Каржы жүйесі

Кәсіпорындардың,ұйымдардың,мекемелердің сыныптамасы

 Қызметтік сфера бойынша: өндірістік- қоғам тіршілігінің негізі болып табылатын өнімдер мен игіліктер жасайды және өндірістік емес .

Өндіріс түрлері бойынша:тауарлар мен қызметтер 

Қызмет сипаты бойынша:коммерциялық- мемлекеттік кәсіпорын, шаруашылық серіктестігі, өндірістік кооператив, табыс табуға бағытталған және коммерциялық емес- мекеме,қоғамдық бірлестік, тұтыну кооперативі, қоғамдық қор,діни бірлестік т.б., қоғамды әлеуметтік қорғау функцияларын орындауға бағытталған.

Меншік нысандары бойынша:мемлекеттік  меншік;жеке меншікке негіделген кәсіпорындар;қоғамдық бірлестіктер меншігіне негізделген меншік;шетелдік субъектілер меншігіне негізделген кәсіпорын және аралас.

Ұйымдық құқықтық нысан  бойынша: АКЦИОНЕРЛІК Қоғам, шаруашылық серіктестік әне еке кәсіпорын.

Кәсіпорындарды  қаржыландыру ерекшеліктері

Шаруашылық жүргізуші субъектілердің қорларын қалыптастырудың ерекшеліктері болады: мына көздер есебінен құрылады:меншікті көздеряғни амотизациялық аударымдар, табыс басқалары, банк несиелері,бағалы қағаздарды шығарудан түсетін қаражаттар, мемлекеттік кәсіпорындарда қаражаттардың бұл көздері қажет жағдайларда бюджеттен әне бюдеттен тыс қорлардан қаржы бөлумен толықтырылады,кооперативтерде кооператив мүшелерінің үлестік жарналарының қаражаттары

Коммерциялық  шаруашылық жүргізуші субъектілерде  қандай қаржы қорлары қалыптасады

Жұмыс істеу үшін ең негізгілері:

Жарғылық қор мемлекет,басқа  меншік иесі және құрылтайшы берген кәсіпорын  мүлкінің мөлшерін сипаттап көрсетеді.

Тұтыну қоры мыналарды  кіріктіреді:

Бүкіл қызметкер еңбегіне ақы төлеу шығындары;

Ақшалай төлемдер;

Еңбегі үшін ынталандырудың басқа түрлеріне жіберілетін  ақша және натуралдық нысандағы қаражаттар

Материалдық көмек

Қорлану қорлары:

Кәсіпорын қарамағында  қалатын табыс;

Негізігі капиталды  қалпына келтіруге жұмсалатын амортизациялық аударымдар;

Шығып қалған мүлікті өткізуден түскен түсім ақша;

Банктердің несиелері;

Басқа да көздер есебінен қалыптасады.

Қорлану қорлары ұлғаймалы  ұдайы өндірісті қамтамасыз ету  шығындарын қаржыландыруға:

Негізгі және айналым  капиталды молықтыруға;

ҒТПті дамытуға, жаңа өнімдерді  игеруге;

Табиғат қорғау шараларын  жүзеге асыруға;

өндірістік және әлеуметтік инфрақұрылым объектілерін салуға үлестік  қатысуға пайдаланылады.

Валюталық қор мына көздерден  қалыртасады:

экспорттық валюталық  түсім ақшадан;

жарғылық капиталға  түсетін жарналардан;

банктердің соның ішінде шетел,басқа қаржы мекемелерінің және шетелдік заңи тұлғалардың валюталық несиелерінен;

ішкі валюта рыногында  өкілетті банктер мен айырбастау пунктері арқылы валюта сатып алу;

бейрезиденттер көрсететін қаржы көмегі,яғни гранттар.

Валюталық қор еңбек ұжымдарының өндірістік, әлеуметтік мәдени дамуына жұмсалады;

Бір бөлігі еңбек ұжымдарының  шешімімен халық тұтынатын шетел  тауарларын, дәрі дәрмектерді, медициналық  техниканы сатып алуға жұмсалуы мүмкін.Ізгілік және қайырымдылық көмек  көрсетуге де пайдаланылуы мүмкін.

