Кәсіпорынның бизнес -жоспар ұйымдастыру

Жоспарлау әрқашанда  бұрынғы деректерге сүйенеді, алайда  кәсіпорынның  болашақтағы  дамуын  айқындауға  және  бақылауға  тырысады. Сондықта  да, жоспарлаудың  сенімділігі  бұрынға  нақты  көрсеткіштердің  дәлдігіне тәуелді. Мұндай  сеімділікті қамтамасыз ету бухгалтерлік дәл есепсіз  және  ауқымды  статистикалық  қажетті базаға  ие  болмай  мүмкін  еместігі  айқын. Кәсіпорын әрқашанда жалпы рыноктың  шағын бөлігі  ғана болып саналатыдықтан,  ел  экономикасын дәл жоспарлау үшін  дәл ақпаратты мүмкіндігінше көбірек алу қажет. Егер кәсіпорынның дамуы нақты елдегі жалпы экономикалық  дамуымен  қатар өтуі  міндетті болмаса,  онда  рынок  көрсеткіші  кәсіпорынды  жоспарлаудың  бастапқы  деректері  болып саналады. Кәсіпорын  неғұрлым ірі  болса, әдетте, жоспарлау, соғұрлым оңайырақ болады. Дегенмен, ірі  кәсіпорындарға қарағанда, ұсақ кәсіпорындарда басшылар үшін кейбір  факторлар едәуір айқынырақ  болады. Тағы  бір атап  көрсететін  жайт, тұтастай экономиклық кейбір жағдайлары, мәселен экономикалық дағдарыстарды, ереуілдерді, т.б.  жоспарлау  тіптен  мүмкін  емес. Болашақтың  даму  барысын  дәл  болжаудың  мүмкін болмайтындығы секілді, тұтастай  рынок туралы,  бірінші кезекте, бәсекелестер  қызметіне тиісті  маңызды деректерді  күні  бұрын алу мүмкін  емес. Демек, кәсіпорындағы кез келген  жоспарлау толық   емес  деректерге сүйенеді. Кәсіпорында жоспар жасау үшін, қажетті  ақпараттар толық болмағандықтан, ал кейбіреуі мүлдем белгісіз болғандықтан, кейбір деректер жетіпейтіндіктен, жоспарлау сатысы  көбіесе  қызметкерлердің өз  ісін қаншалықты жетік білетіндігіне байланысты. Осыған  орай, жоспар жасаған  кезде  барлық көрсеткіштер толық пайдалануы, сонымен қоса жоспар  жасағанд а  өзгеріс  енгізетіндігі ойластырылуы, ал жоспардың  өзі  жоспардың  өзгеруіне  қарай үйлестіріліп отыруы тиіс. Сондықтан  да, жоспарда  резервтер  ескеріледі. Алайда, резервтің көп болуы  жоспардың  көптігіне  нұқсан  келтіреді,  ал шамалы   резервтер  жоспарды  жиі-жиі өзгертуге  мәжбүр  етеді. Жоспар көрсеткітерін ақтық басшының билігінде, оның орындалуын  үйлестіру мен бақылау да соның игілігінде. Демек, кәсіпорынның жоспарлы жүйесі, кәсіпорынның сан түрлі саласының қызметі бір-бірінен айқын шектелген, жекелеген жоспардан  тұрады.  Қойылған  мақсатқа  жетуді  көздеу  үшін  жоспарлау кәсіпорын қызметінің барлық маңызды учаскелерін қамтитындығын тағыда атап  көрсетеміз. Мұның өзі барлық  кәсіпорында қолданылады. Жоспардың  екінші сатысы – кәсіпорын учаскелері  өндірісінің нақты  бағыттары  бойынша жоспар жасау. Ода жекелеген  міндеттер  қойылып, ақша, сондай – ақ  сандық көрсеткіштері  айқындалады. Мұнда жоспарлау кезінде осал орындар, басқаша  айтқанда, кәсіпорын  қызметінің маневрлігін, демек істің даму мүмкіндігін шектейтін салалар  қатыстырылмауы  тиіс. Батыста  соңғы  жылдары  әдетте  осал орынға  өткізу, қаржылар немесе  жұмысшы  күштері  жатады. Барлық жоспардың  табыс  және шығын бөліктерінің сальдосы (актив  пен  пассив  жиынтығы)  бюджетке, яғни шығын  мен  табыс  жоспарына  енгізіледі, өйткені  мұндайда  негізгі  бғыт  өтімділігі – кәсіпорынның   төлем  қабілетін  сақтау болып саналады. Әдетте, жеклеген  жоспарлар тек  сандық  көрсеткіштер бойынша  жасалады, оларды  өзара  байланыстырғаннан кейін ғана  ақша  көрсеткіштерін  есептейді.

