Каржы жүйесі

    Бақлау функцисы: сақтық төлемдерін жұмылдыруды  және сақтық қорын қатаң мақсатты  пайдалануды қамтамасыз етуге  байланысты болатын тараптардың  нақты қатынастарында көрінеді.

    Соңғы уақытта   бірқатар зертеушілер сақтандыру  экономикалық категориясын сипаттау үшін тәуекелдік функциясын қарауды ұсынады, өйткені сақтық тәуекелді сақтандырудың арналымымен – қолайсыз оқиғалардан болған зиянның орнын толтырумен байланысты

Мемлекеттік борышты  басқару

 Мем-к несие қызметінің  нәт-де мем-к борыш түзіледі. Мем-к  борыш – бұл алынған және белгілі бір күнге өтелмеген мем-к қарыздардың сомасы. Мем-к борыш ұлғаймалы ұдайы өндірісті және қоғамдық қажеттіліктерді қанағаттандыру үшін ақша ресурстарын тарту нысандарының бірі ретінде мем-к қарыздарды пайдаланудан туады.

Мем-к борыштың п.б. мен өсуінің себебі мем-к бюджеттің тұрақты тапшылығы б.т.

   Мем-к сыртқы  борыш – шетелдік несиегерлер  турасында белгілі бір күнге  белгіленген мерзімде өтеуге  жататын елдің қаржылық міндеттемелердің  сомасы.

   Мем-к борыштың  болуы мезгілі келген пайыздарды және борыштық міндеттемелерді өтеуді төлеу жөніндегі жыл сайынғы шығындарды қажет етеді, олар мем-к борышты басқару жөніндегі шығындар деп ат.

   Барлық мемлекеттік  қарыздар үкімет белгілеген тәртіппен  Қаржы министрлігінде тіркеліп, есепке алынуға тиіс.

  Мем-к борышты басқару  – мем-ң өзі және оның кепілдігімен  алынған борышқа қызмет көрсету,  оны жоспарлы өтеу, жаңа қарыздарды  тарту мен жүзеге асырудың  шарттарын жасау жөніндегі мем-т  шараларының бүкіл спектрі, мем-ң  оған уәкілетті органдары арқылы ұтымды және тиімді қарыз алуды қам/з ету және мем-к кредитке қызмет көрсетудің құнын оңтайландыру жөніндегі қызметі,, басқару келешекте макроэкономикалық қиыншылықтардан және төлем балансының проблемаларынан аман болу мақсатында жүзеге асырылады. Бұл орайда боыш мониторингі борышты есепке алу, талдау және қалыптастыру, өзгерту және оған қызмет көрсету процестерін қадағалап, бақылап отыру жөніндегі уәкілетті органдардың қызметі ретіндегі мем-к борыштың мониторингі жүргізіледі.

   Мем-к борышты  басқарудың нақтылы процесі мыналарды кіріктіреді:

1, алдағы орта мерзімді  кезеңге арналған мем-к және  мем-т кепілдік берген қарыз  алу мен борыштың жай-күйін  ондағы көрсеткіштерді үкіметтік  борышты өтеу және қызмет көрсету  көлемдерін, лимиттерін, мем-к кепілдіктерді ұсынудың белгіленген көлемдеріне сәйкес айқындай отырып жыл сайынғы бағалауды және болжауды,,

2, бюджеттік жоспарлау  жөніндегі орталық уәкілетті  органның тиісті қаржы жылына  арналған респ-қ бюджет туралы  заңда бекітілетін үкіметтік  борыш лимитін және мем-к кепілдіктер беру лимитін айқындауын,,

3, бюджетті атқару  жөніндегі орталық уәкілетті  органның тиісті қаржы жылына  арналған респ-қ бюджетте бекітілетін  ҚР-сы үкіметінің қарыз алу  көлемдерін, нысандары мен шарттарын,  үкіметтік борышты өтеу мен  қызмет көрсету көлемдерін айқындауын,,

4, бюджетті атқару  жөніндегі орталық уәкілетті  органның мем-к қарыздарды тіркеуді,алу,өтеу  және қызмет көрсету мониторингін  және мем-к борыш мониторингін  жүзеге асыруын,,

5, борыш құрылымын  оңтайландыру жөніндегі, соның  ішінде борышты мерзімінен бұрын өтеу,ұйымдастырылған бағ қағаздар рыногында мем-к эмиссиялық бағ қ-ды эмитенттің сатып алуы мен сатуы, мем-к және мем-т кепілдік берген борышты қайта құрылымдау, борышты қайта қарж-у, мем-к және мем-т кепілдік берген қарыз алу тәуекелін басқару жөніндегі іс-шаралар дайындауын және іске асыруын.

