Каржы жүйесі

Төлем балансының ерекшелігі сол, онда босалқы қорлар мен қорланымдар емес, қаражаттардың ағыны, олардың кезең ішіндегі өзгерісі қамтып көрсетеді. Төлем балансының жай күйін ең алдымен сауда балансының жай-күйімен айқындалады. Сондықтан сыртқы экономикалық қызметтегі мемлекеттің іс-қимылдарының аса маңызды мақсаты тауарлар экспорты мен факторлық және факторлық емес қызметтер көрсетуді ұлғайту есебінен төлем балансын сауықтыру б.т.

Шетел инвестициялары

Сыртқы экономикалық қызметтің маңызды аспектісі  – шетел инвесторларының қатысуы  және республика экономикасын тұрақтандыру үшін шетел кредиттерін тарту. Бұл  қаражаттар ұлттық шаруашылықтың құрылымын жетілдіру үшін,  рынокты тұтыну тауарларымен молайту және экспорттық әлуетті кеңейту үшін нысаналы әрі тиімді пайдаланылуы тиіс.

Инвестициялардың 2 түрі болады: тура және портфельдік. Тура инвестициялар дегеніміз шетелдік капиталды оның егесінің өз тәуекелдігімен пайда алу үшін басқа елдің экономикасына жұмсауы. Портфельдік инвестициялар – қаражаттарды жалған капиталға – басқа елдің заңи және жеке тұлғалары шығаратын бағалы қағаздарға жұмсау.

Шетелдік инвестицияларды  тарту үшін қажетті жағдайлар жасалуы тиіс:

1. шетелдік инвесторлардың қызметімен байланысты әкімшілік рәсімдерді ықшамдау: жұмыс істеу құқығына, ел ішінде жүріп тұруға, кедендік және шекаралық бақылаудан өтуге рұқсаттар беру және т.б.
2. елдің ұлттық мүдделері үшін қызмет түрлеріндегі басымды салық жеңілдіктерін және басқа жеңілдіктерді беру.
3. жерді, жылжымайтын мүлікті пайдалану құқығын қамтамасыз ету, қызметкерлерді оқытуға субсидиялар беру.
4. Пайда әкетіміне үкімет кепілдіктерін немесе оны қайта капиталдандырудың жеңілдетілген шарттарын беру.

Әу баста елімізге келген шетелдік инвесторлар мұнай  мен газ саласына көбірек қаржы  құйғаны мәлім. Қазіргі уақытта  да  инвестициялардың басым бөлігі кен-қазба байлықтарын құрайды. Өз кезегінде Қаз-ның сыртқы саясат саласындағы атқарып жатқан іргелі істері елімізге шетелдік инвестицияның көптеп келуіне жол ашып отыр. Бүкіләлемдік банктің бағалауы бойынша Қазақстан әлемдегі инвестиция үшін аса тартымды жиырма мемлекеттің қатарына енеді екен. Қазақстан экономикасына тартылған тікелей шетелдік инвестициялар көлемі 70 миллиардтан астам АҚШ долларына жетті. Өз кезегінде қазақстандық бизнес те шет елдерге белсенді инвестиция салуда (26 млрд. АҚШ доллары).Қазақстан экономикасына шетел инвестицияларын тарту объективті қажетті үрдіс болып табылады.

Инфляция және жұмыссыздық

Жұмыссыздық деңгейі  – бұл жұмыс істеуді қалайтындардың жалпы санының ішінде жұмысы жоқ  азаматтардың статистикалық көрсеткіші. Жұмыс күші – жұмыссыздар мен  жұмыс істейтіндердің жиынтығы, жұмыссыздық  деңгейі – жұмыссыздар санының  жұмыс күшінің жалпы санына қатынасын 100 пайызға көбейткенге тең.