г) Рынок  сыйымдылығы және  өткізу  көлемін  жоспарлау. Батыс кәсіпорындары  қызметінің  осал  тұстары, сату саласы  болып саналады, сондықтан  да  кәсіпкерлік пен басқарудың барлық негізгі  салаларында  рынок  сыйымдылығы  мен  өткізу  көлемін  болжалдау  негізгі  роль  атқарады.Кез-келген  қаржы  жоспарының  ақтық бағасы  өнімді  сату  көлемінің  мүмкіндігін  болжалдауға  немесе өткізуден  түскен  пайда  көлемін болжалдауға  байланысты. Сол  себепте  де  рынок  сыйымдылығы мен  өткізу  көлемін  болжалдау  маркетингте  және өткізу ісінде  айрықша  роль  атқарып  қоймай, басқа  да  іс-әрекет  бағытында  шешуші  фактор  болып  саналады. Мәселен, өндірісте - өндірістік  қуат ауқымын жоспарлағанда, жабдықтауда – шикізат қажетін,  ал  қаржы саласында – ақша  айналымы  мен күрделі қаржыны жоспарлағанда болжалдау ерекше  қажет.  Маркетинг пен өткізу саласында жоспарлаудың ең  шешуші  пункт  мынадай көрсеткіштерді анықтау болып саналады:

• қысқа мерзімдік: өнімнің  әр  түрін  өткізу (көлемі  және  құны), географиялық  бағыт  бойынша  өткізу (көлемі  және  құны), бәсекелестер  бағасы, сауда қызметкерлеріне  қойылатын  мақсатты нұсқаулар, қор  деңгейі;
• орташа  мерзімдік: өнім категориясы  бойынша өткізудің  жалпы   өткізу, бағалар, жалпы  экономикалық  жағдай, рынокқа тауар  жеткізілуінің ерекшеліктері, жаңа  өнімдерді  енгізу;

-  ұзақ мерзімдік: өнім  категориясы бойынша өткізудің жалпы көлемі, рынок  орындарына  тауарды толтыру, жаңа  өнімдерді  енгізу, рыноктағы  бұрынға өнімдерді  әкету, маркетингті  зерттеудің  маңызды  ерекшеліктері т.б.

Болжалдаған кезе, тек қысқа  мерзімді  ғана  емес, сондай  ақ  орташа  және  ұзақ мерзімді  бағалау  ма  болжалдауды ескеру  керек. Соңғы екі уақыт мүмкіндігіне  жататын факторлар ішінара болуы мүмкін, алайда  олар  қысқа мерзімдік болжалдауға елеулі  ықпал етеді. Рынок сыйымдылығы, өткізу  көлемі  мен бюджет аралықтарындағы байланыстарды үш  түрлі  тәсілмен  анықтауға  болады:

- рынок  пен   өткізу  болжамы  дегеніміз,  нақты  тауар мен  қызметтің   заттай  түрінде  болашақта   өткізілуі (өткізудің  сандық  көрсеткіштің  болжамы) және  нақты,  әрі  потенциалды  клиенттердің  белгілі  бір  уақыт  аралығында  (қысқа, орташа  және  ұзақ  мерзімде) тауарды  өткізуден  түскен  пайда  құнының  болжамы;

