Лекции по "Каржылык есептиликти талдау"

Өзін -өзі бақылауға арналған сұрақтар:

1.       Жалпы экономикалық тиімділіктің көрсеткішіне түсіндірме беріңіз?

2.       Рентабельділік көрсеткіштері қалай жіктеледі?

3.       Өнім сатудың рентабельділігін қандай көрсеткіштермен өлшеуге болады?

4.       Активтер рентабельділігін сипаттайтн көрсеткіштеріне салыстырмалы талдау жасаңыз.

5.       Капиталдың және өнімнің рентабельділігін бағалау үшін қандай көрсеткіштер есептеледі?

13-тақырып. Ақша қаражатының қозғалысы туралы есеп беруді талдау

Қай саладағы кәсіпорындар мен ұйымдар болмасын өз қызметі барысында басқа заңды және жеке тұлғалармен қарым-қатынас жасайтындығы белгілі. Сол уақыттардағы операциялардың барлығы дерлік ақшамен есеп айырысу арқылы жүргізіледі десек қателеспейміз.Ал ақша арқылы есеп айырысу белгілі бір заңға сәйкес жүргізілуді қажет етеді.Біздің елімізде қызмет ететін кәсіпорындар мен ұйымдар ақшалармен есеп айырысу операцияларын Қазақстан Республикасының Ұлттық банк мекемесі белгіленген ережелер мен тәртіпке сәйкес жүргізіп отырады.Кәсіпорындар мен ұйымдарда ақшалар арқылы есеп айырысу операцияларының бухгалтерлік есебін жүргізгенде мыналарды басшылықа алу керек:

- ақшалар арқылы есеп айырысу операцияларын толық және уақтылы дер кезінде есептеу;

- кәсіпорындар мен ұйымдарға ақшалардың түгелділігін және олардың тиімді пайдаланылуын бақылау;

- есеп айырысу,төлеу тәртібін бақылау, кәсіпорын  ақшаларының кіріске алынуы мен шығыс етілуін дұрыс есептеу.

Қазіргі таңда ақшалар қозғалысын басқару қаржы нарығының күрделілігіне байланысты маңызды мәселе болып саналып отыр. Бәсеке қабілеттілігі-кәсіпорындар мен ұйымдардың бүгінгі күннің талабына сай, алдағы уақыттарда дамуына қажетті құрал -жабдықтармен қамтамасыз етілуін талап етеді. Ақшалар мен оның баламаларын (эквивалентін) дұрыс ашып көрсету және жіктеу кәсіпорын қызметінің нәтижесін дұрыс бағалау үшін қажет.

Ақшалар шоттарында тек қана жедел арада міндеттемелерді өтеу үшін төлем жасауға қабілетті активтер есептеледі. Кәсіпорындар мен ұйымдардың ақшалары олардың кассасындағы, есеп айырысу және валюталық шоттарындағы ақшаларынан, аккредитив-теріндегі ақшаларынан, чектеріндегі ақшаларынан, банктердегі арнаулы шоттарындағы ақшаларынан құралады. Кәсіпорындар мен ұйымдардың бухгалтерлік балансындағы ақшаларының қалдығы деп аталатын  бабында осы жоғарыда аталған ақшалар шоттарындағы ақшалардың барлық қалдығының жиынтық соммасы жазылады.

Ақша  баламалары (эквиваленті) - бұл  ақшаларға ұқсас, бірақ  басқаша жіктелетін  активтер болып табылады. Оларға қазыналық вексельдер, коммерциялық қағаздар және депозиттік сертификаттар жатады. Түрлі ұсталымдар мен айыппұлдар ұйымның ақшалары қатарына жатқызылмайды.Сондықтан да оларды кассадағы ақшалар шотында есептемейді. Ақша баламарын кәсіпорынның есеп  айырысу құралдары ретінде қарастырудың  қажеттілігі жоқ. Көп жағдайларда оларды қысқа мерзімді инвестициялар шотында есептейді.

Кәсіпорындар мен ұйымдардың меншігіндегі пошта маркалары, алынған вексельдер, жұмысшылар мен қызметкерлерге іссапар шығындары үшін аванс ретінде берілген соммалары, жұмысшылар  мен қызметкерлердің басқадай дебиторлық  қарыздары  ақшалар қатарына жатқызылмайды. Оларды бухгалтерлік есепте дебиторлық  борыштар  бөлімінде  есептейді.

