Шағын және орта бизнесті несиелеуді басқаруын жетілдіру мәселелері

 

Еуропалық Даму және Қайта Құру банкiнiң  шағын кәсіпкерлік субъектілерін  шағын және орта бизнесті несиелеуді басқару бағдарламасы бойынша несие  желісін Азия Даму банкінің несие  желісімен салыстырғанда шағын  бизнес сферасын кеңінен қамтиды. Еуропалық  Даму және Қайта Құру банкiнiң шағын  бизнеске несие беру бағдарламасы бойынша  тауар айналымын молықтыру, өндірісті  ұлғайту, машиналар мен жабдықтарды  сатып алу, жылжымайтын мүлікті  алу мен салу, қызмет көрсету салаларын  ұлғайту қаржыландырады. Еуропалық  Даму және Қайта Құру банкi мен шағын  кәсіпкерлікті дамыту қорының арасында несие туралы келісімшартқа сәйкес 77,5 миллион АҚШ долларын бөлу қарас-тырылған. Несие құралдары шағын кәсіпкерлік  субъектілерінің сауда, жұмыс, қызмет және тауар өндіріс сфераларын несиелендіруге бағытталынған [30].

Қазақстанда шағын бизнесті  шағын  және орта бизнесті несиелеуді басқару  Еуропалық Даму және Қайта Құру банкiсі мен  “Кәсіпкерлікті қолдау қоры”  АҚ-ның бірігіп ықыласуы негізінде  жанданып келеді. Бағдарламаның мақсаты  шағын жеке кәсіпкерлерге қысқа  мерзімді және ұзақ мерзімді несиелерді ұсыну жолымен Қазақстан Республикасының  бәсекелестік нақты секторын дамыту.

Сонымен ЕДҚҚБ-нiң негiзгi функцияларына:

• тiкелей қаржыландыру, яғни нақты жобаларды жүзеге асыру үшiн несие қаражатын беру;
• акционерлiк капиталға қаражат тарту, яғни мемлекеттiң және жеке кәсiпорындардың акцияларын тиiмдi түрде орналастыру;
• қарыз алушыларға капитал көзiн ашу үшiн гарант болуға көмек көрсету;
• шағын және орта  бизнестi дамыту үшiн  шағын және орта бизнесті несиелеуді басқарудi делдалдар арқылы жүзеге асыру;
• банктiк операциондық негiздерiне: шағын  бизнес секторын дамыту, барлық қатысушы елдердi  шағын және орта бизнесті несиелеуді басқаруде қамту, қаржылық делдалдармен жұмыс жүргiзу болып табылады.

Банк өз жұмысында мына принциптерге сүйенедi:

• жоба бойынша қаржыландыру көлемiнiң жалпы шығындарын 35%-дан асырмау;
• шағын және орта бизнесті несиелеуді басқару негiзiнде шағын және орта бизнестi дамыту жобалары болу керек.

Еуропалық Даму және Қайта Құру банкiнiң  шағын бизнес субъектiлерiн  шағын  және орта бизнесті несиелеуді басқару  бағдарламасы бойынша келесідей  несиенің үш түрін ұсынады:

• Micro (10 мың АҚШ долларына дейін) – несиелер теңге, шетел валютасы мен 12 ай мерзімге дейін тұрақты валюталық эквивалент түріндегі теңгемен беріледі;
• Larqe-Micro (10 мыңнан 30 мың АҚШ долларына дейін) – несиелер тенгемен 12 айға дейін, шетел валютасы мен 18 ай мерзімге дейін тұрақты валюталық эквивалент түріндегі тенгемен беріледі;
• Stall (30 мыңнан 125 мың АҚШ долларына дейін) – несиелер теңгемен 12 айға дейін, шетел валютасы мен 30 ай мерзімге дейін тұрақты валюталық эквивалент түріндегі теңгемен беріледі;

ЕДҚҚБ бағдарламасы бойынша несие  сұраған кәсiпкер несиеге өтiнiш  бiлдiрсе, ол мынандай құжаттарды банкке тапсыруы тиiс:

1) несиелiк арыз;

2) ресми және ресми емес балансы;

3) мемлекеттiк тiркеуден өткендiгiнiң көшiрмесi;

4) салық органдарында салық төлеушiнiң тiркеу нөмiрi;

5) лицензиялар, патенттер көшiрмелерi;

6) серiктестермен жасалған келісімшарттар көшiрмесi;

7) несиенi қамтамасыз етуге берiлетiн кепiл затына қатысты құжаттар.

