Шағын және орта бизнесті несиелеуді басқаруын жетілдіру мәселелері

3. Шағын бизнес субьектілерінің қарыз қаражаттарға қол жеткізу мүмкіндіктерін құру үшін Үкімет, өкіметтің аймақтық органдары шағын және орта бизнес кәсіпорындары алатын несиелердің кепілдендірілген жүйесін құру керек. Бұл мақсаттарды орындау үшін шағын кәсіпорындарға берілетін несиелер бойынша пайыздық ставканы қаражаттандыру бағдарламасын жүзеге асыру кезінде   бюджеттің барлық деңгейдегі қаражаттарын бөлу керек. Сонымен қатар, соманың қайтарымдылығына кепіл беретін сақтандыру қорының жүйесі қажет;

4. Банк қызметін қайта құру керек. Мемлекеттің шағын және орта бизнесті  шағын және орта бизнесті несиелеуді басқару мен қаржыландыру бойынша саясатын жүргізуге маманданған банктер мен қаржы ұйымдарының жүйесі керек;

5. Қарыз алушының несиелік тарихын жинақтайтын несие бюросын құру қажет.

Қорытындылай келгенде мемлекеттің  шағын және орта бизнесті қаржы-несиелік және инвестициялық қолдау саясаты  келесідей негізгі бағыттарда жүзеге асуы керек:

• басым жобаларды конкурстық негізде және жеңіл жағдайда  шағын және орта бизнесті несиелеуді басқару;
• екінші деңгейдегі банктердің шағын бизнес субьектілеріне ұсынатын несиеге кепілдік беру жүйесін енгізу және дамыту;
• екінші деңгейдегі банктермен біріге отырып, жобаларды ортақ қаржыландыруды  жалғастыру;
• венчурлық қаржыландыру жүйесін дамыту;
• шағын кәсіпкерлікті қолдау процессі кезінде сақтандыру компанияларының белсенді қатысуы.
• Қазақстанның Инвестициялық Компаниясының несиелік ресурстарын төменгі пайыздық ставкамен шағын және орта бизнес субектілеріне беру.
• Жергілікті әкімшіліктердің анықтаған бірінші реттегі дамуды қажет ететін шағын және орта бизнес субектілерін мемлекеттің «Қазына» қорының несиелік ресурстары негізінде қаражатпен қамтамасыз ету. 

Осы аталған мәселелердің шешімі банк жүйесі, кәсіпкерлердің барлық экономикалық ведомствалары мен ассоциациялары негізінде жүзеге асады деп ойлаймын.

Қарыз алушының несиелiк қабiлетi –  несиесі  бойынша қарызды уақтылы  және толық көлемде қайтару қабiлетiн  бағалаумен сипатталады. Несиенi қайтара  алмау тәуекелi көптеген факторлардың әсерiнен болуы мүмкiн, сондықтан  да, банк клиентке несие беруге шешiм  қабылдаудан бұрын оның несиелiк  қабiлетiн талдайды. Бұл көрсеткiш  банктің өтiмдiлiгiне ықпал ететiн  бiрден-бiр фактор.

Кәсіпорынның қаржы-экономикалық жағдайын талдау үшін негізгі көздер ретінде Қаржы министірлігі бекіткен мынадай жылдық бухгалтерлік есеп формалары  қызмет етеді: «Кәсіпорын балансы», «Қаржы нәтижелері және оларды пайдалану туралы есебі», Кәсіпорын балансына қосымша  бет, сондай-ақ Қазақстан Республикасы статистикалық есеп формасы «Кәсіпорынның  қаржылық  қызметінің негізгі көрсеткіштері  туралы есебі» және «Кәсіпорын-ның  өнімінің кеткен шығындары туралы есебі» [35].

Қаржылық жағдайына баға беруде клиенттің қаржылық құжаттары қолданылады. Шағын және орта бизнес субъектісінің  қаржылық жағдайы оның мынадай төлем  қабілетіне байланысты:

1) шаруашылық шарттарына сәйкес төлем талаптарын уақтылы қанағаттандыру;

2) несиені қайтару;

3) жұмыскерлер мен қызметкерлерге жалақы төлеу;

4) бюджетке төлемдерді және салықтарды төлеу.