- бюджет  дегеніміз,  табыстардың, шығындардың  және  белгілі  бір  уақыт  кезеңінде   сатылған  өнім  санының  болжамы  (мүмкіндігі)  туралы  қаржы   құжаты (документ);

- рынок  сыйымдылығы   мен  өткізу  көлемінің  болжамы   сол  уақытта  бюджет болады, егер  оны  компаниядағы  жалпы   қызметке жауаптылар  қарап,  бекітетін   болса.Жоспар  жасаудың  алғашқы   қадамы бастапқы  ақпарат  жинау  

болып саналады, өйткені  мұның  өзі  рынок туралы  толық мағлұмат  береді.

1.4 Кәсіпорынның бизнес - жоспарының негізгі міндеттері

Адамның ойындағы, яғни кәсіпкерлердің атқаратын қызметтерде  жаңа стратегияның пайда болған «экономикалық  қатынастардың» мәнін, мазмұнын, міндетттерін анықтайтын категориялардың бірі – кәсіпорынның бизнес жоспары. Өндіргіш күштердің ғылыми – техникалық прогресс әсерімен жедел дамуы кәсіпорынның бизнес жоспары тереңдеуінің негізгі кепілі.

Кәсіпорынның  бизнес жоспарын дұрыс пайдаланушылар өз  елдері мен аймақтарға қосымша экономикалық тиімділік келтіріп, олардың өз қажеттіліктерін неғұрлым аз шығындармен қамтамасыз етуге жол ашады.

Өндірістік  процестің ойдағыдай жүруі ондағы атқарылатын әртүрлі еңбек процестерінің  бөлшектеніп талданып, содан соң жоспарланып, өзара жарасымды іс-қимылдарға көшуіне байланысты.

Еңбек бөлінісі – бұл қоғамдық еңбектің тарихи анықталған жүйесі. Ол қоғамның даму процесінде іс-әрекеттің сапалық дифференциация нәтижесінде қалыптасады. Кәсіпорынның бизнес жоспары қазіргі кездегі мәні бөліністің диалектикалық бірлігінен  және өндіріс процесінің жақсы сапалы, толық өнімді шығарудан көрінеді. Өндірістік процесс әртүрлі еңбек қызмет түрлерінің мамандануы мен жекеленуін, сонымен қатар олармен айырбасын, олардың өзара әрекеттесуін болжайды. Кәсіпорынның бизнес жоспары тек қана талдау процесі емес, еңбектің бірігу тәсілі ретінде де шығады, әсіресе әлемдік масштабта. Кәсіпорынның бизнес жоспарын пайдаланатын көптеген елдердің кәсіпорындары ішкі тұтынушылық немесе өндірістік сұранысты қанағаттандыруға қажетті өнімді мөлшерінен тыс анағұрлым көп өндіреді. Әр елдің шаруашылық субъектілері саналы түрде артық өнім өндіре және өзіне қажетті басқа елдердегі артық өнімді иелене отырып, оны әлемдік нарыққа өткізеді. Әрбір ел өндірісте белгілі бір тауар топтарына мамандануды жетілдіре, нығайта отырып, халықаралық нарықта басқа маманданған елдермен өздеріне қажетті тауарларды басқа тауар топтарына айырбас жасау арқылы алады. Нәтижесінде халықаралық еңбек бөлінісі әлемдік экономиканы ұйымдастырудың тәсілі ретінде көрінеді, яғни әрбір елдің кәсіпорындары белгілі бір тауарлар мен қызметтер өндіруге маманданады, одан кейін олармен айырбас жасайды. Кәсіпорынның бизнес жоспарына үдемелі өндіріс процестерін жүзеге асыруда кәсіпорынның бизнес жоспары бөлінісінің рөлі зор. Ол, біріншіден, осы процестерінің өзара байланысын қамтамасыз етеді, екіншіден, салалық, аймақтық және еларалық қажетті пропорцияларды қалыптастырады. Салыстырмалы артықшылықтар теориясының негізіне әртүрлі жағрафиялық және табиғи ортада өмір сүретін елдер экономикаларының арасындағы табиғи өзгешеліктер идеясы қойылған. Бір елдер өнеркәсіпті дамыту, басқа бір елдер ауылшаруашылық өнімдерін, шикізатты өндіру керек. Өнімдермен өзара айырбас жалпы тұрмыстың жақсаруына әкеледі. Осы шарттардың бұзылуы ұлттық өндіріс шығындардың елеулі өсуін білдіретін болады [18].