Овердрафт  дегеніміз кәсіпорынның иелігіндегі, яғни активті шоттың қалдығындағы соммадан артық соммада  төлем  төлеу нәтижесінде пайда болған кредиттік қалдық. Бұл сомма қысқа мерзімді міндеттеме болып табылады және кредиторлық борыш ретінде есептеледі. Овердрафт кәсіпорындар мен ұйымдардың банк мекемесі арқылы басқаларға төленген  қаржысы есеп айырысу шотындағы қалдық соммсдан артық болған уақытта ғана пайда болады. Егер овердрафт үлкенг көлемде болатын болса, онда бұл сомма кәсіпорынның балансында немесе өз алдына жасалған түсіндірмелі құжатында бөлек көрсетілуі тиіс.

Халықаралық қаржылық қорытынды есеп стандарттары талабына сай қаржылық қорытынды есеп құрамына еңгізілетін қосымша үлгінің бірі «Ақша қозғалысының қорытынды үлгісі» болып табылады. Негізінен бұл үлгі баланс және табыстар мен шығындар жөніндегі қорытындының жекелеген баптарын ақшалай өлшеммен көрсетуге арналған. Ақша қозғалысын қорытындылауға арналған қорытынды есептің бұл түрінің негізгі мақсаты – сыртқы және ішкі пайдаланушыларға ақша қаражаттары қозғалысы жөніндегі ақпараттар даярлап беру.

Ақша қаражатының қозғалысы туралы есеп өзіне ақша құралдарындағы өзгерістер мен осындай өзгерістерді операциялық, инвестициялық және қаржылық қызметтен өзгерістерге бөліп, субъектінің кезеңдегі ақша қаражатының баламалары туралы ақпаратты қамтиды.

Ақша қаражатының баламалары инвестициялаудан немесе басқа мақсаттардан гөрі қысқа мерзімді ақша міндеттемелерін өтеу үшін ұсталады. Осылайша, әдетте, инвестиция алынған күннен бастап үш ай немесе одан аз болатын өтеу мерзімі болған кезде ғана ақша қаражатының баламасы анықтамасында болады. Банктік овердрафттар, әдетте, қарыз алумен ұқсас, яғни қаржылық қызмет ретінде қаралады. Солай бола тұрса да, егер банктік овердрафт талап ету бойынша өтеуге жатса және субъектінің ақша қаражатын басқарудың инструментарийінің ажырамас бөлігі болап табылатын болса, банктік овердрафттар ақша қаражатының құрамдас бөлігі және ақша қаражатының баламасы болып табылады.

Ақша қаражатының қозғалысы туралы есепте кәсіпорын тиесілілігі бойынша операциялық қызметке, инвестициялық және қаржылық қызметке сыныпталған кезеңдегі ақша қаражатының ағынын көрсетеді.

Операциялық қызмет. Операциялық қызметтен алынатын ақша қаражатының ағыны басым түрде субъектінің пайда әкелетін қызметінен алынады. Осылайша, әдетте, олар пайданы немесе залалды айқындау кезінде ескерілетін операциялар мен басқа да оқиғалардың нәтижесі болып табылады. Операциялық қызметтен алынатын ақша қаражаты ағынының мысалдары мыналар болып табылады:

1)              тауарларды сатудан және қызметтерді көрсетуден түсетін ақшалай түсімдер;

2)              роялтиден, алымдардан, комиссиялық сыйақылардан түсетін ақшалай түсімдер және өзге де түсім;

3)              берушілерге тауарлар мен қызметтер үшін ақшалай төлемдер;

4)              қызметшілерге және олардың атынан ақшалай төлемдер;

5)              ақшалай төлемдер немесе олар инвестициялық немесе қаржылық қызметке жатқызылуы мүмкін жағдайларды қоспағанда, пайдаға салынатын салықты өтеу;

6)              ақша қаражатының түсімдері және мәмілелер жасау үшін немесе қайта сату үшін арнайы сатып алынған қорлар ретінде қаралатын сауда мақсаттарында ұсталатын инвестициялық шарттар, қарыз шарттары мен өзге де шарттар шеңберіндегі төлемдер.