Әлемдік тәжірибеде қарыз алушының несиелік қабілеттілігін анықтаудың рационалды жүйесі – "алты Си" жүйесі қолданылады. Алдында айтылған CAMPARI принциптеріне ұқсас "алты Си" жүйесі клиентті жан-жақты зерттеп, оның төлем қабілеттілігін және несиелік қабілеттілігін анықтайды:

• қарыз алушының сипаты (Character);
• қаражаттарды қарызға алуға мүмкінділігі (Сарасitу);
• ақшалай қаражаттар (Саsh);
• несиенің қамтамасыз етілуі (Соllateral);
• шарттар (Соnditions);
• бақылау (Сопtrol).

Қарыз алушының сипаты – оның заңды тұлға ретіндегі репутациясы, оның менеджерлерінің репутациясы, жауапкеркерішілік деңгейі, сонымен қатар клиенттің несие алу мақсатын нақты түсіну қабілеттілігі. Клиенттің репутациясы оның ұзақ уақыт бойы жұмыс істеу тарихынан, несиелік тарихынан, экономикалық, көрсеткіштердің орташа салалық, көрсеткіштерге сәйкес келуінен қалыптасады. Менеджерлерінің репутациясы олардың жоғары деңгейлі маман болуымен (білімі, жұмыс істеу тәжірибесі) байланысты. Клиенттің қарызды өтеудегі жауапкершілігі, адалдығы – қарыз алушының сипаты болып табылады [36].

Қаражаттарды қарызға алуға  мүмкіншілігі. Несиелік маман несие сұрап отырған клиенттің несиелік арызды беруге құқығы және несиелік шартқа қол қоюға заңды құқығы бар екендігіне көз жеткізуі керек. Клиенттің бұндай сипаты – қаражаттарды қарызға алуға мүмкіншілігі деп аталады. Мысалы, кәмелетке (18 жасқа) толмаған адам несиелік шарт бойынша жауапты емес. Сондықтан банк осындай несиені қайтарып алуда қиындықтарға шалдығады. Несиелік инспектор несиені сұрап отырған корпорация өкілінің корпорацияның директорлар кеңесімен берілген, несиелік келіссөздер жүргізуге, несиелік шартқа қол қоюға құқығы барына көз жеткізуі қажет. Ол үшін несиелік маман корпорацияның директорлар кеңесі жиналысының протоколының нотариалды куәландырылған көшірмесін сұрауы керек (акционерлердің жалпы жиналысының протоколы). Онда белгілі бір тұлғаның қаражаттарды қарызға алуға құқығы бар екендігі көрсетілуі шарт. Егер заңды тұлға серіктестік формасында құрылса, онда несиелік инспектор құрылтайшылардың жиналысының протоколын, құрылтайшы бір тұлға болатын болса – құрылтайшының шешімін талап етеді.

         Ақшалай  қаражаттар. Несиелік  арыздың ең маңызды сұрағы – қарыз алушы банк алдындағы қарызын өтеу  үшін қажетті ақша қаражаттарды ала алады ма? Жалпы алғанда қарыз алушылардың қарызды жабудың үш көзі болады:

а) ақша ағымы,

ә) активтерді сату,

б) қарыз міндеттемелерін немесе бағалы қағаздарды шығару арқылы қаражаттарды тарту. Осы айтылған көздердің кез-келгені несиені өтеуге қажетті соманы бере алады. Бірақ, банктер үшін қолайлысы — ақша ағымы. Себебі, активтерді сату қарыз алушының балансын, ал басқа көздерден қаражаттарды тарту банктің кредитор ретіндегі позицияларын әлсіретеді. Ақша ағымының жеткіліксіздігі қарыз алушының қаржылық жағдайының әлсіретудің көп таралған белгісі.

Қолма-қол ақша ағымы = Таза пайда (жиынтық, табыстар минус жиынтық, шығыстар) + амортизацияны есептеу + кредиторлық, борыштың өсуі – тауарлы-материалдық, құндылықардың және дебиторлық борыштың өсуі.

