Мемлекеттік және жергілікті басқарудың теориялық аспектілері

—   кәсіпорындарды  сатып алу  және  оларды  басқару (онын ішіңде акциялау және национализациялау).

Мемлекеттік меншікті пайдаланудың механизмін қозғалысқа келтіруден бұрын  ұйымдастыру шарттарын құру қажет. Мемлекеттік меншікті ұйымдастырудың басты шарты болып Конституцияның ережелері табылады. Конституция  мемлекеттік меншікті республикалық  және коммуналдық деп бөледі. Осының негізінде республикалық және жергілікті бюджеттер құрылады. Конституцияға  сәйкес мемлекеттік меншікті басқаруды  ұйымдастыру Үкіметке жүктеледі. Республикалық  кәсіпорындардың тізімі Үкіметпен, ал коммуналдық - әкімдермен бекітіледі. Мемлекеттік органдарды құру оларға мемлекеттік меншік объектілеріне  қатысты құзыреттер беруге әкеліп соқтырады, ал мемлекеттік ұйымдарды құру олардың  жетекшілеріне белгілі бір мүліктік құқықтар беруге әкеледі.

Мемлекеттік органдардың, кәсіпорынның, мекеменің  мүліктік сипаттағы құзыреттері  осы органдар туралы ережелерде, кәсіпорындар мен мекемелердің жарғыларында көрсетіледі.

ҚР-ның  экономикасындағы мемлекеттік сектор азайтылғанмен мемлекет әлі де шаруашылық қызметпен айналысады. ҚР-ның Азаматтық  кодексі бойынша жеке меншікке негізделген  кәсіпкерлікпен қоса, шаруашылық жүргізу  құқығындағы мемлекеттік кәсіпорын  субъектісі болып табылатын мемлекеттік  кәсіпкерлік те танылады. Шаруашылық жүргізу құқығындағы мемлекеттік  кәсіпорындар Президентпен, Үкіметпен, орталық және жергілікті атқарушы органдармен  бекітілген мемлекеттік бағдарламаларды  жүзеге асыру үшін қолданылуы мүмкін. Заңдылық мұндай мемлекеттік кәсіпорындарды кәсіпкерлік қызметтің субъектісі ретінде танып, олардың қызметіне  кең әкімшілік бақылау қойды. Соның ішінде кәсіпорынға берілген мемлекеттік мүлікті пайдалануына және осы мүлікті пайдалану арқасында  алынған кірістерге қатаң бақылау  жүргізіледі.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

3-тақырып. Мемлекеттік басқару  процесіндегі мемлекет пен қоғамның  өзара байланысы

 

1.Мемлекеттік басқару үрдісіне  мемлекет пен қоғамның өзара  әрекеттесуі.

2.Мемлекет қоғамдық үрдістерді  басқару субъектісі ретінде.Мемлекеттің  негізігі сипаттамалары.

3.Мемлекеттің қоғамдық функциялары  және мемлкеттік басқарудың түрлері. Мемлекеттік басқаруды жүзеге асырудың әлеуметтік механизмі. 

 

1-сұрақ Демократизм қағидасы  мемлекеттік басқаруды толықтыру және қоғамдық процестерді реттеуді одан әрі өрбіту нысаны ретінде қоғамдық өзін-өзі басқаруды дамытуды ұйғарады. Демократиялық мемлекет қоғамдық өмірдің барлық элементтері мен үрдістерін басқаруды және оларды тікелей өзінің бақылауына алуды мақсат тұтпайды. Өйткені қоғамдық өмір азаматтық қоғам шеңберінде әрекет етеді, оның институттарының функциясы болып табылады.

Демократизм қағидасы мемлекеттік басқарудың жариялылық қағидасымен үндеседі. Жариялылық демократияның, қоғамның саяси өмірінің ажырамас элементі болып табылады. Ол басқарушы субъектінің  келесідей қызмет түрлерін қамтиды: басқарылатындарды қазіргі таңдағы  экономиканың, әлеуметтік сфераның, қоғамдық қатынастардың жағдайы, мемлекеттің  сыртқы және ішкі саясаты туралы жан-жақты  хабардар ету; барлық деңгейдегі мемлекеттік  органдар қызметін сипаттайтые ресми  құжаттарды, аналитикалық есептерді, статистикалық  мәліметтерді, социологиялық зерттеулер нәтижесін және басқа да материалдарды  үнемі баспасөз бетінде жариялау; ұлттық және аймақтық деңгейдегі мақсатты бағдарламалардың жобасын, белгіленген  саяси бағыттарды, сонымен қатар  оларды жүзеге асыру жолдары мен  әдістерін ашық талдау; басқарушы  органдардың қызметіне ашық халық  тарапынан бақылау жасау, бағдарламалар  мен жоспарлардың нәтижесін және салдарларын талдау мен бағалауға  қоғам мүшелерін кеңінен тарту.