Жөндеу қоры кәсіпорындарда негізгі капиталды жөндеудің  барлық түрлерін: күрделі, орташа, ағымдағы түрлерін жүргізу үшін жасалады, олар өнімнің, жұмыстар мен қызмет көрсетудің өзіндік құны есебінен қаржыландырылады.Жөндеу жұмыстарына жұмсалатын болашақ шығындарға қарай жөндеу қорына аударылатын аударымдардың нормативтерін кәсіпорындар өздігінше белгілей алады,бұл шығындардың көлемі негізгі капиталдардың жай күйімен және тозығының дәрежесімен анықталады.

Шаруашылық  жүргізуші субъектілердің қаржысының табиғаты, негізгі белгілері және функциялары

Шаруашылық жүргізуші  субъектілердің қаржысы бөлу және бақылау  функцияларын орындайды.Бөлгіштік  функциясының ерекшелігі қарааттардың жеке дара ауыспалы айналымының процесінде өндірілген өнімнің құны белгіленген экономикалық нормативтер,яғни салық мөлшерлемелері, амортизациялық аударым нормалары, несие үшін пайыз негізінде  бөлінетіндігінде болып отыр, мұның өзі қарының ұдайы өндіріс процесінде құнды бөлу және қайта бөлуге қатысуын айқындайды.Бөлу өндіру мен тұтыну арасындағы байланыстырушы буын.Бұл процесс кәсіпорындардың өнім өткізуден түскен ақша алуы мен оны өндірістің жұмсалынған қаражаттарын өтеуге және таза пайданы жасауға пайдалану арқылы болып жатады.Пайданың бір бөлігі қайта бөлу ретінде мемлекеттік бюджетке, бюджеттен тыс қорларға түседі, ал қалған бөлігі еңбекақы төлеуге, әлеуметтік мұқтаждарға,      өндірісті кеңейту және дамыту жөніндегі шығындарды қаржыландыруға шаруашылықтың қарамағында қалады.

Бақылау функциясы кәсіпорын  экономикасында маңызды рөл атқарады: есепсіз әне бақылаусыз шаруашылық үргізуге болмайды.Субъектілер арасындағы бақылау жеткізілім тауарларға, көрсетілген қызметтерге, орындаған жұмыстарға ақы төлеу кезінде, ал қаржы кредит органдарымен өзара іс әрекет кезінде бақылау бюдет алдындағы міндеттемелердің орындалуы кезінде, банк несиелерін алған не қайтарған кезде жүзеге асырылады.

Шаруашылық жүргізуші  субъектілердің қаржысына тән белгілер:

Қаржы қатынастарының көпқырлылығы, нысандары мен мақсатты арналымының  сан алуандығы;

өндірістік құралдардың  міндетті болуы және оларды қалыптастырумен, көбейтумен және қайта бөлумен байланысты қатынастардың пайда болуы;

жоғары белсенділік,оның қызметінің барлық жағына әсер ету  мүмкіндігі;

Шаруашылық жүргізуші  субъектілердің қаржысы бүкіл қаржы жүйесінің айқындаушы негізі болып табылады.

Шаруашылық жүргізуші  субъектілердің қаржысы өнім өндіріп, сату кезінде ақшалай табыстарды, қорларды жасаумен, бөлумен және пайдаланумен байланысты экономикалық қатынастарды айтады.

Бюджеттен тыс  қорлардың қажеттілігі мен мәні

Бюджеттен тыс қорлар мемлекеттің қаржы жүйесінің  маңызды буыны, мемлекеттің қатаң  белгілі бір мақсаттарға пайдаланатын және заң жүзінде қалыптасуының  бекітілген көздері бар ақша ресурстарының  жиынтығы.Экономикалық категория ретінде бюджеттен тыс қорлар бірқатар қажеттіліктерді қарылындыру үшін мемлекет тарапынан қаржы ресурстарын қайта бөлу және пайдалану жөніндегі қатынастар болып табылады.Бюджеттен тыс қорлардың пайда болуы әлеуметтік экономикалық дамудың қажеттіліктерінен туындады:қатаң функциялық мақсаттарға жұмсалатын мемлекеттің қаржы ресурстарының бір бөлігін оқшауландыру, мемлекеттік бюджетті оған тән емес шығыстардан жеңілдету, бір жағына бюджет тапшылығын төмендету қажет болды.Халықтың тұрмыс деңгейін жақсарту,сенімді және тиімді қорғау мақсатында әлеуметтік мұқтадарға жұмсалатын кейбір шығыстарды бөлу және оларды жабудың көздерін межелеу қажет болды.Бұл міндеттерді Әлеуметтік сақтандыру қорының, Зейнетақы қорының,Жұмыспен қамтуға жәрдемдесудің мемлекеттік қоры т.б. шешеді.Экономиканы тұрақтандыру қоры т.б. дағдарыс кезінде экономиканы алып шығуға көмекткседі.Жалпы бюдеттен тыс қорлардың жұмыс істеуі бүкіл қоғам мүддесі үшін жүзеге асырылады.

