Автор: Пользователь скрыл имя, 22 Ноября 2011 в 10:29, курс лекций
Нарық жағдайында қаржылық жоспарлау кәсіпорынға оның қызметі жөнінде көптеген параматрлерді сырттан бекітетін орталықтандырылған әкімшілік сипатты жояды. Ол, ең алдымен бәсекелестік нәтижесінде қарқынды өзгеріп отыратын нарықтық коньюнктура жағдайында өзінің хал-жағдайын нығайтуға ұмтылатын кәсіпорынның шаруашылық әрекетінің икемді стратегиясы мен тактикасын жасауға қызмет етеді. Қаржылық қызметте нормативтерді пайдалану кәсіпорынның өз еркінде, сондықтан нормативтер туралы ақпараттар коммерциялық құпияға айналады. Жоспарланған нормативтерден ауытқуды талдау, кәсіпорынның ішкі талдауының құрамдас бөлігі болып табылады. Бухгалтерлік есеп беруге негізделген қаржылық жағдайды талдау, сыртқы талдау сипатына ие болады, яғни бұл кәсіпорынның қызметі туралы ақпараттардың шектеулі бөлігінен тұратын есеп мәліметтері негізінде осы кәсіпорынның мүдделі контрагенттерінің – меншік иесі немесе мемлекеттік органдардың берілген кәсіпорынның шегінде жүргізетін талдауы. Қаржылық жағдайды ішкі талдау әдістемесі, әрбір кәсіпорын үшін тек потенциалды әріптестерін бағалау мақсатында ғана емес, сонымен қатар қаржылық есепті сыртқы пайдаланушылардың көзқарасы тұрғысынан алғандағы өзін-өзі бағалау үшін де қажет.
Соның ішінде:
- өнім сатудың көлемінің D П
- өнім сатудың құрылымының D П
- еркін өткізу бағасының D П
- айнымалы шығындардың D П
- тұрақты шығындардың D П өзгеруіне байланысты.
Маржиналдық талдау әдістемесі бойынша (вариант 2) пайда сатудың құрылымы мен көлеміне елеулі тәуелді, себебі бұл факторлар өнімнің өзіндік құнына да әсерін тигізеді.
Кесте – Пайданы факторлық талдаудың нәтижелерін салыстырмалы талдау
Фактор | вариант | |
1 | 2 | |
Өнім сатудың көлемі | ||
Өнім сатудың құрылымы | ||
Өнім бағасы | ||
Өнімнің өзіндік құны | ||
Соның ішінде: | ||
Айнымалы шығындар | ||
Тұрақты шығындар |
Сонымен,
пайданы факторлық талдаудың
әр түрлі әдістемелерін
Маржиналдық талдаудың көмегімен сату көлемінің жоғары деңгейін орнатуға, сонымен қатар басқа факторлардың бағасы берілген жағдайында тұрақты шығындар сомасының жоғары деңгейін орнатуға болады. Сатудың маржиналдық табыс деңгейі берілген жағдайда тұрақты шығындардың жоғары деңгейі келесі түрде есептелінеді:
Бұл есептің мәні тұрақты шығындардың максималды берілетін шамасын анықтауда тұрады. Себебі ол өнім бірлігіне шаққанда айнымалы шығындар, баға және сату көлемі берілген деңгейде маржиналдық табыспен жабылады. Егер тұрақты шығындар сол деңгейден асса, онда кәсіпорын зиян шегеді. Тұрақты шығындар ең жоғары сомадан асып кеткен жағдайда кәсіпорын үшін олар аса ауыр болады. Кәсіпорын сатудан түсетін түсімдермен оларды жаба алмайды. Сол себептен сатудың жоғары көлемін есептеу қажет:
Тұрақты шығындардың жоғары деңгейі бағалы көрсеткіш болып саналады. Оның көмегімен қаржылық нәтижелерін қалыптастыру процесін тиімді басқаруға болады. Тұрақты және айнымалы шығындарды, сатудың берілген көлемін пайдаланып бағаның барынша жоғары деңгейін анықтауға болады:
Пайданың, сату көлемнің, шығындардың функционалдық өзара байланыстарын ескере отырып, өнімнің сату көлемін есептеуге болады. Ол басқару шешімдердің әр түрлі варианттары бойынша (өндіріс құрылымы, баға, технология, жабдықтар бойынша әр түрлі варианттары) бірдей пайданы береді.
Пайда сомасын келесі түрде көрсетуге болады:
Бұл жерде натуралды шамадағы сатудың көлемі (К) белгісіз шама болып саналады. Бір вариант бойынша пайданы екінші вариант бойынша пайдаға теңдестіруге болады.
