Каржы жүйесі

     Салықтарда  ежелден салық жүктемесін бөлудің екі қағидаты қалыптасқан:

1. Пайда /алынған игіліктер/ қағидаты;
2. «қайыр көрсету» /төлем қабілеттілігі/ қағидаты.

       Салықты ұтымды ұйымдастырудың  классикалық қағидаттарын бүрын  А.Смит ұсынған еді. Олар мынаған  саяды:

1. Салық салық төлеушінің әрқайсысының табысына сәйкес алынуы тиіс /әділеттілік қағидаты/;
2. Салықтың мөлшері мен оны төлеу мерзімі алдын ала ж/е дәл анықталуы керек /анықтылық қағидаты/;
3.   Әрбір салық салық төлеуші үшін неғұрлым қолайлы уаұытта ж/е әдіспен алынуы тиіс /қолайлылық қағидаты/;
4. Салықты алудың шығындары өте аз болуы тиіс /үнем қағидаты/.

      Салық салудың қазіргі қағидаттары  мыналарға саяды.

1. Салық салудағы әділеттілік қағидаты екі аспектіде қарастырылады:

А. «деңгейлес теңдікке»  жету салық төлеушілердің табыстарына тең жағдайда біркелкі салық салынады;

В. «сатылас теңдікті»  сақтау жеке тұлғалардың табыстарына  салық салу табыстардың бір бөлігін        қайта бөлу үшін прогрессивті шәкіл  бойынша сараланған мөлшерлемелерді  қолдана отырып жүргізілуі тиіс.

       2.   Қарапайымдылық қағидаты. Салық механизмі салық төлеушіге түсінікті болуы тиіс, ол рабайсыз әрі                 күрделі болмауы тиіс.

  3.  Салықтардың  анықтығы алдын ала белгіленген  шарттар мен талаптардың мызғымас  теңдігі елдің            барлық аумағында ж/е барлық  шаруашылық жүргізуші субъектілер  үшін түсіндіру мен қолданудың  біркелкілігі.

        4. Жеңілдіктердің ең аз саны. Жеңілдіктер құндық үйлесімдерді бұрмалайды ж/е салық салу субъектілерін тең емес жағдайларға әлейі қояды.

         5. Салық салудың экон/қ бейтараптылығы. Салықтар экономиканың жұмыс  істеуін жақсартуға ж/е инвестициялардың  өсуіне кедергі жасамауы тиіс.

  6. Экон/қ қатынастар бойынша осы елдің басқа әріптес елдермен салықтардың негізгі түрлері бойынша салық мөлшерлемелерінің салыстырмалығы.

  Еліміздегі салық  салу жалпыға бірдей ж/е міндетті  боп табылады. Жеке сипаттағы  салық жеңілдіктерін беруге тиым  салынады.

 Қазақстанның салық жүйесі оның бүкіл аумағында барлық салық төлеушілерге қатысты бірыңғай боп табылады.

Қазіргі кезде салықтар фискалдық, реттеуші ж/е қайта бөлу сияқты негізгі үш функция орындайды.

Фискалдық функция барлық мемл/ге тән негізгі функция. Оның кқмегімен бюджеттік қор қалыптасады, мұның өзі салықтардың қоғамдық міндеттерін арттыра түседі.

Салықтардың реттеуші функциясы  мемлекеттің экон/қ қызметінің ұлғаюымен  байланысты пайда болады. Ол ұлттық шаруашылықтың дамуына қабылданатын бағдарламаларға сәйкес ықпал етеді.

Қайта бөлу функциясы  арқылы түрлі субъектілер табысының  бір бөлігі мемл/ң қарамағына өтеді.

Мемл/т салық саясатын салық саласындағы шаралар жүйесін  қоғамның оның нақтылы кезеңіндегі  әлеуметтік экон/қ ж/е басқа мақсаттар  мен міндеттеріне қарай әзірленген экон/қ саясатқа сәйкес жүргізіледі.