    Жұмыссыздықтың 3 түрі бар:

1.Уақытша. Кейбіреулерін  жұмыстан шығарып жіберіп, олар  басқа жұмыс орнын іздеп жүреді. Басқа біреулер тұрақты жұмысын  жоғалтқандықтан уақытша жұмыссыз  болады. Сонымен қатар жастар арасында алғаш рет жұмыс іздеп жүрген адамдар санаты болады. 2,Құрылымдық, Уақыт өте келе технология мен сұраныс құрылымында өзгерістер болады, олар өз алдына еңбек күшіне жиынтық сұраныс құрылымын өзгертеді. Осы өзгерістердің нәт-де кейбір мамандықтарға деген сұраныс азаяды немесе жойылады. Басқа мамандықтарға сұраныс көбееді. Бұл жағдайда еңбек күші еңбек орындарының құрылымындағы жаңа өзгерістерге бірден және толық  жауап бере алмағандықтан жұмыссыздық п.б.

3.Циклдік, Циклдық  жұмыссыздық құлдырау кезеңінде, яғни жалпы немесе жиынтық шығындардың жетіспеушілігімен сипатталатын кезеңде п.б. Тауарлар мен қызметтерге жиынтық сұраныс азайғанда, жұмысбастылық төмендейді, жұмыссыздық өседі. Сол себепті циклдық жұмыссыздықты кейде сұраныс тапшылығына бай/ты жұмыссыздық деп атайды.

Инфляцияның түрлері  қандай критерийлер бойынша ажыратылады?

 Инфляцияның өрістеп  күшеюі экон-қ және әл-к қарама  қайшылықтарды асқындырып жіберетіндіктен  мем-т и-ны жою және ақша  айналысын тұрақтандыруға раналған  шаралар қолдана бастайды. И-я кезінде мем-т іс-қимылының 2 нұсқасы болады: 1, и-ға бейімделу 2,и-ға қарсы шаралардың кешенін жүргізу.

    Сұраным и-сын жоюға ақша және фискалдық саясатты пайдаланудың біршама қатардағы макроэкономикалық әдістермен жетуге болады.

    И-ға қарсы саясат – и-мен күреске бағытталған экономиканы мем-к реттеу жөніндегі шаралар кешені. Мұндай саясаттың екі негізгі жолы белгіленген дефляциялық  және кірістер саясаты.

    Дефляциялық саясат – мем-ң шығындарын азайту, несие үшін пайыздық мөлшерлемелерді арттыру, салық ауыртпалығын күшейту, ақша массасын шектеу жолымен ақша-несие және салық механизмі арқылы ақша сұранымын реттеуді қарастырады. Бұл саясат экономиканың өсуін тежейді.

    Кірістер саясаты – бағаға және жалақыға оларды толықтай матау немесе олардың өсу шегін белгілеу жолымен паралелді бақылау жүргізуді қажет етеді. Оны жүзеге асыру әл-к қайшылықтарды қоздыруы мүмкін.

   И-ға қарсы саясат  ақшалай ұсынымды шектеудің әр  түрлі әдістерін кіріктіреді: 1.Орталық  банктің нақты ақша эмиссиясын қысқарту арқылы айналыстағы ақша массасының ауқымын азайту.

2.Барлық несие ресурстарын  қымбаттату және оларға қол  жететіндігін азайту мақсатында  орталықтандырылған кредиттер үшін  қайта қаржыландырудың есептік  мөлшерлемесін арттыру. 

3.Несие мультипликаторын қысу және ком-қ банктердің кредит экспансиясын шектеуге жету үшін орталық банктің ком-қ банктерге резервтік талаптарын арттыру.

4.Сондай мақсаттарда  орталық банктің несиелерін тікелей  қысқарту.

   И-ға қарсы фискалдық  саясат салықтарды көбейту, мем-ң шығыстарын қысқарту және осының негізінде мем-к бюджеттің тапшылығын төмендету арқылы жүргізіледі.

    И-ға қарсы салық саясаты жанама салық салуды қысқартуда болып отыр. Жанама салықтардың и-қ сипаты болады, себебі олар бағаны өсіреді, сұранымды қысқартады.

