлетiн  анықтау барысында сату көлемiне, баға шығындарына, шығыстарға әсер ететiн  факторлар есепке алынады. Бұл факторларға: қарыз алушы кәсiпорынның орналасқан жерi, оның тауарлары мен қызметтерiнiң  сапасы, шикiзат құны қызметкерлерiнiң  бiлiктiлiгi жатады.  шағын және орта бизнесті несиелеуді басқарудегi шетелдiк  тәжiрибедегi бұл факторларға қоса жарнамалау тиiмдiлiгi және бәсеке сияқты факторлар ескерiледi. Қарыз алушының несиелiк қабiлетiн бағалаудағы  басты фактор оның қаржылық жағдайы  болып табылады. Ол қарыз алушының қызметiн көрсететiн көрсеткiш  ретiнде қызмет ете отырып, меншiктi және заемдық қаражаттарды орналастыру  және пайдалану құрылымдарымен, сондай-ақ пайданы алу, бөлу және тиiмдi пайдаланумен сипатталады.

Кәсіпорынның несие қабілеттілігін бағалаудың басты әдісі – оның ресми бухгалтерлік есеп берулерін  талдау. Осыған сүйене отырып банк мыналарды  бағалайды:

1. Кәсіпорынның төлем қабілеттілігін және өтімділігін;

2. Айналым қаражаттарын және алған несиені пайдаланудың тиімділігін;

3. Барлық қарыз міндеттемелерді, несиенің сұралған сомасын қоса, өтімді қаржылармен жабуын;

4. Шаруашылық айналымда меншікті айналым қаражаттарының болуын;

5. Кәсіпорынның табыстылығын бағалау.

Сонымен, екінші деңгейдегі банктердің заңды тұлағаларды  шағын және орта бизнесті несиелеуді басқару тәжірибесінен  нақты мысалдар келтірейік. Бұл мысалдар несие беруші банк пен қарыз алушының арасындағы несиелік қатынасты сипаттайды. Жобалар әр түрлі, яғни олар  шағын  және орта бизнесті несиелеуді басқару  мерзімдері бойынша: ұзақ және қысқа  мерзімді;  шағын және орта бизнесті несиелеуді басқару субъектісі бойынша: өндірістік және қызмет көрсету секторларына тән;  шағын және орта бизнесті несиелеуді басқару объектілері бойынша: айналым қаражаттарын толықтыруға және саудаға; несие беруші банктеріне қарай, сондай-ақ  шағын және орта бизнесті несиелеуді басқару әдістері мен тәсілдеріне қарай өзара ажыратылады [45].

“Еркін” фирмасын  шағын  және орта бизнесті несиелеуді басқару.

“Еркін” фирмасының негізгі қызметі  – заңды және жеке тұлғаларды жеке мүліктік қауіпсіздігін қамтамасыз ету және күзетті ұйымдастыру  болып табылады.

“Еркін” фирмасы Қазақстан  Республикасында бақылау панельдерін, сол сияқты қысқа және ұзақ әрекеті  бар радио байланыстар жүйесін  өндіруге байланысты әлемдік лидер C & K SYSTEMS (АҚШ) компаниясының арнайы дистрибьюторы болып табылады.

Сонымен қатар, компания нарығына әлемдегі 9 ірі фирмалардың (Apollo, Watec, Computar, Mіntron, Kocom және т.б.) видео қадағалау  және бақылауға байланысты күзет  жүйелерінің өндірушілерінің өнімдерін  жеткізуші болып табылады.

2006 жылы жоғарыда аталған  компаниялар өнімдерін 413 мың  АҚШ долларына сатқан.

“Еркін” фирмасы Қазақстанда қауіпсіздік жүйелерінің құрал-жабдық-тарының үлесі – 70%, ал қалған 30%-і бәсекелес бірнеше компаниялар үлесіне тиеді.

“Еркін” фирмасы бұған дейін де бірнеше несие алған, яғни тұрақты клиенттерінің біріне жатады. Оның несиелік тарихы жаман емес.

“Еркін”   фирмасы несиеге деген өтінішіне қоса қаржылай сараптама жасау үшін қажетті құжаттар тізіміне сәйкес тиісті құжаттарын толық тапсырған. Осы құжаттарды толық пайдалана отырып жобаны қаржылық талдайды.

“Еркін” фирмасы несиелік ресурсқа өтінішін бергеннен кейін оның қаржылық жағдайына талдау жасалады. Клиенттің қаржылық жағдайына жасалатын талдау банкінің несиелік саясаты бойынша және ондағы белгіленген қаржылық коэффициенттерді анықтаудан басталады.

Қаржылық коэффициенттерін талдау кәсіпорынның өтімділігін, несиелік қабілетін, тиімділігі мен пайдалылығын бағалау үшін қажет. Бұл жоба бойынша  қолданылатын коэффициенттер 5-ке бөлінеді :

1. Өтімділік коэффициенті;

2. Левераж коэффициенті;

3. Өтеу коэффициенті;

4. Қызмет коэффициенті;

5. Пайда алу коэффициенті.