Кәсіпорынның  бизнес жоспары үшін салыстырмалы артықшылық теориясының мәнді, ғылыми және тәжірибелік маңыздылығы бар. Мемлекеттерге басқа бұйымдарға қарағанда ұлттық өндіріс шығындары салыстырмалы төмен тауарларды сату, ал өз бетімен, бірақ басқа елдерге қарағанда жоғарғы шығындармен өндірілетін тауарларды сатып алу пайдалы болды. Негізгі салалардың үлес салмағы неғұрлым жоғары болса, соғұрлым елдің халықаралық еңбек бөлінісіне қатысу қажеттілігі төмен болады. Осы аталған факторлар өзінің көрінуінде абсолютті емес екенін ескеру керек. Олардың әсері мынадай жағдайда төмендеуі мүмкін, мысалы, жергілікті өнімнің халықаралық бәсекелестік қабілеттілігінің өзгеруімен, экспорттық шектелуімен. Халықаралық еңбек бөлінісінің даму процесінде бастығы – бұл әрбір қатысушының өзінің халықаралық еңбек бөлінісіне қатысуынан экономикалық қызығушылық пен пайда іздеуі және табуы.Кәсіпорынның бизнес жоспарына артықшылықтарына экспортталатын тауарлардың халықаралық және ішкі бағалары айырмашылығынан және тиімді импортты ынталандырудан түсетін пайдаларды да қосуға болады.

Кәсіпорынның  бизнес жоспары белсенді түрде қатысу барлық мемлекеттер үшін пайдалы. Себебі, олар өндіріс құнының ұлттық және интерұлттық айырмашылықтарынан табысты болады. Сонымен, құн заңы дүниежүзілік еңбек бөлінісінің қозғаушы күші.

Кәсіпорынның  бизнес жоспары қатысу адамзаттың бүкіл әлемдік проблемалары - қоршаған ортаны қорғау, азық-түлікпен қамтамасыз ету, ғарышты, мұхиттарды игеру т.с.с. жобаларды шешуге көмектеседі.

Мамандардың болжауы  бойынша болашақта өнеркәсібі дамыған  елдердің өндірісі сыртқы тұтынушыға қарай бейімделеді де ішкі сұраныс импорт арқылы қанағаттандырылатын болады.

Үстіміздегі ғасырдың соңғы онжылдығы дүние жүзіне орасан зор саяси экономикалық, әлеуметтік өзгерістер әкелді. Олар халықаралық  еңбек бөлінісіне елеулі әсер етті. Бұл әсерлер халықаралық еңбек  бөлінісінің интеграциялық қуатын бұрынғыдан да арттырып отыр.

Кейбір экономистердің ойынша халықаралық кәсіпорынның бизнес жоспары негізгі көрсеткіштерін мыналар деп санайды: экспорттық, импорттық, және осыған сәйкес сыртқы сауда квоталары, әр тауар бойынша  елдің халықаралық саудадағы үлес салмағы және т.б.Халықаралық мамандану және өндірісті кооперациялау. Халықаралық еңбек бөлінісінің ішкі құрылымы және оған сәйкес даму бағыттары бар. Өндірістің халықаралық мамандануы және халықаралық кооперациялануы халықаралық еңбек бөлінісінің ажыратылмайтын белгілері болып табылады.Өндірістің халықаралық мамандануы түрлеріне заттық (дайын өнім өндіру), бөлшектік (өнімнің бір бөлігін жасау), технологиялық, яғни технологиялық тізбектің жекелеген процестерін жүзеге асыру түрлері жатады.

