Мемлекеттік және жергілікті басқарудың теориялық аспектілері

1-тақырып. Мемлекеттік және жергілікті басқарудың теориялық аспектілері

1. Басқару – қоғамдық ғылым.
2. Басқарудың әлеуметтік–экономикалық заңдылықтары.
3. Мемлекеттік басқару эволюциясы.
4. Мемлекттік және жергілікті басқаруды  зерттеудің әдістемесі мен әдістері

1-сұрақ. Басқару тарихы адамзат тарихымен бірге келеді. Адамдардың қажеттіліктерін қанағаттандырумен байланысты алғашқы дәуірден бастап, мамандану мен автоматтандыру ең маңызды элемент ретінде, пайда болуы қазіргі кезеңге дейін әрбір топ пен қоғамдарда “басқарушы – бағынышты және бағыну” болған. Басқаша айтқанда, адамдардың қажеттіліктерін қанағаттандыру мақсатында құрылған ұйымдар ескіргендіктен, бұл ұйымдардағы басқару әдістерінің де ескергендігі сөзсіз. Басқару адамзат тарихымен бірге басталғанымен, басқару туралы ой-пікірлердің пайда болуы барынша жаңа болып табылады. Сондықтан да, басқаруды “өнердің ең көнесі, ғылымдардың ең жаңасы” деп те айтуға болады. Ал жаңашыл басқару туралы ой-пікірлерінің бір ғасырлық тарихы бар.

Басқару – орнықты нәтиже алу мақсатында, басқарылатын объектке басқарушы ұйымның тарапынан бағытталған әсер, орындаушылардың келісу және түзету істері. Оның құрамына жұмысты орындау процестерінің болжамы, жоспары, ұйымдасуы, бақылауы мен реттеуі кіреді. Қазіргі заманның  өндіріс кәсіпорындары қиын кешенді болып табылады. Яғни, ішкі байланысты орнықтылайтын механикалық байланыспен қанғаттандырылатын жұмыстың динамизмділігі мен қиындығы және өндіріс жұмысшылармен барлық буындардың есепке алатындығы – жұмысшыдан  басқарушыға дейін.

Басқару - өндіріспен оның мүшелерінің алдындағы мақсатқа жету  барысында қызметшілерге тиетін ықпал. Ол екі жақты көрсетіледі, біріншіден білімнің көптеген аумағында – экономикада және саясаттануда, социология және психологияда, инженерлік дисциплинада, статистикада, екіншіден әртүрлі кәсіпорындарды  басқаруға тура жинақты тәжірибеде, мекемелерде және адам  қызметінің дамуындағы ұзын тарихқа кірудегі  компанияларда.

 Басқару  жүйесі келесі  компоненттерден құрылады:

• басқару прициптері мен тапсырмалардан;
• басқару ұйымдарының ұйымдасқан структуралары мен оның персоналынан;
• экономикалық және юристік  әдістермен шектерден ақпараттардан және оларды өңдейтін техникалық құрылғылардан;

  Кәсіпорынмен басқару функционалды  ішкі жүйелер ретінен құрылады. Олар:

• стратегиялық және ағымдық кәсіпорынмен басқару
• жоспарлау
• персоналмен басқару
• өндіріспен басқару
• қаржылық басқару
• инвестициямен басқару

 Өндірістің  экономикалық өсуін қанағаттандыратын  және бәсекелестікке бейімдігін  жоғарылататын тапсырма стратегиялық  басқару болып табылады. Ол өзінің  түбірінде жүзеге асу қажеттілігінен  мынадай жағдайда шығады.

• Сыртқы ортаның өзгеруінен болатын стратегиялық анализде (нарықта, саясатта, заңды органдарда, және т.б.) мақсатты жүзеге асырудағы шарттарда, кәсіпкердің потециалдық мүмкіншілігінде(ресурстар, жобалар, идеялар, командалар т.б.)
• Кәсіпорынның даму жолыдағы стратегияны таңдауда;
• Дамудың таңдалған стратегиясын жүзеге асыруда.