 Сақтандырудың қатысушылары.

Қатысу өтілінің коэффиценті  міндетті әлеуметтік сақандыру жүйесінің  өзі үшін әлеуметтік аударымдар жргізілген қатынасушысы үшін: алты айдан кем  болғанда – 0.1; алты айдан онекі айға дейін – 0.7 ; онекі айдан жиырматөрт айға дейін – 0.75; жиырматөрт айдан отызалты айға дейін -0.85; отызалты айдан қырықсегіз айға дейін -0.9 ; қырық сегіз айдан алпыс айға дейін -0.95; алпыс және одан да көп айларға -1.0 болады.

   Алушы жасына қарай зейнетақы төлемерін алуға құқық беретін жасқа жеткен кезде еңбек ету қабілетінен айырылу жағдайында берілетін әлеуеттік төлемдер тоқтатылады.

   Бала кезінен  бір немесе екінші топтағы  мүгедектер деп танылған адамарға  әлеуметтік төлемдер мүгедектік белгіленген мерзімге тағайындалады.

   Қайтыс болған  асыраушысының асырауында болған,асыраушысынан  айырылған жағдайда әлеуметтік  төлем тағайындалуына және алуға  құқығы бар отбасының барлық  мүшелеріне бір әлеуметтік төлем  тағайындалады. 

Мүліктік және жеке басты сақтандырудың сыныптамасы.

Мүліктік сақтандыру мүлікті иеленуге,пайдалануға, оған билік етуге байланысты адамдардың мүліктік мүдделеріне (автомобиль, теміржол, әуе немесе су көліктерін, жүктерді қоспағанда) оның зақымдануы немесе жойылуы салдарынан келтірілген зиянды ішінара немесе толық өтемі мөлшеріне сақтық төлемдерін жүзеге асыру көзделетін сақтандыру түрлерінің жиынтығы болып табылады.

Аннуитеттік (жеке басты) сақтандыру сақтандырылушы белгілі  бір жасқа жеткен, еңбек қабілетін (жасына, мүгедектігіне байланысты, науқастығына байланысты ) жоғалтқан, асыраушысы қайтыс болған, жұмыссыз қалған жағдайларда немесе сақтанырылушының жеке табыстарының  кемуінен немесе одан айырылуына әкеліп соққан өзге де жағдайларда зейнетақы немесе рента түрінде кезең кезеңімен сақтық төлемдерін жүзеге асыру көзделетін жеке басты сақтандыру түрлерінің жиынтығы болып табылады.

Жеке басты сақтандырудың  сан алуан түрлері бар; өмірді аралас сақандыру, балаларды сақтандыру, некені сақтандыру, шаруашылық жүргізуші  субьектілер есебіне олардың  қызметкерлерін сақтандыру, әуе,теміржол, теңіз ішкі су және облыс аралық, халықаралық автомобиль көлігінің жолаушыларын сақтандыру және т.с.с.

Макроэкономикалық тепе-теңдік және қаржы

Макроэкономикалық тепе-теңдіктің  жай-күйі мынадай аса маңызды  экономикалық параметрлерді теңестіруді қажет етеді: сұраным мен ұсыным; тауар мен ақша масасы; жиынтық ақша мен инвестициялар; инфляция мен жұмыссыздық; еңбек өгімділігі және оған ақы төлеу; қаржы ресурстары және қоғамның әлеуметтік-экономикалық қажеттіліктері; мемлекеттік бюджеттің кірістері мен шығыстары; бюджет тапшылығының мөлшері және оны жабудың көздері; төлем балансының активі мен пассиві. Аталған арақатынастардың тіпті біреуі бойынша ғана тепе-теңдікке жету бір мезгілде біреуінде немесе бірнеше басқаларында тепе-теңдікті тудыратыны анық .

Қаржы теориясында мемлекет қаржыларының ұлттық өнім мөлшерімен өлшенетін өндіріске әсерін түсіндіру  үшін «мультипликатор» ұғымы пайдаланылады.