Салық жүйесі

  «Салық» ұғмымен  «салық жүйесі» ұғымы тығыз  байланысты. Мемлекетте алынатын  салық түрлерінің, оны құру мен  алудың нысандары мен әдістернің, салық службасы органдарының  жиынтығы әдетте мемлекеттің салық жүйесін құрайды.

   Қазақстан егемендікке  ие болғаннан кейін 1991-1995 жылдары  қабылдаған бірқатар заңдарға  сәйкес республикада жаңа салық  жүйесі қалыптасты.

  1991 жылғы желтоқсанның 25-інен бастап біздің елімізде  тұңғыш салық жүйесі жұмыс  істей бастады. Ол «Қазақстан Республикасындағы салық жүйесі туралы» заңға негізделді. Бұл заң салық жүйесін құрудың қағидаттарын, салықтар мен алымдардың түрлерін, олардың бюджетке түсу тәртібін белгілеген алғашқы құжат еді. Осы заңға сәйкес Қазақстанда 1992 жылғы қаңтардың 1-інен бастап 13 жалпы мемлекеттік салық, 18 жергілікті салықтар мен алымдар енгізілді.

  ҚР Үкіметі 1995 жылдың  басында салық реформасының ұзақ  мерзімді тұжырымдасын қабылдап, онда еліміздің салық жүйесі  мен салық заңнамасын бірте-бірте  халықаралық салық салу қағидаттарына сәйкестендіру көзделді. Осыған байланысты «Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы» 1995 жылғы сәуірдің 24-інде ҚР Президентінің заң күші бар жарлығы шықты. Енді бұрынғы 42 салықтар мен алымдар едәуір қысқартылып, олардың саны небәрі 11 болып қалды.

  Салықтардың, оларды  төлеушілердің, салықтарды алу  әдістерінің, салық жеңілдіктерінің  жиынтығының болатындығынан салық  жүйелерінің әжептәуір күрделі үлгілері болуы мүмкін.

  Барлық өркениетті  елдерде салықтардың бүкіл жиынтығы әр түрлі қағмдаттар бойынша жіктеледі:

• салық салу объектлері бойынша;
• салықты алатын және салықтан жиналған сомаға билік жасайтын органға қарай;
• пайдалану тәртібі бойынша;
• объектінің экономикалық белгісі бойынша.

  Салықтарды салу объектісі бойынша олар тура және жанама салықтар болып бөлінеді.

  Тура салықтар – салық төлеушінің кірісі мен мүлкінен тікелей төленген салықтар. Олар өз кезегінде нақты және жеке салықтарға жіктеледі. Нақты салықтар салық төлеушілердің мүлкінің (меншігінің) кейбір түрлеріне (үй, жер, кәсіп, ақшалай капитал және т.с.с.) салынады. Жеке тура салықтар – бұл жеке адамдар заңи ұйымдардың табыстары мен мүлкіне салынатын салықтар. Нақты салықтардан айырмашылығы жеке салық салу әрбір салық төлеушінің жеке табысы мен мүлкін де, оның қаржы жағдайын да ескереді.

  Жанама салықтар – бағаға немесе тарифке үстеме түрінде белгіленген салық төлеушінің кірістері мен мүлкіне тікелей байланысты емес салықтар. Жанама салықтарға сондай-ақ сыртқы экономикалық қызметтен түсетін түсімдер де (кеден баждары түріндегі, экспортқа және импортқа салынатын салық түріндегі кеден кірістері, ішкі рынокта сатылатын тауарлар бағасы мен олардың фактуралық құнының айырмасы) жатады.

  Жанама салықтар  мемлекеттің фискалдық мүдделерін  білдіреді.

  Жанама салықтар салудың мәні салықтың тауар бағасына (немесе қызметтің тарифіне) қосылатындығында, кіріктірілетіндігінде. Бұл жағдайда салықта тауардың (қызметтің) нақты тұтынушысы төлейді, алайда тұтынушы мен мемлекет арасында тікелей байланыс болмайды.

  Пайдалану тәртібіне қарай барлық салықтар жалпы және мақсатты арнаулы болып бөлінеді.