Сол кезде сатудың көлемін келесідей табуға болады:
Сонымен
қатар басқару шешімдерінің әр
түрлі варианттары бойынша
Жасалған
есептердің негізінде басқару
Бақылау сұрақтары:
Тақырып 4. Табыстылықтың салыстырмалы көрсеткіштерін талдау
1. Нарықтық экономика жағдайындағы рентабельділік көрсеткіштерінің мәні және ролі
Кәсіпорынның қаржы-шаруашылық қызметіне ішкі жағдаймен қатар сыртқы шарттар да әсер етеді. Қаржылық көрсеткіштер кәсіпорынның нақты шаруашылық қызметіндегі және кәсіпорын басшылығы таңдаған стратегиялық іс-әрекеттердегі қолайсыздықтарды сипаттайтын көрсеткіштер болып табылады. Осымен қоса қанағаттанарлықсыз қаржылық көрсеткіштер жалпы стратегиясын қайта қарастырудың негізі болуы қажет.
Қаржылық көрсеткіштердің ішінде маңыздысы болып табыстылық саналады (пайдалылық, рентабельділік). Оларға таза табыстың салынған капиталдың айналымдылығы, акционерлік капиталға келетін таза табыс коэффициенті жатады.
Айта кететін жәйт, динамикадағы табыстылық көрсеткіштерін салыстыру кәсіпорынның пайдасын ұлғайтуға мүмкіндік береді. Қазіргі кездегі қаржылық жоспарлауда екі категорияны талдау кеңінен қолданылады:
Қаржылық
тетік (рычаг) несиені қолдану есебінен
меншікті капитал табыстылығын ұлғайтудың
әдісі болып табылады. Меншікті
капиталдың рентабельділік
көрсеткіші таза табыстың
меншікті капиталға
қатынасы арқылы анықталады. Зайымдық
құралдардың шамасы
қаншалықты көп болса,
тетік (рычаг) соншалықты
ұзағырақ, және рентабельділік
жоғарырақ болатынын айта кеткен жөн.
2.
Рентабельділік көрсеткіштерінің
жалпы сипаттамасы
Көрсеткіш | Есептеу тәсілі | Анықтамасы |
1. Өнім сатудың рентабельділігі | ||
1.1. Өнім сатудың рентабельділігі (Р рп) | Пр – тауар сатудан алынған пайда Срп – тауар сатудың толық өзіндік құны |
1 тенге
толық шығындарға келетін өнім
сатудан алынатын пайданың қанша
болатындығын көрсетеді |
1.2. Өнім рентабельділігі (Р онім) | П – шығындар калькуляциясы бойынша бір өнімге (немесе өнім тобына) келетін пайда С – шығындар калькуляциясы бойынша өнімнің өзіндік құны |
Бір өнімнің
(немесе өнім тобының) 1 тенге шығындарына
келетін пайданы көрсетеді |
2. Өндіріс рентабельділігі (Рп) | БП – баланстық пайда (салық салынғанға дейін жалпы пайда) – есеп айыратын кезеңдегі негізгі қорлардың орташа құны
– есеп айыратын кезеңдегі
материал-өндірістік қорлардың |
Кәсіпорын
өндірістік қорларының (материалдық
активтердің) бір тенгесіне келетін пайда
көлемін көрсетеді |
3. Активтер (муліктер) рентабельділігі | ||
3.1. Жинақ активтердің рентабельділігі (Ра) | БП – бухгалтерлік пайда – есеп айыратын кезеңдегі жинақ активтердің орташа құны |
Жинақ
активтердің бір теңгесіне |
3.2. Айналымнан тыс активтердің рентабельділігі (Рвоа) | – есеп айыратын кезеңдегі айналымнан тыс активтердің орташа құны |
Айналымнан
тыс активтердің 1 теңгесіне келетін
бухгалтерлік пайданың көлемін көрсетеді |
3.3. Айналым активтердің рентабельділігі (Роа) | – есеп айыратын кезеңдегі айналым активтердің орташа құны |
Айналым
активтерінің 1 теңгесіне келетін
бухгалтерлік пайданың көлемін көрсетеді |
3.4. Таза айланым капиталдың рентабельділігі (Р чок) | – есеп айыратын кезеңдегі таза айналым капиталдың орташа құны ЧОК – айналым активтерден қысқа мерзімді міндеттемелерді алу |
Таза
айналым капиталының 1 теңгесіне
келетін бухгалтерлік пайданың көлемін
сипаттайды |
4. Меншікті капиталдың рентабельділігі (Рск) | – есеп айыратын кезеңдегі меншікті капиталдың орташа құны |
Меншікті
капиталдың 1 теңгесіне келетін таза
пайданың көлемін көрсетеді |
5. Инвестициялар рентабельділігі (Ри) | – есеп айыратын кезеңдегі инвестициялардың орташа құны Инвестициялар = меншікті капитал + ұзақ мерзімді міндеттемелер |
Инвестициялардың,
яғни авансталған капиталдың, 1 теңгесіне
келетін таза пайданың көлемін сипаттайды |
6. Сатудың рентабельділігі (Р сату) | БП – бухгалтерлік пайда ОП – сатудың көлемі |
Сату
көлемінің 1 теңгесіне бухгалтерлік
пайданың қанша келетінін сипаттайды |
3. Өнім рентабельділігін талдау
Рентабельділікті талдаудың маңызды аспектісі сату көлемінің табыстылығын бағалау және олардың жағдайына әсер ететін факторларды есептеу болып табылады. Осы мақсатта келесі аналитикалық кестені қолдану қажет.