Шағын бизнесті несиелендіру бағдарламаларын  жүргізу Қазақстан Республикасындағы  банктердің несиелік қызметтерін дамытудың  бірден-бір перспективті бағыты болып  табылады. Мысалы, Тұран Әлем банкі  Еуропалық Даму және Қайта Құру банкiнiң  шағын бизнесті қолдау бағдарламасының  желісі бойынша қатысады. [31]

Бағдарламаның мақсаты – кәсіпкерлік  қызметпен айналысатын шағын  кәсіпорындар мен жеке тұлғаларға төмен  пайыздық ставкадағы несиелік ресурстарды  ұсыну жолымен қаржылық қолдау көрсету.

Банк мынадай жобаларды қарастырады:

• машиналарды, жабдықтарды, шикізат пен материалдарды сатып алу;
• өндірісті жетілдіру;
• кәсіпкерлік қызметті жүзеге асыру үшін жылжымайтын мүліктің құрлысы мен жөндеуін жүргізу;

Банк шағын бизнесті  шағын  және орта бизнесті несиелеуді басқарудің келесідей шарттарын ұсынады:

• несие сомасы – 30 000-нан 125 000 АҚШ долларына дейін;
• несие мерзімі – 24 айға дейін;
• валютадағы пайызы – айына 1,33–1,75;

Несие қолма-қол және  қолма-қолсыз формада берілуі мүмкін. Несие  ай сайын тең үлестегі негізгі  сомамен және пайызбен өтелініп отырады. Сонымен қатар бизнес ерекшелігіне қарай несиені қайтарудың және пайыздық төлеудің жекелеген графигі болуы  мүмкін.

Несиені қамтамасыз ету ретінде  мыналар қабылданады:

• жылжымайтын мүлік;
• құрал-жабдықтар;
• жеңіл транспорт;
• жеке мүлік;
• тауарлы қорлар;
• кепіл мен кепілгерлік.

Банкке несие алуға барған кезде  құрылтайшылық құжаттармен кәсіпорынның қаржылық есебін көрсету керек, ал шағын  кәсіпкерлер үшін жеке куәлік, тіркеу туралы куәлігі және кепілге салынғандығы туралы құжаттар. Кейде қажетті жағдайларда  несиелік сараптама басқа да ақпараттарды сұрауы мүмкін.

Банк қызметкерлерімен мыналар  тегін көрсетіледі:

• клиентке ақыл-кеңес беру;
• қаржылық сараптама;
• кепіл бағасы;
• қарыз алушының заңды сараптама құжаттары.

Сонымен қатар Тұран Әлем банкі  шағын бизнес өкілдерін  Азия несиелік компанияның қаржыландыру желісі бойынша  келесідей шарттарды ұсынады:

• несие сомасы – 25 000-нан 300 000 АҚШ долларына дейін;
• несие мерзімі – 1 жылдан-3 жылға дейін;
• пайыздың ставка – жылдық 18% дейін қосылған несиені өтеуге қызмет     көрсетілгені үшін қарыз сомасынан 1%;
• несиені беру мен өтеу – АҚШ доллары түрінде (немесе курс бойынша    теңге түрінде)
• несиенің негізгі сомасы мен пайызын өтеу –ай сайын жүргізіледі;
• жоба құнының 20% кәсіпорынның меншікті қаражаты есебінен  қамтамасыз етіледі. Сондай-ақ несие ресурстары коммерциялық мақсаттағы тауар импортын қаржыландыру үшін қолданылмайды. 

Азия несиелік компаниясының желісіндегі  несие құралдары тек өндіріс-пен  және халыққа қызмет көрсету мен  байланысты жобаларды ғана қаржыландырады.

АТФ банкі өзінің жеке бизнесті дамыту мен  шағын және орта бизнесті несиелеуді басқару бағдарламаларын әзірлейді. Бұл банк Еуропалық Даму және Қайта  Құру банкiмен және экономиканы қалпына  келтіру бойынша германдық несие  институттарымен (KFW), біріге отырып шағын  және орта бизнесті қаржыландыру бойынша  жобаларға қатысады [32]. 