  Жалпы салықтар тиісті деңгейлердің бюджеттерінде шоғырландырылады және жалпымемлекеттік қажеттіліктерді қаржыландыруға пайдаланылады.Мақсатты(арнаулы) салықтардың нысаналы арналымы болады (мысалы, зейнетақы төлемдерін қалыптастыру үшін пайдаланылатын әлеуметтік салық).

  Салық салу объектілерін есепке  алу және оларды бағалау тәсілдеріне қарай салық алудың мынадай төрт әдісі қолданылады: кадастрлық*, салық төлеушінің мағлұмлдамасы бойынша, табысты алу көзінен ұстап қалу, патенттік негізде.

  Бірінші жағдайда салықты есептеу мен оны алу, салық салу объектілерінің нақты табыстылығын есепке алмай табыстылық (жер салығы, мүлік салығы) нормасын көрсете отырып, олардың тізімдемесі негізінде жүзеге асырылады.

  Мағлұмдамада салық төлеушілер табыстың көлемі, қажетті жеңілдіктерді, шегерімдерді көрсетеді және салық сомасын есептеп, төлейді. Олар салықтардың түрлері бойынша салық мағлұмдамасын есепті салық кезеңіне сәйкес тапсырып отырады. Мәселен, корпарациялық табыс салығын, жеке табыс салығын, көлік құралдарына салынатын салықты және жер салығын төлеушілер (арнаулы салық режімін қолданылатын заңи тұлғаларды қоспағанда) салық органына  олар бойынша мағұлымдаманы есепті салық кезеңінен кейінгі жылдың 31-наурызына дейін береді.

  Жеке табыс салығы бойынша мағлұмдаманы мынадай салық төлеушілер:

• төлем көзінен салық салынбайтын табыстары барлар;
• тұрғын үй салу мен осындай құрылыс үшін құрылыс материалдарын сатып алуды іске асырғандар;
• ҚР-ның шегінен тыс жерлерден табыстар алатын жеке тұлғалар;
• ҚР шегінен тыс дерлердегі шетел банктеріндегі шоттар ақшасы бар жеке тұлғалар;
• ҚР-ның сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес туралы заңнамалық актілеріне сәйкес мағлұмдама беру жөнінде міндеттеме жүктелген адамдар;
• ҚР Парламентінің депутаттары, судьялар табыс етеді.

Үшінші  әдіс бойынша салық төлеуші жұмыс істейтін ұйымның, мекеменің бухгалтериясы одан салықты табыс алынған жерде есептеп, ұстайды (төлейді.

  Төртінші әдіспен салық кәсіпкерлік қызметтің сан алуан түрлеріне берілетін патент негізінде төленеді. Патент – арнаулы салық режімін қолдану құқығын куәландыратын және салық сомасының бюджетке төленгендігін растайтын құжат.

  Салықтық есептің екі әдісі қолданылады: кассалық және есептеу әдісі.

  Кассалық әдіске сәйкес табыстар мен шегерімдер жұмысты орындау, қызмет көрсету, мүлікті жөнелту мен кірістеу және ол бойынша жасалынған ақы төлеу мезетінен бастап есепке алынады.

  Есептеу әдісі бойынша табыстар мен шегерімдер ақы төлеудің уақытына қарамастан жұмысты орындау, қызмет көрсету, тауарларды өткізу және кіріске алу мақсатымен тиеп жіберу мезетінен бастап есепке алынады. Бұл әдіс салық службалары үшін қолайырақ және оны Қазақстанның барлық төлеушәлері қолдануға қабылданған.

  ҚР-дағы салықтардың, салық сипатындағы алымдардың тізбесі мыналарды кіріктіреді:

Салықтар:

 1.Корпарациялық табыс салығы.

2.Жеке табыс  салығы.

3.Қосылған  құнға салынатын салық.

4.Акциздер.

5.Жер қойнауын  пайдаланушылардың салықтары мен  арнаулы төлемдері.

6.Экспортқа  шығарылатын шикі мұнайға салынатын рента салығы.