Кәсіпорындардың,ұйымдардың,мекемелер  қандай белгілер бойынша сыныпталады  және бұл белгілер бойынша олардың сыныптамалық айырмашылықтарының ерекшеліктері неде?

Қызметтік сфера бойынша: өндірістік- қоғам тіршілігінің негізі болып табылатын өнімдер мен  игіліктер жасайды және өндірістік емес-мемлекеттік басқару,қорғаныс, мемлекеттік әлеуметтік сақтандыру,айналадағы ортаны қорғау,денсаулық сақтау мен білім беру,мәдениет осы секторға кіреді.

Өндіріс түрлері бойынша:тауарлар мен қызметтер 

Қызмет сипаты бойынша:коммерциялық- мемлекеттік кәсіпорын, шаруашылық серіктестігі, өндірістік кооператив, табыс табуға бағытталған және коммерциялық емес- мекеме,қоғамдық бірлестік, тұтыну кооперативі, қоғамдық қор,діни бірлестік т.б., қоғамды әлеуметтік қорғау функцияларын орындауға бағытталған.

Меншік нысандары бойынша:мемлекеттік  меншік, республикалық және коммуналдық болып бөлінеді:республикалық жалпымемлекеттік міндеттерді шешу үшін,коммуналдық тиісті аумақтың халқының әлеуметтік экономикалық қажеттіліктерін қанағаттандыру жөніндегі міндеттерді шешу үшін құрылады;жеке меншікке негізделген кәсіпорындар;қоғамдық бірлестіктер меншігіне негізделген меншік;шетелдік субъектілер меншігіне негізделген кәсіпорын және аралас.

Ұйымдық құқықтық нысан  бойынша: АКЦИОНЕРЛІК Қоғам, шаруашылық серіктестік : толық серіктестіктің пайдасы мен залалдары қатысушылар  арасында,егер құрылтайшылардың шартында немесе қатысушылардың келісімінде өзгеше белгіленбесе, жарғылық капиталдағы үлесінің мөлшері барабар бөлінеді; сенім серіктестігі мен жауапкершілігі шектеулі серіктестікте де осылай бөлінеді; жеке кәсіпорын.Экономикада едәуір орынды мемлекеттік сектор алады. Мұнда мынадай кәсіпорындар жұмыс істейді:

Шаруашылық жүргізу  құқығындағы мемлекеттік кәсіпорын  қызметтің сан алуан сферасында құрылып,іс әрекет етуі мүмкін.

Жедел басқару құқығындағы  кәсіпорындар:

Қазыналық кәсіпорындар төтенше және авариялық жағдайларда кен құтқару және басқа да арнаулы жұмыстарды орындау, өрттен, су тасқынынан әне басқа сұрапыл апаттардан қорғау; алпыреспубликалық және халықаралық байланыс желісін пайдаланудағы қызмет; картографиялық жұмыстар жүргізу; денсаулық сақтау, табиғатты қорғау, білім беру, әлеуметтік қорғау, ғылым,мәдениет сферасында өндірістік шаруашылық қызметті жүзеге асыру үшін құрыла алады.

Еншілес кәсіпорын өз мүлкінің есебінен басқа мемлекеттік  кәсіпорын құрған заңи тұлға.Бұлар  негізгі кәсіпорындардың филиалдарын дербес заңи тұлға етіп қайта құру, негізгі өндірістің тиімділігін арттыру үшін қосымша және мамандырылған өндіріс құру,негізгі өндірісті  оған тән емес қызмет пен функциялардан босату мақсатында құрылады.

