Мемлекеттік және жергілікті басқарудың теориялық аспектілері

  Төртіншіден, бейбіт заманда елде біртіндеп мемлекеттік құрылымдар есебінде қосып жазу, сапалы тауарлар мен қызмет көрсетудегі тапшылық, жемқорлық, орталық органдардың саяси мафиясы, мемлекеттік басқару институттарына, сот жүйесіне және құқыққа азаматтардың күдікпен қарауы сияқты теріс әлеуметттік құбылыстар етек алды. Кеңес одағында шынайы социалистік мемлекеттік басқару жүйесі болған жоқ. Әлемде қолданылатын төртінші мемлекеттік басқару тұжырымдамасын аралас деп атайды, өйткені онда социалистік те, неолибералдық та тұжырымдардың элементтері барынша ескерілген.

Бесінші тұжырымдама  ретінде шетелдік ғылыми ортада соңғы  кезде мемлекеттік басқарудың өзіне каптал жететін версиясы деп аталатын тұжырымдамасын бөліп қарайды. Бұл тұжырымдама негізіне сарапшылар жаңғырту кезіндегі мемлекеттік басқаруды ұйымдастырудың беларуссиялық тәсілі алынған. «Мемлекет қиын уақытта халықтың басым көпшілігінің мүддесін сенімді қорғай алатын болса ғана өзін өркениетті ел деп санайды» деп Беларусь президенті А.Лукашенко айтқан.

Жергілікті  басқару органдарының қызметін жетілдіру  үшін әріптестердің өзара көмегін, өзара ақпарат алмасуын, бірлескен  қызметін, бейтарап қатынастарын, жанама өзара байланысын, қарсы күресті  нығайту, жұмыс істеу үшін қолайлы  жағдай жасау, қызметкерлердің беделін  әруақытта көтеріп отыру қажет.

Қазіргі таңда  стратегиялық басқару жергілікті басқару  органдарының қызметінің негізі болып  табылады. Стратегиялық басқару дегеніміз – ол ұйым дамуының стратегиясын анықтайды және стратегиялық жоспарын әзірлеудің көмегімен басқару шешімдерін дайындау және жергілікті жүзеге асырылудың теориясы мен практикасы. Жергілікті деңгейдегі стратегиялық басқарудың басты субъектісі мен объектісі әкімшілік-аумақтық бірліктің халқы болып табылады. Ол жергілікті қауымыдастық дамытудың стратегиялық мақсаттарын әзірлеумен және жергілікті аумақтарымен байланысты мерзімдері қорлары және орындаушылары көрсетілген басқару циклі.

 

4-сұрақ. Барлық басқару деңгейлершдегі басқарушылық шешімдердің ішінде біз мемлекеттік шешімдерді қарастырамыз. Мемлекетгік шешім - бұл қоғамдық мақсаттарға қол жеткізуге бағытгалған мемлекеттік органдар эрекетінің нақты жобаларын таңдау мен негіздеу.

Саясижэне экімшілік шешімдерді бірінен-бірін  ажырата білген жөн. Саяси шешімдер саяси басшылықтың шоғырландырылған керінісін білдіреді. Олар әлеуметгік топтардың немесе нақты қоғамдастықгың ортақ мүдделері мен мақсаттарын жүзеге асыруға бағьпталған. Саяси шешімдер аймақтық деңгейде немесе белгілі бір жергілікті қоғамдастықтың шеңберінде қабылданса да сол мемлекетте тұратын адамдардың мүдделеріне, мемлекетгік биліктің қызметіне қатысты болады.

Әкімшілік шешімдер адамдардың өндірістік-шаруашылық, элеуметтік жэне мэдени өмірін, жеке ұйымдардың ағымдағы қызметін реттейтін басқарушьшық эрекеттер акгілері. Әкімшілік шешімдерді шығару атқарушы билік пен басқару органдарының функциясына жатады.

Саяси шешімдер экімшілік шешімдерге қарағанда нақты қоғамдық топтарға тікелей немес жанама түрде бағытгалады, олардың арасывдағы қатынастарды реттеу қ^ралы, элеуметтік топтардың мүдделері мен мақсатгарын білдіру, жүзеге асыру тэсілі болып табылады. Олар саяси билік пен саяси басқару субъектілерінің қызметінің нэтижесінде туындайды. Мемлекеттік басқарудағы саясатгың басымдылық қағидасына сәйкес саяси шешімдер әкімшілік-басқарушылық шешімдерге қарағанда артықшылық сипатқа ие.

Мемлекеттік шешім, ең алдымен шешім  қабылдайтын субъект — мемлекеттік биліктің басқарушы органымен алқалы немесе жеке лидермен; шешімді атқарушы субъект — мемлекеттік қызмет аппаратымен; шешім бағытталған объектімен (төмен деңгейдегі басқару органдары, қоғамның эр түрлі сфераларында жұмыспен қамтылған элеуметтік топтар, саяси жэне қоғамдық бірлестіктер) сипатгалады.

Мемлекеттік шешімдердің  басқа да сипаттамалары бар: шешім  беделі, яғни шешім қабылдаушы мемлекеттік билік субъектісінің деңгейін, оның заңға сэйкестілігі мен негізділігін білдіреді;

• шешім диапазоны, өзі эрекет ететін саяси кеңістікті жэне аталған шешім қамтитын міндеттер көлемін сипатгайды;
• эдетте саяси шешімдер көп мақсатгы болып келеді;
• шешімдердің  ақпаратпен  қамтамасыз  етілуі,  яғни  онықабылдаудың ғылыми жэне ақпараттық негізі – шешім қабылдаудың технологиясы мен стилі - шешімді әзірлеу мен қабылдау әдіс-тәсілдерінің, шешім қабылдауға қажетті ақпаратты жинақтау мен қабылдау эдістерінің жиынтығы;
• жобалардың  баламалы  нұсқаларын  талдау  тәртібі  мен сипаты, олардың ішіндегі басым бағытгарын айңындау және оларды іске асыру үшін қажетгі құралдарды тандау амалдары, тәсілдері;
• шешім    қабылдау   түрлері   —   демократиялық    немесе, авторитарлық;
• шешімдердің тәжірибелік маңыздылығы.

Мемлекеттік шешімдер көптеген белгілер бойынша топтастырылады. Соның ішінде мемлекеттік билік пен басқару  жүйесіндегі субъектілер деңгейіне қарай: жалпы ұлттық, аймақтық жэне жерплікті оргаңдардың шешімдері; мақсаттар мен міндеттер сипатына қарай - саяси және әкімшілік шешімдер, басқаратын және атқарушы, стратегиялық немесе оперативті-тактикалық, жалпы мемлекеттік немесе мемлекетгік өмірдің жекелеген облыстарына қатысты шешімдер; қоғамның өмір сфералары бойынша шаруашылық-экономикалық, әлеуметгік, мемлекеттік құрылыс және басқару мэселелері бойынша, мәдени құрылыс және т.б. бойынша   шешімдер;   басқару   объектісін   қамту   масштабына қарай-жалпы жүйелік, жалпысаяси, макроэкономикалық,  микроэкономикалық  шешімдер; басқару  функциялары  бойынша - жоспарлау, ұйьшдастыру, бақылау және тағы басқа мәселелер бойынша шешімдер.

Саяси шешімдердің мысалы ретінде  мемлекеттік бағдарламаларды, әлеуметтік-экономикалық, элеуметтік-саяси жэне әскери - стратегиялық тркырымдамаларды, елдің Парламентімен қабылданған конституциялық сипаттағы заңнамалық актілерді, мемлекет қызметіне қатысты жалпы мэселелер бойынша ҚР Президентшщ Жарлықтарын айтуға болады. Әкімшілік-басқарушылық шешшдер қатарына Үкімеггің қаулыларын, министрліктер мен ведомстволардың бұйрығы мен өкімдері жатады.

 

 

6-тақырып. Мемлекеттік билік және мемлекеттік басқару: арасалмағы және өзара байланыс механизімі

 

1. Қазақстан  мемлекетінің құрылуының орталықтандырылу  және  аймақтандырылу диалектикасы

2.  Аймақтың  экономикасын басқару органдарының     құрылымы және қызметтері 

3.  Қазақстан.  республикасындағы орталық және  аймақтық басқару құрылымдарының  өзара әрекеттесу ұсыныстары  мен  мәселелері

4.  Мемлекеттік  органдарды құрудың принциптері

 

1-сұрақ. Үлкен территориясы, әлеуметтік климаттық және әр түрлі табиғи жағдайлары, көп ұлтты халқа бар Қазақстан үшін аймақтық саясат әлеуметтік-экономикалық дағдарыстың алдын алу шарасы, әсірісе, азаматтардың өмір сүру деңгейі мен сапасын көтеру болып табылады. Сондықтан, тиімді мемлекеттік аймақтық саясатты жасау мен оны жүзеге асыру – ҚР Үкіметінің бірінші мақсаты. Халықтың табысымен аймақты дифференциациялау әлеуметтік қақтығысқа әкелуі мүмкін, ал мемлекеттік билікті орталықтандыру сүйретпе және уравниловка психологиясын тудырады. Егер де халық өз аумағында өмір сүру деңгейі олардың еңбек етуінен тікелей байланысты екенін көрсе, экономиканың бірталай деңгейі өсе бастайды.