Кәсіпорынның  бизнес жоспары бойынша халықаралық  мамандану – халықаралық еңбек  бөлінісінің динамикалық нысаны. 50-60 ж.ж. жетекші орында бастапқы сала деңгейінде (машина жасау, ұшақ жасау, пластмасса өндіру, радиоаппараттар, подшипниктер және т.б. өндіру) өндірістің халықаралық мамандануы алды. 70-80 ж.ж. ішкі салалық өндірістің халықаралық мамандануы және әртүрлі тұтынушылық сипатқа ұқсас тауарлармен айырбасы көзге түседі. (мысалы, тері және резина аяқ киімі және т.б.) Соңғы жылдары жекелеген өнімдерді өндіру бойынша мамандану дамуда. Кәсіпорындардың жекелеген өнімдерді өндіруге мамандануы қазіргі ғылыми-техникалық прогреске тікелей байланысты. Өндірістің технологиялық құрылымының күрделенуі өнім өндіру үшін пайдаланатын бөлшектер мен тетіктердің сандық мөлшерін көбейтіп жібереді. Мысалы: жеңіл автомобиль шығаруға қажет бөлшектер мен тетіктердің саны 20 мыңға, прокат станында – 100 мыңға, электровозда – 250 мыңға жуықтады. “Вольво” шведтік автомобилін шығаруға мамандану осыған мысал бола алады. Ресей тұтынушысы осы автомобильді ала отырып, шын мәнінде шведтік таза өнімнің 1/3-н ғана иемдене алады. Өнімнің 60% -ы Швециямен импортталған.

Кәсіпорынның  бизнес жоспары елдердің дайын өнімді бөлек операциялар орындау арқылы шығаруы (яғни жеке технологиялық процестерде жүзеге асыру, мысалы, құрастыру, пісіру, сырлау, бояу, құйма өндіру және т.с.с.), мысалы, шетелден глинозем (топырақта болатын алюминий тотығы) және оның қорытпасын жеткізу.

Кәсіпорынның  бизнес жоспары қоғамдық байланыстарды  есепке ала отырып даму керек. Бірақ та өндіріс тиімділігін жоғарылату және өндірістің халықаралық мамандануының экономикалық  пайдалылығын жүзеге асыру үшін, экономикалық мақсаттардың жүзеге асырылуына жету үшін, оны өндірістің халықаралық кооперациялануымен толықтыру керек. Оның объективті негізіне өндіргіш күштердің қарқынды дамуы арқылы мүмкін болатын ел ішіндегі, немесе халықаралық деңгейдегі дербес кәсіпорындардың өзара тұрақты өндірістік байланыстары жатады. Өндірістің халықаралық кооперациялануы фирмаларға, өндіріске және айналымға кететін шығындарды азайтуға көмектеседі, яғни өнімнің бәсекелестік қабілеттігінің жоғарлауы. Бірлескен бағдарламаларды жүзеге асыру өз кезегінде өндірісті кооперациялардың мердігерлік нысаны мен бірлескен кәсіпорын құру нысанынан тұрады.Өндірісті кооперациялаудың мердігерлік нысаны бойынша жұмыс атқарушы тапсырыс берушінің талабын орындайды. Мердігерлік келісім талаптарды жұмыстың аяқталу мерзімі, көлемі, сапасы, т.т. туралы мәмілеге келтіреді. Бірлескен өндірістік кәсіпорын құрудағы басты мәселелерге фирманың мүдделеріне сай әріптестерді таңдау, олармен бірлескен кәсіпорын туралы келісім-шарт жасау және кәсіпорын-корпорацияның ұйымдық нысаны жөніндегі шешімдер қабылдау жатады. ТМД елдерінде бірлескен кәсіпорындардың акционерлік қоғам, толық жауапкершілікті қоғам, жауапкершілігі шектеулі серіктестік сияқты түрлері кеңінен тараған.