7.Әлеуметтік  салық.

8.Жер салығы.

9.Көлік құралдарына  салынатын салық.

10.Мүлікке салынатын  салық.

11.ҚР-ның жасалған келісімшарттары  бойынша өнімді бөлу жөніндегі  үлесі.

  Сөйтіп, Қазақстанның салық  жүйесі салықтардың және басқа міндетті төлемдердің түрлері бойынша тым сараланған. Салық қатынастарын реттеуші құқықтық нормалар ҚР-ның Салық кодексінде сараланған және тиісті нұсқаулықтарда келтірілген. Салық службасы органдары уәкілетті мемлекеттік орган мен салық органдарынан тұрады. Салық органдарына облыстар, Астана және Алматы қалалары бойынша аймақаралық салық комитеттері, ауданаралық салық комитеттері,аудандар, қалалар және қалалардағы аудандар бойынша салық комитеттері, сонымен бірге қаржы полициясының бөлімшілері жатады.

 

Мелекеттік  жинақтаушы зейнетақы қоры

Негізгі міндеттері:

Зейнетақы мен жәрдемақылар төлеу  үшін қаржы жинау, сонымен бірге  зейнетақы ісін ұйымдастыру;

Аймақтық әлеуметтік бағдарламаларды  қаржыландыруға қатысу.

Мына көздерден жасалынады:

Міндетті зейнетақы жарналары;

Меншік нысанына қарамастан барлық шаруашылық органдары төлейтін сақтық жарналары немесе арнайы салықтар;

Жеке еңбек қызметімен айналысатын  азаматтардың сақтық жарналары;

жоғарғы органдардың  қаражаттары;

ерікті зейнетақы жарналары  т.б.

Зейнетақы қорының жұмсалуының  бағыттары:

Заңнамаға сәйкес зейнетақы төлеу;

Балаға қарау жөніндегі жәрдемақы  төлеу;

Материалдық біржолғы төлемақылары және т.б.

Салық алуды  ұйымдастыру

  Салық салуды ұйымдастыру салық қатынастары нысандарының элементтерін, яғни салық түрлерінің нақты атауларын,сондай-ақ оларды қолданудың тәртібі мен әдістерін, іс-қиымылының тәсілдерін кіріктіретін салық механизмін құруға және оның жұмыс істеуіне саяды. Салық механизмінде өзара байланысты элементтерден тұратын арнаулы нұсқаулық қолджанылады.

  ҚР-ның қазіргі салық жүйесі  салықтарды құру мен алудың  нақтылы әдістерін анықтайды,  салықтаң нақтылы  әдістерін  анықтайды., Салықтың тиісті элементтері арқылы салық салудың тәртібін белгілейді.

   Негізгі салық элементтеріне мыналар жатады: Салық субьектісі, Салық салынушы, обьектісі, салық базасы, салық салудың өлшемі, салық мөлшерлемесі, салық жеңілдіктері, салықтарды төлеуді бақылаужәне т.б.

Салық субьектісі н\е салық төлеуші. Ол – салықты ж\е бюджетке басқа төлемдерді төлеуші тұлға.

  Салық салынушылар – нақты салық ауыртпалығы түсетін жеке тұлғалар, түпкілікті салық төлеушілер яғни мемлекет азаматтары.

  Салық субьектісі мүлік пен іс-әрекеттер салық обьектілері ж№е салық салуға байланысты обьектілер б.т .

   Салық базасы. Салық базасы – салық салу обьектісі мен салық салуға бай\ты обьектінің құндық, заттай н\е өзге де сипаттамалары, олардың негізінде бюджетке төленуге тиіс салықтар ж\е басқа да міндетті төлемдер\ң сомасы анықталады.

  Салықтың  негізгі базасы түрлері :

 Табысқа салынатын салық. Бұған корпорациялық табыс салығы мен жеке табыс салығы жатады.

Тауаларға сал. Салық олар: қосылған құнға салынатын салық, кеден баж салықтары,

  Капиталға сал. Салық олар: жер салығы, мүлікке салынатын салық, т.б