Осы формуланың артықшылығы – ол қарыз алушының менеджерлерінің  жұмысының сапасы, тәжірибесі, нарықтың жағдайы сияқты сұрақтарға жауапты  көрсетеді. Коммерциялық несие негізінде  күн көретін клиентте тауарлы-материалды құндылықардың, өткізілмеген тауарлардың  қорлануы байқалады немесе дебиторлық қарызды қайтару қиыншылығына тап  болады. Бұндай клиент банк үшін проблемді  клиент болады. Қолма-қол ақша ағымын бағалау – пайданың қалыпты өсу  тенденциясы байқалды ма, осы тенденцияның несиелік шарттың күшінде болу уақыты ішінде сақталады ма деген сұрақтарға жауап беру.

Несиенің қамтамасыз етілуі. Бұл қарыз алушының активтерінің құны және несиені өтеудің қосымша көзі (кепілзат, кепіл, кепілдеме, сақтандыру) болып табылады. Егер активтердің қарыз міндеттемелерімен арақатынасы қарыз алушы банкрот деп танылғанда несиені өтеу үшін маңызды болса, қосымша көздің сапасы қаржылық қиындықар кезінде міндеттемелер алдында жауап беруді кепілдіреді. Кепілзаттың сапасы, кепілдің, кепілдеменің сенімділігі ақша ағымының жетіспеушілігі кезінде, баланс өтімділігі, капитал жеткіліктілігі қиындықтары кезінде өте маңызды [37].

Шарттар. Несиелік мәміле шарттарына елдегі ағымдағы және болжамды экономикалық жағдай, саяси факторлар жатады. Осы шарттар банктің сыртқы тәуекелін анықайды. Мысалы, экономикалық құлдырау кезінде сатулардың көлемінің төмендеуі, табыстың төмендеуі несиені үмітсіз несиелер қатарына жатқызуы мүмкін. Сондықтан экономиканы немесе саланы бағалау мақсатында ақпараттық, мәліметтер базасы қалыптасады.

Бақылау. Несиелік қабілеттілікті бағалаудың соңғы факторы болып бақылау табылады. Оның мәні келесі сұрақтарға жауап табуда заңдар (мысалы, салықтық) мен ережелердің қарыз алушығы әсер ету дәрежесі, несиелік арыздың банк стандарттарына және қадағалау органдарының стандарттарына несие сапасы жағынан қаншалықты сәйкес екен?

Осы аталған компоненттер клиенттің  несиелік қабілеттілігін анықтаудың "алты Си" жүйесі болып табылады.

Сапалы қаржылық қиындықтар міндеттемелер  алдында жауап беруді кепілдіреді. Кепілзаттың сапасы, кепілдің, кепілдеменің сенімділігі ақша ағымының жетіспеушілігі кезінде, баланс өтімділігі, капитал  жеткіліктілігі қиындықары кезінде  өте маңызды.

Есептеудің негізіне өндірістің, өткізудің  көлемі бойынша алдыңғы жылдың жоспарланған есептік көрсеткіштері соңғы  бірқатар жылдардағы баға мен тарифтердің  өзгерілуі ескеріліп, несиелер бойынша  қарыздар мен кредиторлық борыштар алынуы тиіс [38].

Жыл бойы бұл есептер банк пен қарыз алушының екі жақты  келісімі бойынша қосымша анықталады, осымен қатар банктер қарыз алушының жеке көздерінің өсімінің қарқынын бақылау  керек.

 шағын және орта  бизнесті несиелеуді басқаруге  мыналар қабылданбайды:

• дайын өнімнің нормадан тыс қалдықтары, көліктік қиындықтарға, ұқыпсыз төлеушілерге тиеуді тоқтатуға байланысты өнімдерді тиеп жіберудің кешіктірілуі себепті пайда болған мерзімдік қалдықтарынан басқалары;
• өтімді шектелі немесе өтпейтін даяр өнімнің қалдықтары;
• мерзімдік қалдықтарынан басқа аяқталмаған өндірістің нормадан тыс қалдықтары, осымен қатар, жабдықтарды жөндеу кезіндегі өндірістің жоспарлы тоқтауынан немесе басқа да себептерден пайда болған жинақтау;
• өндірістің жылдық қажеттілігінен артық әкелінген, өндірілген, бір жылдан аса немесе  шағын және орта бизнесті несиелеуді басқару үшін бекітілген басқа да кезеңнен аса қозғалыссыз сақталған тауарлы-материалдық құндылықтар;
• артық,қажет емес, қиын өткізілетін және пайдаланылмайтын тауарлы-материалдық құндылықтар;
• несие шарттарында қарастырылған мерзімнен артық жолда келе жатқан материалдық құндылықтар;
• шығындар сметасынан асатын және өнімнің өзіндік құнына кіргізілмеген немесе ағымдағы табыстар және басқа көздер есебінен өтелмеген шығындар;
• кәсіпорын пайдалануға берілгеннен кейін жүргізілген іске қосуды реттейтін жұмыстар;
• бекітілген мерзімде қайта өңделмеген өткен жылдардың өнімінің ауыл шаруашылық шикізатының және аяқталмаған өндірісінің қалдықтары;
• дайындаудың жаңа мерзімінің басына дейін кәсіпорынның оны өңдеу жөніндегі өндірістік қуатынан асатын мөлшердегі ауыл шаруашылық шикізатының қоры;
• аяқталмаған өндіріске, дайын өнімге және тиелген өнімдерге жататын өнімнің өзіндік құнының қымбаттауы.