Плюрализм қазіргі  саяси режимдерге тән сипат. Плюрализм  түсінігі мемлекеттік өмірге мүдделері, ой-пікірлері, ұстанымдары үнем әр қилы, салыстырмалы, бәсекелес болатын  әр түрлі өзара байланысты, сонымен  қатар тәуелсіз әлеуметтік саяси  топтардың, партялардың, ұйымдардың араласуын  мойындауды білдіреді. Ол демократия элементі ретінде кез келген нысандағы  монополияның болмауын қамтамасыз етеді.

Мемлекеттік басқару теориясында плюрализм  түсінігін онтологиялық және гносеологиялық-методологиялық аспектілерде қарастыруға болады. Онтологиялық аспект мемлекеттік басқару жүйесінде  алуан түрлі және қарама-қарсы  элементтердің, идеялар мен ұстанымдарының, мүдделер тобының көрініс беруі  мен әрекет етуі. Ол методологиялық категория ретінде басқару жүйесін  әр алуан билік пен басқару  буындары шоғырланған, әр түрлі деңгейдегі басқару субъектілерінің үйлесімділік қағидасы негізінде тәуелсіз әрекет етуі ретінде қарастыратын көзқарасты сипаттайды. Бұл басқару мақсаттарын  қалыптастыру, баламалы жобаларды таңдау және шешім қабылдау, олрды жүзеге асыру құралдары мен әдістерін  анықтау барысында басқарушылардың  еркін пікірталасын негіздейтін  ұстаным. Плюрализм-бірыңғай жүйе шеңберінде әр түрлі және баламалы құндылықтардың, басқарушылар мен басқарылатындардың мінез-құлық үлгілерінің бәсекесін  және жүзеге асуын ұйғаратын басқарушылық мәдениет құрамындағы дүниетанымдық  идея.

Сонымен бірге заңдылық және қоғамның мойындауы, яғни мемлекеттік органдар құрылымының, олардың қызмет ету  ережелерінің, нысандары мен әдістерінің  және басқарылатындардың мінез-құлықтарының заңды болуы да мемлекеттік басқарудың жалпы қағидаларына жатады.

 

2-сұрақ Мемлекеттік басқару теориясында субъект түсінігі біржақты емес.Сондықтан саясат субъектісі, лауазымды қызмет субъектісі түсініктерін ажыратып алу керек.Оларды ажырату шарттары мынадай:мемлекеттік билікке қатысына қарай және басқару функциясын жүзеге асыру сипатына қарай.

Саясат субъектісі деп мемлекеттік биліктің бірден-бір  бастауы болып табылатын және тікелей немесе өкілдері (мемлекеттік  биліктің заң шығарушы органдары  және жергілікті өзін-өзі басқару  органдары) арқылы өзінің билігін жүзеге асыра отырып, мемлекет пен қоғамды  басқаруға қатысатын субъектіні айтамыз.Оған халық, оны құрайтын әлеуметтік топтар (халықтың көрнекті өкілдері, еңбек  ұжымдары, қоғамдық- саяси ұйымдар  және тағы басқа қоғамдық бірлестіктер) жатады. Олар тікелей немесе өз өкілдері арқылы маңызды саяси мәселелер  бойынша шешім қабылдауға қатысады.Билік  құрылымдарының өкілдерін сайлау және референдум- осындай шешім қабылдаудың  негізгі процедуралары болып  табылады.

Мемлекеттік басқару субъектісі –билікті жүзеге асыруға жіне қоғамдық процестер  мен мемлекеттік жеке қызметін тікелей  басқаруға конституциялық өкілеттілігі бар мемлекеттік билік органдары.Билік  күші мен заңда бейнеленген қоғамның еркіне сүйене отрып, олар әр түрлі  деңгейдегі мемлекеттік шешімдерді әзірлейді және қабылдайды, олардың  орындалуын ұйымдастырады және бақылайды.Қоғамдық-саяси  ұйымдар мен бірлестіктер мемлекеттік  басқару субъектісі құрамында бола отырып, мемлекеттік институттар  жүзеге асыратын болжамдар мен шешімдер жобасын, саяси бағдарламаларды  әзірлеуге қатысады.Көптеген негіздемелер бойынша бөлінетін саяси басшылық пен әкімшілік басқару институттары мемлекеттік басқару субъектілері болып табылады.