Мультипликатордың тұжырымдамасы  жалпы ұлттық өнімнің (ЖҰӨ) ауқымын  екі әдіспен анықтаудан барып  шығады:

• Шығыстар бойынша, яғни бүкід өндірілген өнім масасын сатып алуға қажетті экономикалық субъектілердің барлық шығыстарының жиынтығы бойынша;
• Кірістер (немесе бөліс) бойынша, яғни субъектілердің өнім өндіруден алатын табыстары тұрғысынан;

Тепе-теңдік ұлттық өнім мен шығыстардағы ұлттық өнімдердің осы өзгерісін тудырған бастапқы өзгерістен ауытқудың арақатынасын шығыстардың мультипликаторы, ал салық төлемдеріндегі өзгерістің тепе-теңді ішкі ұлттық өнімнің одан туындайтын өзгерісіне қатынасын салықтардың мультипликаторы деп атайды.

Фискалдық саясаттың  нұсқалары

Қаржылық реттеудің  басты мазмұны фискалдық саясатты-бюджет пен салық саясатын жүргізуді  қамтамасыз етуде затталады. Тікелей  қаржылық реттеудің процесін жүргізе  отырып, ұлттық табыстарға кәсіпорындардың, аймақтардың үлесін көбейту немесе азайту арқылы мемлекет олардың дамуын көтермелеп немесе шектеп отырады. Бюджеттік қаржыға аса зерек өндірістік емес сфераның жай-күйі де өсындай тәртіппен реттеледі.

Экономикалық циклдің  сипатына қарай дискредициялық фискалдық саясаттың нұсқалары тұжырымдалады. Құлдырау кезінде ынталандырушы фискалдық саясат жүргізіледі, ол мыналарды қарастырады:

• Мемлекет шығыстарының көбеюі;
• Салықтың төмендеуі;
• Мемлекеттің шығыстары артуының үлкен нәтижесін  ескере отырып фискалдық саясаттың бұл бағыттарының үйлесуі;

Артық сұраныммен және инфляциямен  шарттастырылған тежеушілік фискалдық саясат кері бағыттарды қамтиды:

• Мемлекет шығыстарының азаюы;
• Салықтардың көбеюі;
• Бұл бағыттардың үйлесуі;

Дискедициялық емес фискалдық  саясат автоматты, яғни кіріктірме тұрақтандырғыштардың (кіріктірме тұрақтылық) механизмі негізінде іс әрект етеді. Бұл жағдайда экономикалық циклдің түрлі фазаларында салық алынымдарының сомасы ұлттық өнімнің мөлшеріне тепе-тең түрінде түрленеді: өрлеу кезінде сұранымды шектей отырып, салық түсімдері өседі және автоматты түрде экономикалық өсуді тежеуді; құлдырау кезінде, керісінше, ұлттық өндірістік азаюын жеңілдете отырып, салық түсімдері төмендейді.

Экономикалық  мемлекеттік қаржылық реттеудің  ұғымы

Мемлекет тарапынан  экономикалық процестерді реттеу кез келген қоғамдық жүйенің, соның ішінде қаржыны басқарудың ажырағысыз элементі болып табылады.

Экономиканы реттеу әдетте екі нысанда-өзін өзі реттеу мен  мемлекеттік реттеу нысанында жүргізіледі. Өзін-өзі реттеу қоғамдық өндірістің түрлі буындарында қаржы базасын қалыптастырудың шаруашылық жүргізуші субъектілердің өздері жасап, пайдаланатын әдістерімен сипатталады. Мемлекеттік реттеу қоғамдық өндірістің даму процесіне мемлекеттің сан алуан экономикалық тетіктері, соның ішінде қаржы тұтқалары арқылы араласуын бейнелейді.

Экономиканы мемлекеттік  қаржылық реттеу бұл макроэкономикалық  тепе-теңдікке және экономиканың жұмыс  істеуінің әрбір нақтылы кезеңінде  оның үдемелі дамуына әсер ету  үшін, сондай-ақ қаржы ресурстарын  шебер пайдаланудың күнделікті процесін қамтамасыз ету үшін шаруашылық жүргізуші субъектіге мемлекеттің қаржылық ықпал жасауының нысандары мен әдістерін мақсатты және дәйекті қолдану процесі ретінде сипатталады. Мұндай реттеудің қажеттігі мемлекет тарапынан қоғамдық өндірістің барысын қоғамға керек бағытта түзетіп отыруды талап ететін өндірістің сипатымен анықталады.