Ағымдық тапсырманың орнықтылығын алу үшін бағытталған  кәсіпорынның барлық буындарының жұмысының симхрондылығы  мен үздіксізділігін қамтамасыз ету «ағымдық басқару» болып табылады.

    Персоналды басқарудың  кәсіпорынның даму жолындағы  стратегиясын жүзеге асырумен  біріккен тапсырмасына мыналар  кіреді:

• өндірістің қажетті біліктілігі бар кадрлармен қамтамасыз ету;
• өнім өндірісін ұйымдастыру және қабылданған технологияға сәйкес

жұмысшыларды  оқыту;

• жұмыс орны бойынша персоналды жайғастыру;
• еңбектің тиімді мотивациялау негізінде әр жұмысшының  қызметінің нәтижесіне

ақы төдеуді  және объективті бағалауды жүргізу;

• құқық пен әлеуметті қорғаумен қамтамасыз ету;
• қауіпсіздікті және еңбек шартының орындалуын қамтамасыз ету;

Ірі кәсіпорынның персоналын басқаруда  жоғарыдағы мәселелерді  іске асыру үшін мыналар қажет: кадр бөлімі, оқыту, персоналды бағалау, және еңбек ақы, қауіпсіздік. Кәсіпорынды басқарудың ішкі жүйесінің негізгі міндеті өндірісті ұйымдастыру және жоспарланған  уақытта өнімді жеткізу.

    Коммерциялық қызметті басқару – кәсіпорынның маңызды қызметі болып табылады. Өйткені кәсіпорын қандай өнім өндіреді, қандай көлемде және қай уақытта өндіретінін анықтайды. Сонымен қатар өндіріс шығындарының өспеуі үшін баға бойынша кәсіпорынның  өндіріс факторларын тиімді жабдықталуын, өнімнің белгілі көлемде және бағада нарықта сатылуын қадағалайтын  және пайданың

түсуін қамтамасыз етілуін басқарады.

     Кәсіпорынды басқаруға  өнімді сатудан түскен ақшаны  басқару және ұйымдастыру, көрсетілген  қызмет және алдыңғы еклісім  бойынша тиісті сомманы өндіріп  алу және құнды қағаздардан  түскен ақшаны қадағалау кіреді. Қаржыны басқаруда мынадай мәселелер бар: материалды және шикізатты жеткізуді төлеу; есепшот төлемдері; алдын-ала  төлем; экслпуатациялық шағындардың (жарнама, сақтандыру және т.б.) төлемдері;  кәсіпорын жұмысшыларына еңбек ақы төлеу; бюджетке және фондқа,салыққа және тағы басқа төлемдерге ақша аудару.

      Инвестициялық  қызметті басқаруға мыналар кіреді:дірісті ұйымдастыруды жиі жаңарту және инновациялық ұсыныстарды енгізу, құру, іздеу базасын құру.

• Дамуға кедергі келтіретін мәселелерді табуды ұйымдастыру және оларды шешу;
• Жаңа идея іздеуді және кәсіпорында жаңашылдық ортаны қалыптастыру;

Жоғарыда  көрсетілген басқару мәселесінің  ішкі жүелерін іске асыру үшін келесі мәселелер қолданылады:

1. Ішкі жүйенің өзгешілігі  мен қабылданған стратегиялық шешімдерге байланысты мақсат және міндет қою.

2. Қойылған мәселені шешу үшін  керекті ресурстарды жоспарлау;

3. Берілген бағытта ресурстар  мен талпыныстың біріктіруін  қамтамасыз ететін мақсат пен   міндеттің орындалу процессін  ұйымдастыру және реттеу;

4. Мақсатқа жету үшін еңбектің  қолайлығын жоғарлатуда жұмысшыларды  ынталандыру;

5.Ішкі жүйе қызметін басқару,түзету  және де нәтижені алу үшін  керекті шараларды жүргізу; 

     Кәсіпорынның тиімді  қызметі, оның нарықтағы жағдайы  даму стратегиясына жеке стратегиялық  түрі ретінде басқаратын технологияны  таңдау және қолдануына байланысты  болады.