 Мемлекеттік  басқару субъектілері:1)мемлекеттік  билік түрі бойынша, 2)билік пен  басқаруды ұйымдастыру деңгейіне  қарай,3)қызмет саласына қарай,4)басқару  объектісіне әсер ету сипаты  мен мақсаты,5)құрамына қарай бөлінеді.

Мемлекеттік билік түрі бойынша- бұл заң шығарушы, атқарушы және сот билігі субъектілері.Олардың  әрқайсысы басқару жүйесінде  белгілі бір функцияларды орындайды.Өкілетті органдардың заңдарды әзірлеуі мен  қабылдауы мемлекеттік басқару  жүйесіндегі негізгі функциялардың  бірі.Заң мемлекеттік билік құралы және қоғамдық қызмет пен қоғам мүшелерінің  арасындақы ,олардың мемлекетпен  өзара қарым-қатынастарын формальды  реттеуші.Заңдардың әрекеттілігі оның орындалуында. Атқарушы билік субъектісі билік жүргізіу функциясын басқарушылық іс-әрекетпен үйлестіреді. Мысалы: Үкімет заңдарды орындауға, сонымен қатар  нақты, қоғамдық маңызды қызмет түрін  жоспарлауға, шешімдерді жүзеге асыруға, олардың орындалуын ұйымдастыруға , бақылауға міндетті. Оның құрамына билік құрылымдарымен қатар шаруашылық қызметті, халыққа білім беруді, ғылымды, денсаулықты сақтауды және тағы басқа салаларға әкімшілік  басқару мен саяси жетекшілік ететін органдар кіреді.

  Сот билігі субъектісі басқару процесінің ажырамас элементі болып табылатын сотта іс жүргізу арқылы әділ сот функциясын жүзеге асырады.

Билік пен  басқаруды ұйымдастыру деңгейіне  қарай: орталық, аймақтық және жергілікті басқару органдары болып табылады. Олардың өзара қарым- қатынасы қызмет саласы мен өкілеттігінің, яғни, билік  жүргізу мен басқару әрекеттерін  жүзеге асыруға қатысты құқықтары  мен қызметтеріне байланысты анықталады.

 Қызмет  саласына қарай- экономиканы,  әлеуметтік саланы, мәдени өмірде, әскери қызметті, халықаралық істерді  басқаруды жүзеге асыратын аталған  үш деңгей субъектілері.

 Басқару  объектісіне әсер ету сипаты  мен мақсаты, құралына қарай:  саяси басшылық, әкімшілік- мемлекеттік,  экономикалық және тағы басқа  болып бөлінеді.

 Құрамына  қарай: ұжымдық (заң шығарушы  билік органы) және жеке (басқарушы  тұлғалар) субъектілер болып бөлінеді.

 Мемлекеттік  басқару субъектілерінің қызметі  бірнеше белгілермен сипатталады:  а) заңмен реттеледі, ресми  рұқсат етілген әдістермен жүзеге  асады; ә) атқаратын қызметтерінің  сипатына қарай; б) субъектілер  мемлекет алдында жауапты, қандай  да бір күштердің әсерінен  тәуелсіз.

 Формальды  ережелерден тыс ірі қаржы-  өнеркәсіптік капиталдың, әскери  өнеркәсіп кешенінің, саяси элитаның  мүдделерін білдіретін лоббистік  топтар жұмыс істейді.Мысалы, АҚШ-да  конститутциялық билік пен басқару  органдарынан басқа үш негізгі  конституциялық  емес: саяси, экономикалық  және әскери билік институттары  бар. Осы институттардың жетекшілері  мемлекеттік билік жүйесінде  әміршілдік- стратегиялық қызмет  атқарады. Сонымен бірге теледидар  мен радионың, жалпы бұқаралық  аппарат құралдарының рөлін атап  өткен жөн.