Өтімділік коэффициенті аталған фирманың өзінің қысқа мерзімді міндеттемелері бойынша міндеттемелерін орындауын бағалауда, бұл жобаның іске асырылғанға дейінгі және кейінгі фирмаға тән қаржы тәуекелінің дәрежесін бағалау үшін қолданылады. Оларға:

• Ағымдағы өтімділік коэффициенті ағымдағы активтердің ағымдағы міндеттемелерге қатынасын білдіреді. Бұл коэффициенттің шамасы, активтердің құнының төмендігі, өзінің алдындағы міндеттемелерді жобалай алмайтындығымен сипатталады.  Бірқалыпты ағымдағы өтім-ділік коэффициенті үшін 2:1 қатынасы анықталаған. Бірақ та, оның қолданылуы саланың ерекшеліктеріне және оның перспективасына байланысты. Егер компанияда запастар айналымы жоғары болса және онда кредиторлық қарыз бойынша мәселе жоқ болса, онда, олар үшін бұл коэффициенттің төмен болғаны да қолайлы. Егер ол 1,5:1-ке төмендейтін болса, онда оған көңіл бөлген дұрыс, себебі, бұл кәсіпорынның айналым капиталының аздығын (ағымдағы міндеттеме ағымдағы активерден жоғары), яғни оның жағдайының тұрақсыздығын сипаттайды [46].
• Тез өтімділік коэффициенті ағымдағы коэффициентпен жалпы ұқсас, бір айырмашылығы, ол барлық міндеттемелерге жоғары өтімді активтердің қатынасын көрсетеді. Мұнда тауарлы-материалдық запастар мен алдын ала төленген шығыстар ағымдағы активтерден қатары алынып тасталады, себебі, олар тез арада нақты ақшаға айнала алмайды. Егер де, бұл коэффициент төмен болып, ал ағымдағысы жоғары болса, онда бұл фирмадағы тауарлы-материалдық запастардың басымдылығын, (яғни оларды сатудағы мәселелердің болуын) көрсетеді.
• Қаржы леверажы коэффициенті (қарыз коэффициенті) келесілерді қамтиды:
• Заемдық және меншікті капиталдың шекті қатынасы коэффициенті фирманың белгілі мерзімге меншікті қаражаттармен қамтамасыз етілуін білдіреді. Меншікті капиталды іскерлік қабілетінің төмендеуіне және зиянға  қарсы күресетін құрал ретінде қарастырады. Негізгі қарыздың сомасын төлеуге байланысты жинақталатын үлкен қарыздың болуы өз кезегінде фирманың төлем қабілетсіздігін сипаттайды. Бұл шекті қатынас 1:2 түрінде беріледі, яғни қарыздың бір-бірлігіне меншікті капиталдың екі бірлігі сәйкес келуін көрсетеді. Бұл шекті қатынастың пайыз түрінде берілуі, жалпы капиталдағы қарыз және меншікті капиталдардың үлесін анықтайды.
• Міндеттемелердің активтерге қатынасы несие берушілерге тиісті ақша бірліктерінің активтерге инвестицияланған сомасын көрсетеді. Демек, көп жағдайларда, активтер құнының несиелерге қатынасы несие беретін қаржы институттары үшін құнды болып табылады.
• Өтеу коэффициенті жобаның әмбебап несиелік қабілеті болып табылады. Оларға жататындар:
• Несие бойынша пайыздың қамтамасыз етілу коэффициенті фирма қызметінің табысы (салық және пайыз төлегенге дейін) жыл сайынғы пайыздық төлемдер қанша рет жоғарылығын көрсетеді.
• Қызмет коэффициенті ресурстарды пайдалану дәрежесін және оны жұмсалуына қойылатын бақылауды көрсетеді. Бұл топқа келесідегідей коэффициенттер кіреді:
• Алашақ (дебиторлық) қарыздың айналымдылық коэффициенті сатудан түсетін түсімнің қанша күн алынбағандығын көрсетеді. Бұл көрсеткіш алашақ қарызды инкассациялау тиімділігі мен фирманың өз клиенттеріне қатысы бойынша берешек саясатының тиімділігін көрсетеді. Егерде алашақ қарыз мерзімі екі айлық көрсеткіштен асатын болса, онда оның сапасы нашарлап және фирма әрі қарай үздіксіз жұмысы үшін қосымша қаражат қажет етуі мүмкін. Бұл коэффициент былай есептеледі: Несиеге сату көлемі 360 күнге бөлінеді, сөйтіп бір күндік несиеге сату көлемі анықталады. Бір күнде несиеге сату көлемінің шамасы жыл соңындағы барлық алашақ қарыздар сомасына бөлінеді. Бұл коэффициенттің шамасының жоғары болуы, басқарудың нашарлығын және уақытында қарыздың іздестірілмегендігін куә-ландырады.
• Берешек (кредиторлық) қарыз айналымдылық коэффициенті берешектердің шотының қанша күн төленбегендігін сипатайды. Бұл коэффициент келесідегідей түрде есептеледі: қаржы жылының соңындағы берешек қарыз сомасы 360 күнге көбейтіліп, шыққан шама жылдағы несиеге сатып алынғандардың (өзіндік құнның мәніне) көлеміне бөлінеді [47].
• Запастардың айналымдылық коэффициенті фирманың запастарының айналымдылық жылдамдығын сипаттайды. Әдетте, бұл коэффициент сатылған өнімнің өзіндік құнының шамасын жыл соңындағы запастарға бөлу арқылы есептеледі. Запастардың айналымдылығын күнделікті табу үшін алынған шаманы 360 күнге бөледі. Бұл коэффициенттің мәнінің төмендігі құтылуға тиіс запастардың өте көптігін білдіреді. Бұл белгі жетекшілердің запастарды тиімді бақылаудағы қабілетінің жоқтығын көрсетеді. Екінші жағынан, запастардың айналымдылығының төменгі коэффициентінің болуы, инфляция жағдайында нақты ақшаның орнына өндіріс кестесінің орындалуы үшін запастардың жоғарғы деңгейін ұстап отырудың қажеттігін куәландыруы мүмкін.