      Басқаратын  технологиялар – ұйымның, қойылған мақсатқа жету үшін жинақталған басқару құралдары мен әдістері, яғни жинақтайтын жабдықтар мен әдістер, мәліметті  өңдеу, басқару және ұйымдастыру заңдылықтары, заңдары және ұстанымдар, бақылау жұмыстары  болып табылады. Технологиялық процесті ұйымдастыру,ұйымдық – құқтық түрі, саны  жағынан ажыратылатын фирмалар мен кәсіпорындар үшін басқару технологиясының әр түрлі типтері тиімді болуы мүмкін. Дәлірек айтқанда мынадай түрлері бар:мақсат бойынша басқару; нәтижеге қарай басқару; тұтынушылық және қызығушылық базасына қарай басқару; жиі тексеру және нұсқау арқылы басқару; ерекше жағдайда басқару; персонал қызметін жаңарту арқылы басқару; «жасанды интеллект» базасы негізінде басқару; және т.б.

        Мақсат  бойынша басқару – күшті ұқсас бөлімшелерден тұратын орта және кіші кәсіпорындарда  қолданылады. Қарапайым мақсаттық, бағдарламалы мақсаттық және регламент болып үшке бөлінеді.

Қарапайым мақсаттық  басқару кезінде ұйымдастыру жетекшісі мақсаттың уақытын және соңын анықтайды, бірақ мақсатқа жету механизмін қарастырмайды. Мақсатқа кез-келген уақытта жету және жетелеу де мүмкін. Мұндай басқару тәсілі құрамы 3-5 адамнан құралған жаупкершілігі шектеулі қоғамда қолданылады. Мақсатқа күмәнсіз жетеді, бірақ қай уақытта екені белгісіз. Бағдарламалы мақсаттық басқару – мақсатқа жетудің әр кезеңі үшін механизмді және уақытты анықтайды. Жалпы мақсатақа белгіленген уақытта жетеді. Мұндай басқару барлық акционерлік қоғам түрлерінде, жауапкершілігі шектеулі қоғамда қолданылады. Регламентті басқару – экономиканың барлық деңгейінде қолданылыды. Бірақ мұнда мақсаттың соңы және ресурстармен параметрлер шегі анықталуы керек.

       Нәтиже бойынша басқару – барлық бөлімшелер қызметін интеграциялауға және функциясын  жақсартуға негізделеді. Тез шешім қабылданатын және нәтижеге алатын орта кіші ұйымдарда бұл технология жақсы іске асырылады. Технологияны іске асыру үшін ұқсас топтар (2-3)адам бөлімі құрылу керек. Бөлімге психология, әлеуметтік, маркетинг, экономика  аймағының мамандары және матрицалық басқару құрылымының жұмыскері кіреді. Топтың мақсаты: ағымдық мәліметтерді  талдау, сұрастыру жүргізу, мәліметтерді анықтау және стратегиялық және тактикалық шешімге байланысты ұсыныстар дайындау.

      Қызығушылық  және қажеттілік базасына қарай  басқару - Қажеттілік және қызығушылыққа қарай адам қызметін ынталандыруға негізделген. Адамның қызығушылығы мен қажеттілігіне тамақ, үй, демалыс, денсаулық, әлеуметтік қажеттілік,  шығармашылық еңбекте, жан ұяда, тәртіп пен тұрақтылықта, материалдық,әлеуметтік этикалық қызығушылық жатады. Муниципалды инфраструктураға  ұйым қызметі әсер ететін онша үлкен емес аймақтарда (кіші қалаларда, ауылдарда және т.б.)қолдануға арналған технология.

      Персонал  қызметін жандандыру арқылы басқару – персоналдың интелектуалды потенциалын мобилизациялау және ынталандыру (моральді және материалды) жолын іске асырады. Мұндай басқарудың негізгі міндетті адамның эмоциясына әсер ету әртүрлі  формадағы ұйымдарда қолданылады.