 Лауазымды  қызмет субектісі- мемлекеттік  қызметтің лауазымды тұлғалары,  саяси жетекшілер, әкімшілік басқару  лауазымды тұлғалары. Олар мемлекеттік  шешімдерді әзірлеуге қаылдауға  және орындауға жауапты. Мемлекеттік  билік органдары мен лауазымды  тұлғалардың субъект ретінде  бөлу ел Конституцясында көрсетілген.  Лауазымды тұлғалар бір жағынан  мемдекеттік басқарудың бірыңғай  субъектілеріне кіреді, ал екінші  жағынан оның функциясы айрықша  болғандықтан жеке, бөлек субъек  ретінде бөлінеді. Онда билік  жүргізу мен басқару өкілеттілігі  ұштастырылған- мемлекеттік орган  өкілеттігі мен жеке кәсіпқойлық  аспектісі және ұжымдық орган  қызметінің нәтижесіне жеке басының  жауапкершілігі.

Саясат субъектісі, мемлекеттік басқару субъектісі және лауазымды қызмет субъектілерінің  сипатталған айырмашылықтары салыстырмалы. Мемлекеттік билік пен басқару  жүйесінде олардың рөлдері жекелеген  аспектілерде ұштасып жатады және сәйкес келеді деп айтуға болады. Мемлекеттік  басқару органдары өздерінің  функцияларын халық жиындарының  әлеуметтік топтардың, жалпы қоғамдастықтың атынан іс- әрекет жасайтын саясат субъектілерінің  мүдделерін баламалы түрде білдірген  жағдайда табысты атқара алады. Мемлекеттік  аппарат қызметтерін халық жиындары қалай қабылдап жатқанын үнемі бақылап  отырғанда, басқарылатындардың талап- тілектері мен үміттері басқарушылардың  міндеттері мен мақсаттарына сәйкес келген жағдайда ғана тиімді жұмыс  істей алады. Олар саясат субъектілеріне сүйенсе, олардың тәжірбелері мен  ой- пікірлерін қабылдап және қолданса, қалың көпшіліктің ұтымды ұсыныстарын  басқару шешімдерін дайындағанда ескере жоспарланған нәтижелерге қол жеткізеді.

Мемлекеттік басқару субъектілері ұжымдық немесе жеке болсын өзінің анықтамасына сәйкес келетін қасиеттерді бойына жинақтаған кезде ғана ол басқару субъектісі болып табылады. Бұл қасиеттерді  келесі топтарғажіктеуге болады: дамыған  саяси және құқықтық сана мен дара сана; мемлекеттік басқару мен  қазіргі заманғы менеджменттің  теориясы мен практикасын білу; ұйымдастырушылық қабілет; әлеуметтік өмірге белсене  араласу мен басқару ісін жүзеге асыратын тәжірибенің болуы. Осы  аталғандардың бәрі кәсіптік қызмет болып табылады. Мемлекеттік басқарудың ғылыми негізделуі мемлекеттік қызметкерлердің  оның теориясы мен практикасын білуі  мен өз білімдерін қолдануына байланысты. Эмперикалық тәжірибе мен қисында  ой басқарудың тек дәстүрлі түріне ғана негіз болса да, ұтымды басқаруға  негіз бола алмайды. Мемлекеттік  басқарудың тиімді субъектісі деп басқарушыларға тек биліктің күшімен емес, өзінің беделімен белсенділігімен мемлекеттік  орган шешетін мақсаттар мен  міндеттердің маңыздылығы мен тартымдылығы мен әсер ететін ұжымдық жеке жетекшіні  айтамыз. Егер басқарушылық іс- әрекеттің  мақсаттары мен бағдарламалары басқаратылатындарға  түсініксіз болса, олардың мұқтаждықтары  мен қажеттіліктерінен туындамаса, онда оны ұтымды басқару деп айту қиын.

 

3-сұрақ. Қоғам үшін өндіріс, бөлу және айырбас кезеңдерімен қатар экономикалық, әлеуметтік көрсеткіштері бар тұтыну кезеңінің де маңызы зор. Өнімді алу жеткіліксіз,оны тиісті қажеттіліктерді қанағаттандыру үшін қолдану керек. өнім кейде сапасыз болуы,істен тез шығуы,үлкен шығындарды қажет етуі мүмкін. Кейде қымбат өнімнің өзі өзіне барабар қажеттілікті қанағаттандыра алмайды. Нәтижелі тұтыну ұғымы өндіріс құралдарын пайдалану деңгейін сипаттайды. Өсім беретін,еңбек өнімділігін арттыратын, ұлттық табысты құрайтын осы нәтижелі тұтыну.сондықтан тұтыну кезеңінде өнімнің қоғамға,адамдарға қандай пайда әкелетінін білген жөн.Оны біз басқару тиімділігінің үшінші түрі-әлеуметтік тиімділікті қарастыру барысында анықтай аламыз.