Кооперативтік секторда:

өндірістік кооператив тауарлар мен өнімдер өндіріп, жұмыс атқарады,шаруашылық жүргізуші субъектілер мен халыққа қызмет көрсетеді.Салықтар мен бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер төленгеннен кейін қалған пайда кооперативтің толық қарамағында қалады және оның мүшелерінің жалпы жиналысы мен кооперативтің құрылтай құжаттарында көрсетілген мақсаттарға бөлінеді.

Тұтыну кооперативі  сауда саттық және тұрмыстық қызмет көрсету арқылы өзінің мүшелерін  және басқа азаматтардың қажеттіліктерін  қанағаттандырып отырады. 

Мемлекет  қаржысының ұғымы және құрылымы.

       Мемл/ң қаржысы мемл/ң экон/қ,  әлеуметтік, саяси функцияларын  орындау үшін оны қажетті ақша  ресурстарымен қамтамасыз ететін  елдің қаржы жүйесінің маңызды  сферасы болып табылады және  олар экон/а мен социумдағы сан алуан өзара байланыстарды қамтитын мемл/к сектордың өндірістік ж/е әлеуметтік қатынастардағы іс қимылымен байланысты.

      Мемл. /өзінің билік пен басқару  органдары арқылы/, бір жағынан,  жеке кәсіпорындар, ұйымдар, мекемелер,  азаматтар, басқа жағынан, бұл сферадағы ақша қатынастарының субъектілері болып табылады.

Ішкі ұлттық өнімнің өсуімен салыстырғанда  мемл/ң шығыстары көлемінің озыңқы қарқынмен өсуі мемлекеттің қаржыларына  тән сипат болып табылады. Бұл  құбылыс ХІХ ғ/ғы неміс экономисі  Вагнердің заңы «Өспелі мемл/к белсенділік заңы» ретінде белгілі. Бұл заңға сәйкес өнеркәсіп саласы дамыған елдерде мемл/ң шығындары өндіріс көлеміне қарағанда жылдамырақ өсуі тиіс.

      Вагнердің заңы нарықтық шаруашылықтың  белгілі бір шектеулілігін және  экон/қ процестерді мемл/к реттеудің қажеттігін дәлелдейді.

      Мемлекет қаржысының функциялары  экон/қ категория болып келеді: бұл бөлу мен бақылау функциялары.

      Алайда бөлгіштік функциядағы  мемл/ң қаржысын неғұрлым толық  сипаттау үшін мемл/ң реттеуші  іс қимылдарының қажеттігінен туындайтын құрамдас қосалқы функцияларды бөліп көрсеткен жөн, бұл:

1. Орналастыру;
2. Қайта бөлгіштік;
3. Тұрақтандыру.

     Мемлекет  қаржыларының экон/қ мазмұны бірыңғай  емес: олардың құрамында жеке  оқшауланған буындар бөлінеді, олардың  әрқайсысы өзгеше функцияларды орындайды.

     Мемл/ң  қаржысы республикалық және жергілікті  деңгейлерде іс әрекет етеді  және мемл/к бюджетті, бюджеттен  тыс қорларды, мемл/к кредитті, мемл/к  және муниципалдық кәсіпорындар  мен ұйымдардың қаржыларын кіріктіреді.  Экон/қ ж/е әлеуметтік сфераға мемл/к басшылықтың деңгейәне қарай мемл/ң қаржысы жалпымемл/к /республикалық/ ж/е жергілікті /муниципалдық/ қаржылар боп бөлінеді.

     Мемлекет  қаржысының құрамында республикалық  ж/е жергілікті деңгейлерде қалыптасатын  бюджеттік қатынастар мен өзара байланыстар маңызды рөл атқарады. Бюджеттік қатынастар көмегімен мемл/к құрылымдардың қарамағына қаржылық әдіспен қайта бөлінетін ұлттық табыстың едәуір бөлігі жұмылдырылады. Түрлі деңгейдің бюджеттері респуб/қ, жергілікті бюджеттер тиісінше өкімет пен басқарудың республ/қ ж/е жергілікті органдары үшін тірліктің қаржы базасы боп табылады.

   ҚРсы  аумағында жалпы функцияларды  орындау үшін респуб/қ /орталық/  бюджет қалыптастырылады. Оның ресурстары  мемл/к мақсатты кешенді бағдарламаларды қаржыландыруға, респуб/қ функцияларды орындауға, сондай ақ қарулы күштер мен басқару органдарын ұстауға байланысты мемл/ң шығыстарын қамтамасыз етуге арналған.