Жабдықтың бір бірлігін сату сияқты кейбір операциялар қызметтің нәтижесіне енгізілетін пайданың немесе залалдың туындауына әкелуі мүмкін. Алайда, осындай операцияларға байланысты ақша қаражатының қозғалысы инвестициялық қызметтен түсетін ақша қаражатының қозғалысы болып табылады.

Инвестициялық қызмет. Инвестициялық қызметтен түсетін ақша ағыны болашақ кірісті және ақша қаражатының ағынын генерирлеуге арналған ресурстарды қалыптастыру мақсатында жүргізілген шығындарды білдіреді.

Инвестициялық қызметтен түсетін ақша қаражаты қозғалысының мысалдары мыналар болып табылады:

1) негізгі құралдарды (өздігінен жүргізілген қаражатты қоса алғанда), материалдық емес активтерді (өңдеуге арналған күрделенген шығындарды қоса алғанда) және өзге де ұзақ мерзімді активтерді сатып алу үшін ақша қаражатын төлеу;

2) негізгі құралдарды, материалдық емес активтерді және өзге де ұзақ мерзімді активтерді сатудан түсетін ақшалай түсімдер;

3) басқа да субъектілердің үлестік немесе борыштық құралдарын және бірлескен қызметтегі қатысу үлестерін сатып алуға арналған ақшалай төлемдер (ақша қаражатының баламалары немесе мәмілелер жасауға немесе сауда мақсаттарына арналғандары ретінде қаралатын құралдарға төленетін төлемдерден басқа);

4) басқа да субъектілердің үлестік немесе борыштық құралдарын және бірлескен қызметтегі қатысу үлестерін сатудан түсетін ақшалай түсімдер (ақша қаражатының баламалары немесе мәмілелер жасауға немесе сауда мақсаттарына арналғандары ретінде қаралатын құралдардан түсетін түсімдерден басқа);

5) басқа тараптарға берілген ақша қаражатының аванстық төлемдері мен кредиттер;

6) басқа тараптарға берілген аванстар мен кредиттерді қайтарудан түсетін ақша қаражатының түсімдері;

7) фьючерстік және форвардтық келісім-шарттар, опциондар мен своптар бойынша ақшалай төлемдер, осы келісім-шарттар мәмілелер жасау үшін немесе сауда мақсаттарында ұсталатын немесе осы төлемдер қаржыландыру жөніндегі қызмет ретінде сыныпталатын жағдайлардан басқа жағдайларда;

8) фьючерстік және форвардтық келісім-шарттардан, опциондар мен своптардан түсетін ақшалай түсімдер, осы келісім-шарттар мәмілелер жасау үшін немесе сауда мақсаттарында ұсталатын немесе түсімдер қаржыландыру жөніндегі қызмет ретінде сыныпталатын жағдайлардан басқа жағдайларда.

Қаржыландыру жөнінде қызмет. Қаржылық қызметтен түсетін ақша қаражаты қозғалысының мысалдары мыналар болып табылады:

1) акциялар эмиссияларынан немесе басқа да борыштық құралдардан түскен ақшалай түсімдер;

2) субъектінің акцияларын алу немесе сатып алу үшін иегерлерге ақшалай төлемдер;

3) қамтамасыз етілмеген облигацияларды, қарыздарды, вексельдерді, қамтамасыз етілген қарыздарды, бетбелгі қағаздары мен ұзақ мерзімді қарыз қаражатын шығарудан түсетін ақшалай түсімдер;

4) кредитке алынған сомалардан алынған ақшалай өтемдер; және

5) қаржылық жалға алу жөніндегі өтелмеген берешекті азайту үшін жалға берушінің ақшалай түсімдері.

Операциялық қызметтен алынатын ақшалай қаражаттың қозғалысы жөнінде деректер беру. Субъект операциялық қызметтен алынатын ақшалай қаражаттың қозғалысы туралы не мыналарды пайдаланып есеп береді:

1) тікелей әдіс, онда жалпы ақшалай түсімдер мен төлемдердің негізгі түрлері туралы ақпарат ашылады;

2) жанама әдіс, онда пайда немесе залал монетарлық емес операциялардың, кейінге қалдырылған немесе есептелген өткен немесе болашақтағы ақшалай түсімдердің немесе операциялық қызметтен алынатын төлемдердің және инвестициялық немесе қаржылық қызметтен түсетін ақшалай қаражаттың қозғалысына байланысты кірістердің немесе шығыстардың баптарының нәтижесінде түзетіледі.