Кесте - Сату көлемінің рентабельділік есептеу
Көрсеткіштер | Базистік жыл | Есептік жыл | Ауытқулар (+ немесе -) |
Тауарды өткізуден түскен түсім (сату көлемі), мың тенге | |||
Өткерілетін тауарлардың өзіндік құны (коммерциялық және басқару шығындарын қоса алғанда), мың тенге | |||
Тауарды өткізуден түскен пайда, мың тенге | |||
Сату
көлемінің рентабельділігі
(стр 3 / стр 1 * 100), % |
Бағаның және өнімнің өзіндік құнының өзгеруі тізбекті ауыстыру әдісімен анықталады.
мұнда ВР0 и ВР1 – базистік және есептік кезеңдегі сатудан түскен түсім
С0 – базистік кезеңдегі өткерілген
өнімнің өзіндік құны
мұнда
С0 и С1 – Базистік және есептік
кезеңде өткізілген өнімнің өзіндік құны
Инвестициялық проектілерді қаржыландыру кәсіпорынның пайдасы, амортизациялық аударымдар, негізгі құралдардан түскен түсім, банк несиелері, бюджеттік қаржы бөлу, кәсіпорынның резервтік қорлары, лизинг және т.б. есебінен іске асырылады. Нарықтық экономикаға өтумен байланысты бюджеттік қаржыландыру қысқартылып, банк несиесімен меншікті қайнар көздерінің үлесі өсіп отыр.
Кәсіпорын үшін инвестициялық проектілерді қаржыландырудың қайнар көзін тарту бірінші кезекте белгілі шығындармен байланысты болады. Осылайша, жаңа акциялар шығару акционерлерге дивиденд төлеуді, облигацияны шығару – пайыздарды төлеуді талап етеді. Сондықтан талдау процесінде әртүрлі қаржыландыру көздерінің бағасын анықтап, соның ішінде ең тиімдісін талдау қажет.
Зайымдық капиталдың негізгі көзі банк ссудасы мен шығарылғын облигациялар болып табылады. Банк несиесінің бағасы оның жылдық пайыздық мөлшеріне тең. Себебі банк несиесін қолдануға пайыздар өнімнің өзіндік құнына қосылады және салық салынатын табысты азайтады, сонымен қатар ресурстың бағасы банкке салық салу деңгейіне төленетін пайызынан аз болады (Кн):
Бұндай қаржыландыру қайнар көзінің бағасы кәсіпорын облигациясы сияқты оларға төленетін пайызының көлеміне тең (Р). Берілген пайыздарды өтеу шығындарын салық салынуға дейінгі табысуы жатқызуға болатын болса, онда қаржыландырудың бұл қайнар көзінің бағасы салық салу деңгейінен кіші болады:
Инвестициялық қызметті қаржыландырудың қайнар көзі ретінде акционерлік капиталдың бағасы артықшылықты және жай акциялар бойынша төленетін дивидендтің мөлшеріне тең.
Сонымен қатар қайта инвестицияланған пайда инвестицияларда үлкен үлес алуы мүмкін. Акционерлік кәсіпорындарда қаржыландырудың бұл қайнар көзінің бағасы шамамен жай акция бойынша дивидендтің деңгейіне тең болады. Себебі табысты қайта қаржыландыру операциясы акционердің жаңа акция сатып алуымен тепе-тең болады.
Кәсіпорындағы қаржыландырудың қайнар көзі бағасының салыстырмалы талдауына мысал: банктің пайыздық мөлшерлемесі - 40%, салық салу деңгейі – 30%
Цкр
= 40 * (1 – 0,3) = 28%
Жай акция бойынша дивидендтердің деңгейі – 25,3%. Осыдан келе арзан қаржыландырудың қайнар көзі болып табысты қайта инвестициялау саналады, бірақ оның мөлшері шектеулі болады. Банк несиесі теориялық түрде шектелмеген, бірақ олардың бағасы тәуекелдің ұлғаюына төлем ретінде зайымдық капитал үлесінің көбеюінен нысанды түрде өсіп отыруы мүмкін.
Инвестициялық тиімділігін бағалау үшін көрсеткіштер кешені қолданылады. Инвестицияның 1 теңгесіне қосымша өнімнің шығуын келесідей формуламен есептесе болады: