Кәсіпорын кірістері: түрлері, есебі, талдау және аудиттік тексерілуі

Негізгі құралдарғы толтырылған  қабылдау-тапсыру  актісі кейіннен ұйымның бухгалтериясына  тапсырылуы тиіс. Актімен бірге объектінің техникалық төлқұжаттары да беріліді. Бухгалтерия бұл құжаттардың  негізінде тиісті түгендеу карточкалар мен негізгі құралдарды есептейтін кітапшалардың тиістілерін толтырып, кейіннен бұл  құжаттар кәсіпорыннның тиісті бөлімдеріне  табыс етіледі. Актіні ұйымның басшысы  бекітеді. Кәсіпорындағы бұрын салынған үйлер мен ғимараттарға, орнатылған жабдықтарға жалғастырылып салынған немесе олардың бастапқы құнын өсіретін қосымша салынған құрылыстар, орындалған жұмыстар қабылдау актісі бойынша негізгі құралдардың құрамына өзіндік құны бойынша қосылады. Негізгі құралдарды кіріске алғанда ұйымның бухгалтериясында мынадай бухгалтерлік жазулар жазылады:

• Дебет: негізгі құралдар шоты;
• Кредит: ақшалар шоты;
• Еншілес (тәуелді) серіктестіктерге қарыз шоты;
• Қоюшы мердігерлермен есеп айырсыу шоты;
• Төленбеген  капитал шоты;

Үкімет  оргнадарының субсидиялары шоты деп аталатын шоттардың  тиістілері.

 Егер  кәсіпорынға  келіп түскен,яғни кіріске   алынған негізі құралдар бұрын пайдалынып және оларға тозу сомасы есептелген болса, ондай негізгі құралдардың тозу сомасына мынадай бухгалтерлік жазулар  жазылады:

Дебет: негізгі құралдар шоты;

Кредит: негізгі құралдар тозуы шоты.

 

 

 

 

 

 

4. – кесте. Негізгі құралдар кіріске  алынғанда бухгалтерлік есепшоттары бойынша  жүргізілетін операциялар

 

№	Операциялар мазмұны	Дебиттелетін шот	Кредиттелетін шот
1	Ұйымның салынып жатқан құрылысы кіріске алынды	121-126 121-126	641-643 641-643
2	Негізгі құралдар қатарына өткізілген жас малдарды есепке алу	121-126 121-126	671 671
3	Көп жылдық өсімдіктерді кіріске алу	121-126 121-126	727 131-134
4	Уақытша салынған құрылысты  кіріске алу	121-126 121-126	727 131-134
5	Үлес қосушылардан жарғылық қорды толтыру мақсатымен кіріс  етілген негізгі құралдарға: келісілген  құнына тозу  құнына	121-126 121-126	727 131-134
6	Жеке немесе  заңды тұлғалардан сатылып алынған  негізгі құралдарғы: қалдық  құны бойынша: қосылған  құн салығы сомасын	121-126 121-126	641-643 641-643
7	Тәуелді, еншілес  және бірлесіп бақыланатын  заңды  тұлғалардан кіріске алынған  негізгі құралдар: қалдық құны бойынша қосылған құн салығы сомасына	121-126   121-126	671   671
8	Заңды тұлғалар мен жеке адамдардан келіп түскен, әзірге ақшасы төленбеген негізгі құралдар: бастапқы құны бойынша қосылған құн салығы сомасына	121-126 121-126	727 131-134
9	Басқа да атқарушы органдардан  субсидия ретінде келіп  түскен негізгі  құралдарды кіріске алу: қалдық құны бойынша; тозу құнына	121-126 121-126	727 131-134
10	Заңды тұлғалар мен жеке адамдардан тегін (ақысыз, қайтарусыз) алынған негізгі құралдарды кіріске алу: қалдық  құны бойынша; тозу  құнына	121-126 121-126	727 131-134
11	Тексеру  немесе түгендеу кезінде артық  шыққан немесе бұрын  есепке  алынбаған негізгі құралдарды  кіріске алғанда: ағымдағы құны бойынша есептелген тозу сомасына	121-126 121-126	727 131-134
12	Ұйымның өзінде өндіріліп, кіріске алынатын негізгі  құралдар: негізгі  өндірістен көмекші  өндірістен	121-126 121-126	8010 8030