Жанама әдісті пайдаланған кезде операциялық қызметтен түсетін ақша қаражатының таза қозғалысы мыналарды ескере отырып, пайданы немесе залалды түзету жолымен айқындалады:

1) кезең ішіндегі қорлардағы және дебиторлық және кредиторлық берешектегі өзгерістер;

2) амортизация, бағалау міндеттемелері, мерзімі ұзартылған салықтар, шетелдік валютадағы операциялардан түскен іске асырылмаған пайда мен залал, қауымдастырылған ұйымдар мен азшылық үлесінің таратылмаған пайдасы сияқты монетарлық емес баптар;

3) нәтижесі инвестициялық немесе қаржылық қызметтен түсетін ақша қаражатының қозғалысы болып табылатын барлық өзге де баптар.

Балама ретінде операциялық қызметтен түсетін ақша қаражатының таза қозғалысы туралы деректер пайда мен залал туралы есептерде ашылатын кірістер мен шығыстарды және қорлардағы өзгерістер мен кезең ішіндегі операциялық дебиторлық және кредиторлық берешекті көрсету жолымен берілуі мүмкін.

Тікелей әдісті пайдаланатын субъект «Ақша қаражатының қозғалысы туралы есеп» деген ХҚЕС (IAS) 7 ережелерін қолдануға тиіс.

Инвестициялық немесе қаржылық қызметтен түсетін ақша қаражатының қозғалысы туралы деректер беру. Субъект инвестициялық немесе қаржылық қызметтен туындайтын жалпы ақшалай түсімдер мен төлемдердің негізгі түрлері туралы ақпаратты бөлек беруге тиіс. Еншілес кәсіпорындар мен басқа да құрылымдық бөлімшелерді сатып алу және шығу нәтижесінде туындайтын ақша қаражатының жиынтық қозғалысы жеке берілуге тиіс және операциялық қызметтен түсетін ақша қаражатының қозғалысы ретінде сыныпталуға тиіс.

Шетелдік валютадағы ақша қаражатының қозғалысы. Субъект шетелдік валютадағы операциялар нәтижесінде туындайтын ақша қаражатының қозғалысын шетелдік валютадағы сомаға ақша қаражаты қозғалысының сол күнгі функционалдық валюта мен шетелдік валюта арасындағы айырбас бағамды қолдану жолымен субъектінің шетелдік валютадағы, функционалдық валютадағы операциялары нәтижесінде туындайтын ақша қаражатының қозғалысын ескеруге тиіс.

Субъект шетелдік еншілес ұйымның ақша қаражатының қозғалысын ақша қаражаты ағындары күнгі функционалдық валюта мен шетелдік валюта арасындағы айырбас бағамдары бойынша аударуға тиіс.

Валюталардың айырбас бағамының өзгеруі нәтижесінде туындайтын іске асырылмаған пайда мен залал ақша қаражатының қозғалысы болып табылмайды. Солай бола тұрса да, кезеңнің басындағы және аяғындағы ақша қаражатын және ақша қаражатының баламасын айқындау үшін ақша қаражатының қозғалысы туралы есепте айырбас бағамның өзгерістерінің шетелдік валютадағы немесе шетелдік валютада төлеуге жататын ақша қаражатына және ақша қаражатының баламасына әсерін көрсеткен жөн. Сондықтан субъект кезеңнің аяғындағы ақша қаражатына және ақша қаражатының баламасын кезеңнің аяғындағы валюталық бағамдарға қайта санауға тиіс. Субъект алынған іске асырылмаған пайданы немесе залалды операциялық, инвестициялық және қаржылық қызметтен түскен ақша ағындарынан бөлек көрсетуге тиіс.

Пайыздар мен дивидендтер. Субъект пайыздар мен дивидендтерден (алынған және төленген) ақшалай ағындарды жеке ашады, бұл ретте төленген пайыздар өзіне есеп саясатына және Қазақстан ұлттық стандартының тиісті бөліміне сәйкес күрделендірілген сомаға қосуға тиіс. Субъект операциялық, инвестициялық және қаржылық қызметтен түскен ақша қаражатының қозғалысына ақша ағындарын кезекпен сыныптауға тиіс.