Мемлекеттік және жергілікті басқарудың теориялық аспектілері

 

4-сұрақ. Басқару ілімі мен мемлекеттік тәжірибеде, мемлекеттік орган құрылымының құрылу қағидаларының анықталуы және олардың негізінде осы құрылымдардың түрлері жасалады. Мемлекеттік аппараттың құрылуы саналы негіздегі ұйымдық-техникалық қағидада бір деңгейде есептеу қабылданған, функционалды және сызықты-функционалды.

Мемлекеттік тәжірибеде олар еңбекті басқару  негізіне сәйкес түрде бөліп, түрлі  органдар мен ішкі органдарды құрып  іспеттейді. Оларға мемлекеттік органның үш түрлі құрылымы сәйкес келеді: сызықты, функционалды және сызықты функционалды. Әрбір көрсетілген түр өзінің ерекшелігі мен белгілері бар. Бұл  бір жағынан, мемлекеттік органның ішкі бөлімдерінің құрылымдарының ерекшеліктерімен байланысты, ал екінші жағынан, сыртқы ұйымдармен өзара қатынаста болады (төменгі, жоғарғы және т.б.).

Мемлекеттік органның әсерлі жұмыс істеуіне маңызды  жағдай функционалды құрылымдық бөлімшелер мен сызықтық міндетін дұрыс құрылуының болуы, соған қоса бір-бірінің ісіне  қолсұғушылық мүмкіндігін жою. Себебі, функционалды қызметтің жарлығы, тек  қана арнайы сұрақтың шеңберінде және бүкіл оның қызметін қарастырмайды.

Мемлекеттік орган бөлімшелерінің құрылымының  сызықтық жүйесіне тәуелділігі, оның ерекшелік  түйіннің орнығуымен сәйкес ұйымдасқан кескіні мен өзгешелігінің есептелуі. Әрбір жұмысшы өзінің кімге тікелей  бағынатының және кімге оған жарлық беруге хақылы, әрі өзінің басқарушысына  тәуелділігін білу қажет.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

7-тақырып. Қазақстан республикасының мемлекеттік органдар жүйесі

 

1. ҚР мемлекеттік органдары түсінігі мен түрлері.
2. Қазақстан Республикасының Ел басының Коституциялық құқығы.
3. Парламент құрмы, құрылымы және міндеттері.
4. Мемлекеттік басқарудағы заң шығарушы, атқарушы және сот билігінің рөлі.

1-сұрақ. Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік басқару органдары заңды түрде билік ету және басқа да анықталған мүмкіншіліктерді иемденеді. Мемлекеттік басқару органдарының  жүйесі  ҚР дың әрекетт ететін  конституциямен  анықталады  және  жоғарғы заң шығаратын және  үкіметтін атқарушы  органдарын, сонымен қатар жергілікті  басқару органдарын  құрайды.  Олардың негізгі функционалдық міндеттері    конституцияда анықталады.  Келесідей мемлекеттік басқару органдарын бөліп көрсетуге болады:

- олардың  қызметтерінің аймақтық шегіне  байланысты;

- атқаратын  қызметінің (компетенциясының) шегіне  байланысты;

- ведомствовалық  сұрақтардың пайда болуы мен  шешілу тәртібіне байланысты;

- қаржыландыру  көзіне байланысты.

Аймақтық  шеңберіне байланысты мемлекеттік басқару органдары келесідей болып бөлінеді:

- жоғарғы, қызметтері ҚР барлық аймақтарына таратылады (ҚР министрлер Кабинеті, орталық органдар);

- жергілікті, олардың қызметтері арнайы құрылымдар шегінде іске асырылады (облас, аудан, қала, ауыл);

Атқаратын қызметінің шегіне байланысты мемлекеттік басқару органдары келесідей болып бөліненді:

- жалпы қызметтерді атқаратын – бұл органдардың қызметтері барлық қызметкерлерге, олардың атқаратын қызметтерінің шегіне қатысты, барлық сұрақтар бойынша таратылады(министрлер Кабинеті);

- салалық қызметтер шегіне байланысты – басшылық нақты саслалар бойынша іске асырылады ( Министрлік );

- арнайы қызметтерді атқаратын – басқару органдарының қызметі қатаң түрде арнайы сұрақтарды ғана қарастырады.

Мемлекеттік басқару органдарының қалыптасуы бір жағынан – мемлекеттік органдар билігімен, екінші жағынан – басқару органдарының өзімен іске асырылады.

Ведомствалық  сұрақтарды шешу тәртібіне байланысты мемлекеттік басқару органдары  келесідей болып бөлінеді:

• алқалық ( Министрлер Кабинеті );
• бір тұлғалы ( министр, мемлекеттік комитеттің өкілі ).

Мемлекеттік басқару органдарын қаржыландыру көздері келесідей болып бөлінеді:

• бюджеттік (басқару органдары мемлекеттік бюджет есебінен қаржыландырылады);
• шаруашылық есебінен (басқару аппаратын қамсыздандыру оның өкілеттілігіндегі кәсіпорындар мен ұйымдардың пайдасының есебінен іске асырылады).

ҚР Президенті – атқарушы биліктің ортақ жүйесін  басқаратын, үкімдері заңды күшті  иемденетін, мемлекет басшысы.

Министрлер кабинеті ҚР Үкіметі  болып саналады: мемлекеттік басқаруға қатысты сұрақтарды шешуге, республиканың барлық аймағында міндетті күшті иемденетін  актілер шығаруға, министерстводан бастап төмен қарата барлық мемлекеттік органдарға басшылық етуге құқылы.

ҚР мемлекеттік  комитеттері – нақты салаларда  ортақ саясатты қамтамасыз ететін, арнайы сұрақтарды шешумен айналысады. Комитеттермен орындалатын міндеттер  олардың атауларында көрініс табады (Салық комитеті, моноплияға қарсы комитет, шетелдік инвестицияларға байланысты мемлекеттік кобинет және  тағы басқалары).

Президенттің 1993 жылы 9 шілдеде шыққан “Орындаушы үкіметтің орталық органдарының жүйесін реттеу туралы” бұйрығына  сәйкес, мемлекеттік басқарудың орталық  органдарына агентства, ҚР Министрер  кабинеті жанындағы инспекция, депортаменттер, жатады.

Әкімдер мемлекеттік  басқарудың областық органдарын 14-областарды (Ақмола, Ақтөбе, Батыс-Қазақстан, Жамбыл, Қызылорда, Павладар, Оңтүстік–Қазақстан, Алматы, Солтүстік-Қазақстан, Қостанай, Шығыс-Қазақстан, Қарағанды, Атырау, Маңғыстау)  және 3 жалпыұлттық мәнділікке ие қалаларды (Астана, Алматы, Ленинск) және 220 қалалық  аудандардың және 83 тұрғылықты жерлердің  мемлекеттік басқару органдарын басқарады.

Мемлекеттік басқарудың жергілікті органдары –  Конституцияны, заңдарды, президенттің және ҚР Министрлер Кабинетінің жарлықтарын  пайдалануды қамтамасыз ететін жергілікті жерлердегі орындаушы органдар.

Жергілікті  жерлердегі орындаушы органдардың  басшылары, орталықтан басталу принциптріне сәйкес қызмет ететіп, мемлекеттік  басқару қызметтерін аймақтық ерекшеліктерге сәйкес іске асырады, ҚР Президентінің  әкімшілік-аймақтық бірлігіне сәйкес тікелей өкілі ретінде қызмет етеді.

Кең мағынада мемлекеттік қызмет түсінігі мемлекеттік  органдардағы, кәсіпорындардағы кез  келген жұмысшының қызмет етуін бейнелейді. Қазіргі уақытта 100 адамға 6,4 мемлекеттік  қызметкерлер сәйкес келеді.

Қазірде формальді  түрде, мемлекеттік аймақтық басқармалар  Қазақстанда   екі мемлекеттік  органмен іске асырылады:

-     мәжілістік- маслихатпен немесе  жергілікті кеңеспен;

• атқарушы әкімшіліктің басшыларымен ( әкіммен).

Бірақ нақты  түрде маслихаттың рөлі көмекші  болып саналады. Оларға заңдылық  кең көлемдегі билікті бергенімен да олар мемлекеттен бөлек өз беттерімен қызмет ету саласын иемденбейді.

Егер  қоғамдық  өмірдің  тек  экономикалық  жағдайын  қарастыратын  болсақ,  онда  басқару   органдарын  мемлекеттік  және  мемлекеттік  емес  деп  бөлеміз.  Жеке  мемшік пен  нарықтық  қатынастың дамуы  жағдайында,  мемлекеттік  емес  органдардың  (жеке  кәсіпорындар,  акционерлік  қоғамдар)  рөлі  біртіндеп  өсуде.  Бірақ, еңбекті  әрі  қарай  бөлу  мен  халық  шаруашылығының  байланысының  күрделенуі  және  дүниежүзілік  шаруашылық  интеграциясының  өсуі мен  адам  өмірінің  экологиялық  қауіпсіздігі  үшін  күресу,  экономиканы  реттеудегі  мемлекеттік  басқару  органдарының  маңыздылығын  анықтайды.  Олар  орталық  (жалпы  экономикалық),  салалық  және  әкімшілік  (терреториялық)  деп  білінуі  мүмкін. 

            I –топқа,  яғни  орталық  стратегиялық  жоспарлау  бойынша  Агентствосы,  қаржы   Министрлері,  Білім   және  ғылым Министрлігі,  еңбек   және  әлеументтік  қорғау Министлігі,  экономика Министрлігі, экология  және  табиғат  бойынша  министрлік,  сонымен  қатар  шетел   инвестициялары  бойынша  Мемлекеттік   Комитет,  ҚР Ұлттық   Банкі   және  т.б.  мемлекеттік  басқару   органдары  жатады.

            Басқарудың  салалық  органдарының  қатарына  өндіріс  бойнша  министірліктер  және  ведомстволар,  соның  ішінде:  энергетика,  сауда  және  индустрияминистрлігі,  ауыл  шаруашылығы министлігі,  транспорт  және комуникация   минестрлігі,  сонымен  қатар   көптеген  салалық  ведомстволар,  агенстволар,  компаниялар,  холдинг,  корпорация,  т.б.  жатады. 

            Аймақтық  тереториялық  салалық   басқару  бөлімдеріне  әкімнің   басқарушылық  формада  қызмет  ететін  жергілікті  басқару   жүйелері,  әртүрлі  комитеттер  жатады. 

            Экономиканы  басқаруда басты  міндет ҚР стратегиялық  жоспарлау   бойынша  Агенствосына жүктелген.  Ол келесі бағыттардағы қызметтерді  іске асырады:

1. Стратегиялық  жоспарлардың    принциптерін,  әдістерін,  әдістемесін  және  тұжырымдамасын  әзірлеу.
2. Макроэкономикалық  реттеушілерді  пайдаланудың  механизмдерін  және  жағдайларының  ұйымдастырушылық  негіздерін    анықтау.
3. Халық  шаруашылықтарының  салалық  және  аймақтық  жоспарын  үйлестіру. 
4. Несие  және  шетел  инвестицияларын  пайдалану  мен  тарту  бойынша  мемлекеттін  қызметін  ұйымдастыру.
5. Сыртқы  экономикалық  қызметтің  сұрақтары  бойынша  үкімет  аралық  келісім  шарттың  орындалуың  бақылау  және  республиканың  сыртқы  экономикамының  байланысын  нығайту.
6. Экономиканы  монополиядан  тазарту  бизнес  пен  кәсіпкерлікті  қолдау  бойынша  жалпы  мемлекеттік  шараларды  іске  асыру.

 

2-сұрақ. Президент – бұл бірінші кезекте Ел басшысы, мемлекеттің жоғары лауазымды тұлғасы. Ол мемлекеттің негізгі ішкі және сыртқы саясатының бағыттарын айқындап береді.

  Мемлекеттік органның Конституциямен белгіленетін құқықтық мәртебесі мемлекеттік билік органдары жүйесінде бөлінетін орнымен анықталады. Конституция Президенттің ерекше жағдайын тани келіп, Президенттің мемлекеттік биліктің барлық тармақтарының келісімді түрде жұмыс істеуін және билік органдарының халық алдындағы жауапкершілігін қамтамасыз ететіндігін орнықтырды. ҚР-ның Конституциясында мемлекеттік билікті заң шығарушылық, атқарушылық және сот тармақтарына бөлу орнықтырылған. Осы принципке орай биліктің әр тармағына өз қызметтерін орындау үшін қажетті деңгейде жеткілікті түрде өкілеттіктер берілген. Тек парламент заң шығару өкілеттігін берген жағдайда ғана шектеулі уақыт ішінде Президент заң қабылдай алады. Сот билігін жүргізуге Президенттің құқығы жоқ. Сондай-ақ атқарушы билікке қатысты да Президент заңда көзделген шараларды ғана қолдана алады. Одан әрі, ҚР-сы Конституциясында көзделген тежеушілік және тепе-теңдік жүйесі Президенттік биліктің барлық билік тармақтарынан жоғары тұруына мүмкіндік бермейді. Президентке Парламенттің және сот билігінің қызметін бақылау құқығы берілмеген. Президентті жабық дауыс беру жолымен жеті жылға тікелей сайлау негізінде халық сайлайды. Және сайлау баламалы сипатта өтеді. Конституция бір адамның Президенттік лауазымға қатарынан екі мерзімнен артық сайлануына жол бермейді. Президент өзінің норма шығармашылық өкілеттігін шеңберінен артық пайдаланған жағдайда Конституциялық Кеңес оның нормативтік актілерін заңсыз деп тани алады.

ҚР-сы Президенті халық пен мемлекеттік биліктің, Конституцияның мызғымастығының, адам мен азаматтың құқықтары мен  бостандықтарынның рәмізі және кепілі болып табылады. Президенттің халық  бірлігінің рәмізі болып табылатынының  себебі, оны мемлекет басшылығына  көпұлтты халық сайлайды. Президент  халық еркінің бірлігін білдіреді. Сондықтан Президент халық атынан сөйлеуге құқылы. Президент Конституцияның, мемлекеттің басқа заңдарының сақталуында  мемлекеттік билік органдарының жауапкершілігін қамтамасыз етуі тиіс.

ҚР-сы Президентінің  өкілеттігі президенттік басқару жүйесінің  мазмұнымен алдын ала айқындалады. Президентке тізімі Конституцияда  және Президенттің 1995 жылғы 26 желтоқсандағы  «ҚР-ның Президенті туралы» Конституциялық заң күші бар Жарлығымен белгіленген  кең өкілеттіліктер берілген:

1. Мемлекеттік  билік органдарының құру жұмыстарына  байланысты Президент өкілеттіктерге  ие.

2.Атқарушы  билік тармағы саласында Президентке  өте көп өкілеттіліктер берілген. Президент үкімет жиналыстарында  Төрағалық ете алады, атқарушы  биліктің Актілерін тоқтата алады.

3. Мемлекет  басшысы ретінде Президент сыртқы  саясат және әскери салада  да өкілеттіктерге ие. Ол елдің  негізгі сыртқы саясат бағытын  нақтылайды, келіссөздер жүргізеді  және халықаралық шарттарға қол қояды. Президент сонымен бірге ҚР-ның әскери доктринасын бекітеді.

4. Президенттің  өкілеттілігіне азаматтық мәселесі, саяси баспана беру, ҚР-сы мемлекеттік  наградаларымен марапаттау, жоғары  әскери және арнаулы шен, дәреже  беру, кешірім жасау сияқты өкілеттіктер  кіреді.

 

3-сұрақ. ҚР-сы Парламенті Республикасының заң шығарушылық қызметін атқаратын, өкілетті органы болып табылады. Міне осылайша Конституция бойынша Парламент өкілеттілікке халық тарапынан ие болады және конституциялық өкілеттілігі шеңберінде халық атынан сөйлей алады (ҚР-сы конституциясы, 3 бабы). Парламентке заң шығарушылық қызметінің берілуі – бұл оған заң шығарушылық қызметі билігінің берілуін білдіреді.

Ел конституцияның 53-ші және 61-ші баптарында көрсетілген  жағдайларға сәйкес, Ел Президентінен  басқа бірден-бір мемлекеттік  органның заң қабылдау құқығы жоқ. Демек  заң шығару тек Парламентке ғана беріледі. Заң шығарушы орган бола отырып, Республика Парламенті атқарушы билікке қатысты бірқатар бақылаушылық қызметін де жүргізе алады.

Бақылаудың бұл түрін біз  негізінен республика бюджетін бекітуінен және оның орындалуын қадағалаудан және Үкіметке сенімсіздік білдіруден терең  көрінеді. Аталған бақылау қызметтері Еліміздің Конституциясында бекітілген.