Несие алу үшін қарыз алушы банкке несиенің мақсаты, бағыты, сомасы, пайдалану  мерзімі, өтеудің нақты мерзімі, сонымен қатар несиеленетін шаралардың қысқаша сипаттамасы және оны  жүзеге асырудың экономикалық тиімділігі көрсетіліп негізделген жазбаша  арызбен барады (3 дана толтырылады). Сол кезде ол банкке несие шоттарын ашу үшін қажет арыз-міндеттеме береді. Несие шоттары банкте есеп айырысу  шотын ашу бойынша ашылады [39].

Несие алу үшін қарыз алушы, оны  пайдалану мерзіміне тәуелсіз, банкке келесі құжаттарды өткізеді:

• несиеленетін шаралардың жоспарланған шығындары, несие өтелетін айналым активтерінің және күтілген түсімдер қозғалысының есебі бар техникалық-экономикалық негіздемелері;
• қарыз алушының қаржылық жағдайын және несиеге қабілеттілігін анықтау үшін бухгалтерлік, статистикалық есеп берулер, табыстар мен шығындар туралы есеп берулер және басқа да мәліметтер;
• банк тәжірибесінде қабылданған нысандар бойынша несиені өз уақытында қайтаруды қамтамасыз ету жөніндегі міндеттемелер (жедел міндеттемелер, кепіл міндеттемелері, кепілдемелер, кепілдікке алу, сақтандыру куәлігі және басқалар.

Қажет болған жағдайда банк сол орында алдын ала тексеру жүргізуі және қарыз алушының қаржы-шаруашылық қызметі  туралы аудиторлық ұйымның қорытындысын талап етуі мүмкін.

Несиелік келісімшарт жасауға  дейін, қарыз алушыдан арыз және қажет  құжаттарды алған кезде, банк кәсіпорынның өзінің қарыз міндеттемелері бойынша  толық және бекітілген уақытта есептесе алады және жаңа несие алу үшін алғышарттарды орындай алатын қабілеттілігін білдіретін, қарыз алушының несиеге  қабілеттілігін талдауы қажет. Басқаша  айтқанда, кәсіпорынның несиеге қабілеттілігі несие алуға құқықы және мүмкіндігі талданады. Ол алдыңғы несиелер бойынша есептесу кезіндегі ұқыптылығы, ағымдағы қаржы жағдайы және қажет болған кезде ақша қаражаттарының әртүрлі көздерін жұмылдыра алу мүмкіндігімен сипатталады [40].

Несиеге қабілеттілігін талдаудың  мақсаты – банкпен  шағын және орта бизнесті несиелеуді басқару мүмкіндігі және шарттары туралы мәселені шешу алдында  анықталатын, қарыз алушыға сапалық  баға беру, клиенттің қарызға алған  қаржыны несие шартының баптарына  сәйкес қайтаруға қабілеттілігі  мен несиелік салымдарының мақсатқа сайлығын  және банк  пен қарыз  алушы арасындағы  шағын және орта бизнесті несиелеуді басқару тұрғысындағы әрі қарайғы қатынастың негізделуін  және дұрыстығын ( шағын және орта бизнесті несиелеуді басқаруді жалғастыру, тоқтату, ұқыпсыз қарыз алушыға санкцияларды қолдану) бағалау.