Жақын арада АТФ банкі германдық  несие институттарымен шағын  және орта бизнесті  шағын және орта бизнесті несиелеуді басқаруге қаражат  бөлетіндігі туралы келісімге қол  қояды.Сондай-ақ кейбір неміс бактерінің АТФ банкіне несие желісінің  ашу мен кеңейту туралы растау  алынды. Қазіргі кезде АТФ банкі  жеке кәсіпкерлердің жобасын 2 млн АҚШ  долларының жалпы сомасына қаржыландырып  отыр.

«Казкоммерцбанк» АҚ Еуропалық  Даму және Қайта Құру банкiмен біріге отырып шағын және орта қазақстандық жеке кәсіпкерлері үшін шағын бизнесті  шағын және орта бизнесті несиелеуді басқару бағдарламаларына қатысады. Бағдарламаның негізгі міндеті  – шағын және орта қазақстандық жеке кәсіпкерлерге және кәсіпкерлерлік қызметпен айналысатын жеке тұлғаларға қаржылық қолдау көрсете отырып тиімді жағдайларда несие ресурстарымен  қамтамасыз ету.

Несиелер мынандай мақсаттарда  беріледі:

• өндірісті жетілдіру мен машиналарды, жабдықтарды, шикізат пен материалдарды сатып алу;
• өндірісті кеңейту;
• кәсіпкерлік қызметті жүзеге асыру үшін жылжымайтын мүліктің     құрлысы мен жөндеуін жүргізу.

 шағын және орта бизнесті  несиелеуді басқару шарты:

• несие сомасы – 125 000 АҚШ долларына дейін;
• несие мерзімі –36 айға дейін;
• пайыздың ставка–валютамен–жылдық 18–24%, тенгемен–жылдық 25–32%.

Егер алғашқы жылдары Еуропалық  Даму және Қайта Құру банкiнiң берген несиесі 14 жобаны несиелендірсе, алдыңғы  жылдың төртінші тоқсанында кәсіпкерлерге 1502000 несие бөлінді.

Өкілетті банктер және олардың  филиалдарының 2004 жылдың сәуірі мен  желтоқсан айлары арасында шағын  кәсіпкерлікті  шағын және орта бизнесті несиелеуді басқару бағдарламасы былайша  көрініс алады: Казкоммерцбанк – 278 жоба, Банк Центр Кредит – 194, Халық  банк – 185, АТФ банк – 60, ЦеснаБанк  – 21, Тұран Әлем банкі – 26, барлығы  – 764. Берілген несиелердің орташа көлемі микрокредиттар бойынша 6004 АҚШ долларын, ал кіші несиелер бойынша 43613 АҚШ долларын құрады. Берілген мәліметтерден көріп  отырғанымыздай қазіргі кездегі  отандық жетекші банктер жеке кәсіпорындармен  шағын кәсіпкерлікке  несие беру тәжірибесін кеңінен  игеріп келе жатыр [33]. 

 

 

 

 

 

 

 

Кесте 20 – «Қазақстанның Халық  жинақ банкі» келесідей шарттарды  қарастырады:

 

Жеке кәсіпкерлерге	Заңды тұлғаларға
Несие сомасы: 100-30000 АҚШ долларына  дейін; несие мерзімі –12 айға дейін; пайыздың ставка: валютамен – жылдық 24–30% теңгемен – жылдық 28–35%	Несие сомасы: 125000 АҚШ долларына  дейін; несие мерзімі –24 айға дейін; пайыздың ставка: валютамен – жылдық   18-24% теңгемен – жылдық 28-32%
*Ескерту – автормен жасалған: банктің есеп беруі мәліметтері негізінде.

 

Халық жинақ банкі кепіл  береді:

• несиені рәсімдеудің тез мерзіміне;
• кепілге деген икемді көзқарас;
• құжатты рәсімдеу кезінде ақыл-кеңес беруге және көмек көрсетуге.