Мемлекеттің дамуындағы аймақтардың және олардың  органдарының рөлінің өсуі локальді мағынаға ие болмайды, керісінше әлемдік  тенденцияға ие болады. Ол (тенденция) бірнеше жағдайларға байланысты:

1. -негізгі рөлді өмірдің әлеуметтік аспектілері адамдық факторлар атқарады;
2. -территориялық өзара байланыс өсе бастады;
3. -еңбек ресурстарының мобильдігі көтеріле бастады;
4. -өндірістік құрылым мен аймақтық инфроқұрылымы күрделеніп барады;
5. -еңбектің территориялық бөлінуі, оның халықаралық аспектісін маңызы одан әрі артып бара жатыр.

Бұл тенденцияның дамуы, біріншіден мемлекет пен аймақ  арасында басқарудың функцияларын қайта  таратып үйлестіру қажеттігіне, екінші, өзін-өзі басқару мен мемлекеттік  территориялық басқарманы сәйкестендіру  қажеттілігін туғызады. Бұл Қазақстандаға  да келеді, өйткені республикада мемлекетті құрылым экономикалық дамыған аймақтарсыз, салаланған әлеуметтік инфроқұрылымдарсыз мүмкін емес. Ұлттық саясаттыңәдістемелік аспектілерін қарастыра отырып, түсініктеме  құралдарын ең алдыменаймақ түсінігін  анықтап алу қажет.

Өйткені біздіңжәне шетелдік ғылыми әдебиеттерде аймақтық ғылым пәнінің нақты анықтамасы жоқ, бұл Қазақстанда және әдістемелік  концепцияның болуына себеп болды. М ысалы « аймақ »түсгінің  жүзге жуық анықтамасы мен түсініктері  бар. Елдің тұрақты әлеуметтік экономикалық дамуының стратегиялық мақсаттары ьер  міндеттерге қол жеткізу үшін шаруашылық тылық пен тіршілік әрекеттілігінің  территоиялық факторларды тиімді қолдануды  көтерудің маңыздылығын түсіне отырып, ҚР Үкіметі 9. 09. 96ж. № 1097 өзінің Қаулысында ҚР –ң ұлттық саясае концепциясын мақұлдады  және тиесілі заң шығарушы және нормативитік актілерді жасауда оның негізгі  жерлері басшылыққа алуды минестерствалармен ведомстваларға тапсырды.

 Концепцияда  аймақтарды аймақтық – экономикалық  басқарманың тұтас жүйесінің  болмауна байланысты пайда болған  бірнеше жағымсыз тенденцияларға  көңіл бөлді. Ауылдың, кіші  және орташа қалалардың мәсілері  тереңдей түкені, халықтың өмір  сүру дуңгуйімен сапасы бойынша  аймақтардың деффурунциясының тереңдей  түсуі жағымсыз факторларды шектеуге  шаралар қолданғаны ескерілді.  Бұл шарналарды жүзеге асыру  екі кезеңге бөлінді. 1- кезең ( 1996-1997жж ) аймақтық саясатты жасау  және оны іске асыруды алғы  шарттарды құру ойластырды: депрессиялық  аймақтарды қолдау және ай  маққтардың салыстырмалық шаруашылық  тәуелсіздігін қаьтаммассыз ету. 2- кезеңде ( 1998-2000жж) аймақтық дамудың алғашқы міндеттерін іске асыру көзделді: таулардың, еңбекпен капталдың, институцияналдық және нарықтық инфра құрылымрының аймаққтық нарығының дамуы мен құрылуын қамтаммазсыз ету,қатар кішігірім және орташа қалаларды экормикалық дағдарыстан шығару мақсатында мемлекеттік қолдау; басқа ауыларды қайта жаңғырту үшін матерталдық алғы шарт тарды жаксау.

 

2-сұрақ. Экономиканы басқару органдарының құрылымы мен қызметтері ҚР басқа субъектілерінде әртүрлі болып келеді.