    И-ны басқаруды жақсарту және и-ға қарсы саясат шараларының бірі ретінде қазіргі кезде и-қ таргеттеуге үлкен маңыз беріледі. Ұлттық банктің негізгі міндеті ретінде бағалардың тұрақтылығын қам/з ету ақша-несие саясатындағы мүлдем жаңа айқындама Ұлттық банк жариялаған Еуроодақ стандарттарына және и-қ таргеттеуге көшумен үйлеседі. И-қ таргеттеу қағидаттарына дайындық және оған көшу ақша базасы б/ша мақсатты көрсеткіштерден біртіндеп бас тарта отырып, и-я б/ша мақсатты көрсеткіштерге көшуді болжайды. Ұлттық банк рыноктық мөлшерлемелерді репо /бағалы қағ-ды кері сатып алу міндеттемесі/ мөлшерлемесімен айқындалатын кейбір дәлізде ұстап тұру арқылы и-ны басқаруды көздейді. Сонымен бірге и-қ таргеттеу тетігінің мынадай түрі болады. Ұлттық банк репо мөлшерлемесі мен оның өзгерістері дәлізінің енін өзгерте отырып банктік резервтер мен банкаралық пайыздық мөлшерлемелер арасындағы белгілі бір балансқа қол жеткізеді.

Инфляцияға  қарсы саясат

Соңғы кездері ғаламдық экономикалық дағдарыс ұлттық экономикамызға айтарлықтай әсерін тигізді. Тоқыраудың екінші толқынының қатты соққысы экономикамыздың жүрегі – қаржы жүйесіне әсер етпей қалған жоқ. Дегенмен, үкімет дағдарыстың ауыр соққыларын қабылдайтын негізгі салаларға қорған дайындауда. Сол қорған – 25 қарашада бекіткен экономиканы тұрақтандыру жөніндегі 2009-2011 жылдарға арналған іс-шаралар жоспары. Бұл жоспардың мақсаты – ғаламдық дағдарыстың Қазақстандағы әлеуметтік-экономикалық ахуалға тигізетін жағымсыз әсерлерін жеңілдету және болашақтағы экономикалық өсімге қажетті негізді қамтамасыз ету.

Қазақстан экономикасы бір жылдан астам уақыттан бері дағдарысқа байланысты сырттан төнген қатерлерге тұрақты  түрде төтеп беріп келеді. Өткен  жылдың күзінде әлемдік қаржы  дағдарысының бірінші толқыны бас  көтерген тұста ел Президентінің тапсырмасымен еліміздің экономикалық дамуындағы тұрақтылықты қамтамасыз етудің бірінші кезекті шаралары әзірленген болатын. Осы мақсат үшін 550 миллирд теңге немесе 4,6 миллиард доллар қаржы бөлінді. Бұл қаржы үлескерлік құрылыс бойынша басталған нысандарды аяқтауға, еліміздің азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз етуге және шағын және орта бизнесті қолдауға бағытталды.

Осы аталған бағыттардың қай-қайсысының да болмасын елеулі нәтижелері бар. Бүгінгі  күні 13400 үлескер өз тұрғын үйлеріне ие болса, жылдың соңына дейін тағы да 11 мың адам қоныс тойын тойлайтын болады. Сонымен қатар 20 мыңнан астам үлескер қаржы салып отырған 122 тұрғын үй құрылысы жүргізілу үстінде.

Астық және негізгі тағам түрлері  бойынша тұрақтандыру қорлары құрылды. Ішкі сұраныс үшін басымдылықтарға ие болып отырған ауыл шаруашылығы дақылдарының егістік алаңдары кеңейтілді. Еліміздің барлық өңірлері бойынша 2,5 мыңнан астам шағын және орта бизнес жобалары қаржыландырылды.

Міне, осындай қабылданған шаралардың нәтижесінде үстіміздегі жылдың тоғыз айында ішкі жалпы өнімнің өсімі 4 пайыз мөлшерінде қалыптасып, еліміздегі жұмыссыздық деңгейі 7 пайыздық деңгейде ұсталынды. Тұтыну бағалары тұрақтандырылды. Он айдағы көрсеткіш бойынша инфляция деңгейі 8,8 пайызға түсірілді. Екінші деңгейдегі банктердің экономиканы несиелендіру көрсеткіші өткен жылдың деңгейінде сақталынды. Он айда банктегі депозиттер көлемі 22 пайызға өсті.

Қазақстанда 2007 жылғы  маусымда инфляция 0,8%-ті, ал басынан  бері 4,6% құрады