Екiншi деңгейдегi коммерциялық банктермен шағын және орта  бизнестi қаржыландыру бағдарламасы бойынша Азия Даму Банкi 50 млн АҚШ долларын, Еуропалық  Дамыту және Қайта Құру банкiмен  шағын кәсiпкерлiктi дамыту үшiн 77,5 млн  АҚШ долларын аударды және де ауыл шаруашылығы үшiн 2,5 млрд теңге жұмсалу  керек. Яғни бұл схема бойынша  несие қаражаттарының қайтарылуына және тәуекелдердiң банктерге өтуiмен  сипатталады. Мысалы, Қазақстан Республикасындағы  шағын және орта бизнестi дамыту үшiн  аз емес 77,5 млн АҚШ долларын аударып  отырған ЕДҚҚБ – шағын бизнестi  шағын және орта бизнесті несиелеуді басқару екiншi деңгейдегi коммерциялық банктердiң даму институтционалдығына сүйене отырып жасауда.

Міне, сондықтан Азия Даму банкі  мен Еуропалық Даму және Қайта  Құру банкiнің жүргізген бағдарламаларының  мақсаты өкілетті банктердің шағын  бизнесті  шағын және орта бизнесті несиелеуді басқаруге қабілеттілігін институтционалды түрде дамыту болып  табылады. Қазіргі кезде екінші деңгейдегі банктер аймақтық өтімді кепіл қорларын құру негізінде шағын бизнес субъектілерін  шағын және орта бизнесті несиелеуді басқаруді ынталандыру бойынша  қосымша шараларды қолдануда.

Қорыта келгенде, осы жоғарыда айтылғандардың барлығы шағын және орта бизнесті  шағын және орта бизнесті несиелеуді басқаруді тез жандандыру мен оның экономиканы дамытудағы ролін кеңейтуде үлкен және тиімді жұмыстардың бастауы болса деймін. Банктер шағын бизнестi  шағын  және орта бизнесті несиелеуді басқарудiң  қазiргi заманға сай технологиясын  толығымен игеруi керек, олар болашақта,  күнделiктi өмiрде ыңғайлы орын алуы керек. Банктерден шағын бизнестi  шағын және орта бизнесті несиелеуді басқару схемасын тұрақты түрде  жүзеге асуына қол жеткiзу банктер  арқылы несиелердi берiп жiберу ғана емес, банктер тарапынан да қызығушылық  болуы керек.Банктердiң шағын  бизнеске несие ұсынуының тиiмдiлiгiн  арттыру негiзiнде ынталылығын көтермелеу үшiн, несиелердiң қайтарылмау  ықтималдығын, олардың жоғары тәуекелге баруын төмендету шараларын жасаған жөн [34].

Сонымен, экономикасы дамыған және дамушы елдерде шағын және орта кәсіпкерлік  ең алдымен экономиканың маңызды  сфераларының бірі. Ол қоғамда өтетін барлық процестермен кешенді дамиды, орта және ірі кәсіпкерлікпен байланысты. Берілген елдер Үкіметі, әр түрлі  формаларда және түрлерде көрінетін, шағын  кәсіпкерліктің дамуына белсенді қолдау көрсетеді. Елде отандық шағын және орта кәсіпкерліктің тиімді дамуы үшін қызметі инновацияны енгізумен, өнім экспортымен байланысты, ШОБ  субъектілері жеңілдетілген  шағын  және орта бизнесті несиелеуді басқару  сияқты қолдау түрін әрі қарай  тарату және кейбір жағдайларды іске асыру механизмін құру қажет, франчайзинг, венчурлік бизнесті субмердігерлік және лизингті белсенді қолдану үшін жағдайлар жасау керек. Осындай  қолдаудың нәтижесінде шағын  және орта кәсіпкерлік ұлттық экономикада  елеулі рольді атқара бастайды.

Сонымен қатар шағын және орта бизнесті  шағын және орта бизнесті несиелеуді басқарудің және қаржыландырудың мынадай  жүйесін құруды мақсат тұтар едім:

1. Ең басты міндет – ол шағын және орта кәсіпорындарын  шағын және орта бизнесті несиелеуді басқару мен қаржыландыру көлемін ұлғайту;

2. Елдің барлық аймақтарында несиелік мекемелердің желісін кеңейту бойынша нақты шараларды қолға алу керек;