Экономика және бюджеттік жоспарлау Министрлігінің негізгі міндеттері:

• аймақтың әлеуметтік-экономикалық дамуының стратегиясын өңдеу, құрылымдық саясатты өндіру, нарықтық экономика жағдайындағы экономиканың дамуына мемлекеттік әсер ету  шараларының жүйесі;

• экономиканы  дамыту және тұрақтандыру бойынша ұсыныстарды  тайындау, өндірістік, ғылыми потенциалды  және  аймақтың әлеуметтік  жағдайын дамыту мақсатындағы қаржылық және материалдық, еңбектік, табиғи ресурстарды тиімді қолдану, осы аймақта тұратын  халықтың өмір деңгейі арттыру;

• мақсатты әлеуметтік-экономикалық және инвестициялық  бағдарламаларды жасау, олардың  ресурстық қамсыздандырудың көздерін анықтау және болжамдау;

• инвестициялық  саясатты анықтау және осы қызметті реттеу;

• бюджеттік  түсімдердің көздерін зерттеу және олардың көбею тәсілдерін анықтау;

• тұтыну нарығын  қалыптастыруға әсер ету;

• валюталық  ресурстарды қолдану және ішкі экономикалық реттеу механизмдерін жасау;

• кәсіпкерлік пен меншік формаларының даму стратегиясын өңдеу.

Аймақтың  қаржылық сұрақтарымен айналысатын, қаржылық Министрлігінің негізгі қызметтері:

• аймақтың жергілікті бюджеттік жобасын жасау, оның орындалуына басшылық ету және қаржылық шаралар жүргізу;

• салықтық жүйенің қызметіне талдау, бухгалтерлік есепке бақылау жүргізу және осы шараларды жетілдірудің жолдарын іздеу;

• жергілікті бюджет пен аймақтық бюджеттің қаржыларының қатынасын анықтау және ұсыныстарды жасау;

• аймақтық бюджеттік қаржылардың ведомстволарының дұрыс және ұтымды қолданылуына қаржылық бақылау жүргізуді қамсыздандыру.

Транспорт, коммуникация және байланыс Министрлігінің негізгі қызметтері:

• транспорт және байланыс, кәсіпорын және ұйымдар жұмысын координациялау;

• аймақтың өнеркәсіптік дамуына әсер ету, транспорттық кешенін дамыту, жол шаруашылығын, пошталық, телеграфтық, телефондық және радиобайланыстарды дамыту;

• өнім өндірісінің динамикасын жоспарлау;

• жаңа технологияларды енгізу, өндірістік ұжысдардың жұмысын жетілдіру;

• монополизді жаулау және бәсекелестік үшін жағдай жасау, шағын кәсіпкерліктің, меншік түрлерінің дамуына әсер ету.

Индустрия және сауда Министрлігі келесі міндеттерді  шешеді:

• тауар ресурстарының резервтерін құру және мемлекеттік сауданың дамуының негізгі бағыттарын анықтау;

• ішкі нарықты қорғау бойынша басқа органдармен бірігіп шаралар жүргізу, орталықтанған ресурстардан тауарларды жүзеге асыру, кәсіпкерлік пен меншік формаларының дамытуға әсер ету.

 

3-сұрақ. Бұрын аймақтық саясат нақты территорияда салалық механизмге ауысып отыратын территориялық мимандануға сүйенген болатын. Бұл тенденция халық шаруашылығындағы барлық салаларда бейнесін тапты: өнеркәсіпте, ауыл шаруашылығында, отын-энергетикалық және қорғаныс комплекстерінде, әлеументтік және өндірістік инфрақұрылым сфераларында.

Қазіргі уақытта  мемлекеттік аймақтық саясатты жүзеге асыру жергелікті мемлекеттік басқару  органдарының қоса өкілетті және орталық  атқарушы органдардың өзара әрекеттесумен  тікелей байланысты. Өз алдына, айтылып  кеткен мемдекеттік аймақтық саясатың субъектілерінің өзараәрекеттесуі, 1-ден, жернгілікті өзін-өзі басқару  органдарымен бірге, 2-ден қоғамдық бірге (ассоциация, одақтар,қорлар) 3- коммерциялық қорлармен жүзеге асады. Бұл өзара  әрекетің ұйымдастырушы құралы болып  нормативті – хұқықтық актілер, орталық  және жергілікті билік органдары  арасында жасалған келісім шарттар, бекітілген айьақтық даму бағдармалары табылады. Аймақтарды әлеуметтік экономикалық дамыту мәселесі бойынша келісім  жасау, мемлекеттік , аймақтық саясатты құруға бағытталған, ал бұл аймақтардың  экономикалық даму нарықтық қатынастарға көшу мәселесін орталықсыздандыруды  функцияларды өз орнында заңдатуды  қарастырады.Келісім жергілікті атқарушы билікпен қоса өзара әрекетпен ұйымдастырушы  ретінде ол ортақ мақсатты және жүзеге асырудың ортақ принциптерін көздеу керек.Келісімның мақсаты-келіскен экономикалық саясатты жүргізу, аймақаралық өзара  әрекет және экономикалық реформалар үшін жағымды орта жасау, біріккен әрекет аймағында өкілеттілікті жүзеге асыру үшін барлық аймаққа бірдей жағдай жасау болып табылады.