 

Мемлекеттік қаржылық реттеудің мазмұны және міндеттері

Экономиканы мемлекеттік  қаржылық реттеу бұл макроэкономикалық  тепе-теңдікке және экономиканың жұмыс істеуінің әрбір нақтылы кезеңінде оның үдемелі дамуына әсер ету үшін, сондай-ақ қаржы ресурстарын шебер пайдаланудың күнделікті процесін қамтамасыз ету үшін шаруашылық жүргізуші субъектіге мемлекеттің қаржылық ықпал жасауының нысандары мен әдістерін мақсатты және дәйекті қолдану процесі ретінде сипатталады. Мұндай реттеудің қажеттігі мемлекет тарапынан қоғамдық өндірістің барысын қоғамға керек бағытта түзетіп отыруды талап ететін өндірістің сипатымен анықталады.

Қаржылық реттеудің  көмегімен мемлекет халықтың төлем қабілеттілігінің сұранымына, қорланудың қарқынына, тауарлар мен қызметтерді өткізуге, елдер арасындағы тауарлар мен капиталдардың қозғалысына, макроэкономиканың салалық және аумақтық құрылымына ықпал етеді.

Мемлекеттік қаржылық реттеуді жүзеге асырудың алғышарттары болып табылады:

• Қоғамдық дамудың объективті экономикалық заңдарының іс-қимылын есепке алу;
• Қоғамның барлық мүшелерінің түпкілікті мүдделерін білдіретін қоғамдық дамуының ғылыми негізделген стратегиялық бағдарламасын әзірлеу; бағдарлама мемлекет пен оның төменгі құрылымдарының нормативтік актілерін қамтамасыз ететін тұтас, ұзақ мерзімді бағыт ретінде анықталады; болмаған жағдайларға байланысты тактикалық сипаттағы түзету жасалуы мүмкін;
• Көзқарастарды білдіретін демократиялық жүйенің болуы және халықтың барлық жіктерінің, әлеуметтік, ұлттық топтарының мүдделерін еркін білдірудің мүмкіндіктеріне арналған олардың демократиялық инстситуттарының болуы;
• Шаруашылық қызметте қылықтың нормасы мен ережесінен шегіністі айқын және жедел сезінетін елде жақсы жолға қойылған заңнамалық жүйенің болуы;

Реттеудің ішкішаруашылық түрінде коммерциялық немесе шаруашылық есеп, қаражаттарды нормалау әдістері, қаржы қорларына аударылатын  аударымдардың нормативтері және оларды пайдалану қолданылады.

Нарықтағы тепе-тендіктегі салықтардың әсері

Салықтар саласындағы  фискалдық саясат олардың ықпал  етуінің екі бағытын қарастырады: сұранымға(кейнстік үлгіге), ұсынымға(қсыным теориясы). Бірінші жағдайда салықтар төмендеген кезде жиынтық сұраным  артады. Бұл ұлттық өнімнің көлемін және бағалардың деңгейін көбейтеді, яғни инфляцияның қарқыны тездейді.

Екінші жағдайда салықтардың  төмендеуі жиынтық ұсынымды көбейтеді, өйткені халықтың табыстары мен  жинақ ақшалары, ал кәсіпкердің өндірісті  инвестициялауы өседі. Қызметкерлердің  аз табыс салығы жалақыны көбейтіп, еңбекке деген ынталандырмаларды күшейтеді, бұл ұлттық өнімнің өсуін, бағалардың төмендеуін білдіреді.

Мұнан басқа «ұсыным  экономикасының» теориясы салықтардың  аса төмен мөлшерлемелері салықтық түсімдердің сомаларын қысқартуға міндетті еместігін, керісінше, салық базасын көбейту-ұлттық өндіріс пен табыстың көбеюі есебінен оның өсуіне жеткізетіндігін көрсетеді.

Салықтардың инвестициялық  қызметке ықпал етуінің теориялық  дәлелдемесі ретінде американ оқымыстылары-«ұсыным  экономикасының» өкілдері А. Лаффер және басқалары әзірлген салық салудың үдемелілігі мен бюджет кірістері арасындағы тәуелділік қызмет атқарады.