       Ерекше  жағдайда басқаруда – барлық басқаратын және өндірістік функцияларды нақты орналастыруын қарастырады, негізгі формальді жетекші тек сыртқы ортамен байланыстырады. Мұндай технологияны қатаң ережелі технолгияларда немесе функционалдық структуралық басқаруда қолдануға ұсынылады.

       Жиі тексеру және нұсқау арқылы басқару – бағынушылардың барлық қызметін қатаң жоспарлауға және барлық ағымдық іскерлікте жетекшіні бақылауға негізделген. Сызықты басқару құрылымын қарастырады.

        «Жасанды интеллектң базасы негізінде басқару – қазіргі технолгиялық жабдықтар арқылы  мәліметтер жүйесі базасында іске асырылады.Осы және басқада жүйелері бүгінгі мәліметтер технология  базасында жүзеге асырылуы керек. Нарық шартында кәсіпорынды басқаруда негізгі талап – шаруашылық жағдайдың өзгеруіне қарай кәсіпорын экономикасының оңай бейімделуі.

     Ұйымдастырылған құрылымды  басқару, басқару аппараттарының  бөлімшелерінің  құрамын және  олардың олардың арасындағы тәуелділікті  және байланысты анықтайды.кәсіпорынның  басқару аппараты, басқару шешімдерін  құру процесін және іске асырылуын  қамтамасыз ететін мамандар мен  жетекшілер тобынан құралады. Басқару  аппартына бүкіл кәсіпорын   персоналын және оның бөлімшелерін  басқару кіреді.

    Басқару аппаратының  құрылымына қарай екіге бөлінеді:

1. механикалық нышанды ережелер мен процедуралар қатаң иерархиялық билікті ұйымдарда,
2. шешім қабылдауда орталықтандыруды қолданумен сипатталады. Бұған мыналарды жатқызуға болады: сызықты, функционалды, сызықты фунционалды, өнімді, дивизионды құрылым және т.б.
3. органикалық – төменгі деңгейді басқарудың қатысуымен билік құрылымының икемділікті орталықсыздануды, нышанды ережелер мен процедураларды өлшеулі қолданумен сипатталады.

Органикалық құрылымның кейбір түрлерін қарастырйық.

Басқарудың  сызықты құрылымы – иерархиялық түріндегі бір-біріне бағынышты органдардан   құралған басқсру аппаратының нәтижесінде құрыған құрылым. Мұндай басқару шешімін құрғанда сызықты байланыс құрылады. Бұл шешімге әкімшілік функция мен процедура қосылады.  Осы басқарудың схемасы сызықты схема негізінде құралады. Мұндай құрылымда жетекшіні сызық деп атайды және  ол өзіне әкімшілік және  тағы басқа функцияларды тұйықтайды.  Бұл жүйеде жұмыс барысын хабарлап тұратын артқа қайту жолы жоқ. Әкімшілік функция және процедуралар негізінен жетекшінің басқаруымен ең төменгі иерархиялық деңгейде  істелінеді. Басқарудың ең төменгі мүшелері одан жоғарыдағы жетекшіге бағынады. Мұндай  құрылым персоналы аса көп емес кәсіпорында және өндіріс наменклатурасы мен көлемі онша жоғары емес кәсіпорындарда қолданылады.

     Басқарудың  функционалдық құрылымы – барлық басқару деңгейлерінде белгілі бір функциялардың орындалуы үшін бөлімшелерден құралған құрылым. Басқаратын шешім сызықты  және функционалды болып екіге бөлінеді.бұл құрылымда жалпы және функционалды жетекшілер бір –бірінің жұмысына араласпайды. Құрылымда артқа қайту жолы болуы мүмкін. Бұл құрылымның модификациясы – басқарудың функционалды – объектік құрылымы, мұнда функционалды бөлімдерденақты бір объектіге жауап беретін мамандар бар. Жалпы кәсіпорын үшін жеке объектілердің тоқырауынан сақтау үшін бүкіл жұмыс комплексінің дербестендіру жауапкершілігін күшейтеді.