 

 

Есеп  №1. Негізгі құралдар №30 орта мектебіне  «компьютер»  түрінде 10 данасы, әрқайсысының бағасы 120 000 теңге, демеушілік көмек ретінде алынды. Оларды былайша кіріске алады:

Дебет 2411-2417 Кредит 6280 Σ 1 200 000 теңге

Егер  табыс ету  құжаттарында тозу сомасы көрсетілсе, онда

А) баланстық құнына Дебет 2411-2417 Кредит 6280 Σ 400000

    Б) тозу сомасына Дебет 2411-2417 кредит 2421-2429 Σ 800000

 Есеп  №2. Егер негізгі құралдар атқарушы үкімет органдарынан демеуқаржы (субсидия) түрінде алынса.

Дебет 2411-2417 Кредит 6230 Σ 1 000 000 теңге

Табыс етілген НҚ пайдалануда  болып, құжаттарында тозу құны көрсетілсе, онда:

А) баланстық құнына Дебет 2411-2417 Кредит 6230 Σ 600000

Б) тозу сомасына Дебет 2411-2417 кредит 2421-2429 Σ 400000

Тауар-айырбас  операциясы нәтижесінде НҚ келіп  түсу (тауар  беріліп, орнына НҚ алынған).

Босатылған тауарлардың  сатып алу құнына

Дебет 7010 Кредит 1330 Σ 1 200 000 теңге

ҚҚС-сыз босатылған тауарларлардың келісім құнына (салық салу шот-фактурасына  сәйкес)

Дебет 1210 Кредит 6010 Σ 1 500 000 теңге

3. ҚҚС сомасына (салық  шот-фактурасы бойынша)

Дебет 1210 Кредит 3130 Σ 300 000 теңге

4. алынған НҚ баланстық  құнына (егер  құжаттарда тозу  сомасы көрсетілсе) Дебет 2412 Кредит 3310 Σ 1 500 000 теңге

5. Тозу сомасына (қабылдау-өткізу  құжаттары  бойынша) 

Дебет 2413 Кредит 2423 Σ 200 000 теңге

6. ҚҚС сомасына (әріптетен  алынған салық шоты бойынша)

Дебет 1420 Кредит 3310 Σ 300 000 теңге

7. ҚҚС есепке алу  Дебет 3130 Кредит 1420 Σ 300 000 теңге

1210- 1 800 000 (1500000+300000)

8. Жыл соңында:

А) шығындар жиынтық табысты  кемітеді

Дебет 5410 Кредит 7010 Σ 1 200 000 теңге

Б) кірістер жиынтық табысты арттырады

Дебет 6010 Кредит 5410 Σ 1 500 000 теңге

Аталған операциядан  алынатын табыс (571-шоттың кредиттік сальдосы) Σ 300000

Жыл қорытындысы бойынша 6-бөлімнің шоттарында көрсетілген  кірістер жиынтық табыстың өсуі: Дебет 6230,6280 кредит 5410

Негізгі құралдарды түгендеу кезінде анықталған артықшылықтары (келіп түскен кезде  кіріске алынбағандары) мынадай  бухгалтерлік жазбамен кірістеледі: Дебет 2411-2417 кредит 6280

 

 

2.3 Кәсіпорынның  кірістер  мен шығыстар  туралы   есептілігін  құру  тәртіптері.

 

 

Кірістер  мен шығыстар туралы есеп беру қаржылық есеп берудің маңызды формасы болып саналады. Ол ұйымның барлық кірісінің сомасын өз қызметін ұстап тұру үшін жұмсаған шығыстарының барлық сомасымен салыстырудан тұрады, Сонымен бірге оның баланстан өзгешелігі уақыт аралығындағы капиталдың қозғалысын, есепті кезендегі ұйымның қаржылық нәтижесін көрсетеді. Сондықтанда ұйым балансымен салыстырғанда бұл есеп беру талдаушы (аналитик) үшін неғұрлым маңызды және көбірек ақпарат беруші болып саналады. Ол ұйым табыс әкеле ме, әлде зиян шеге ме дегенді анықтау үшін кірістер мен шығыстар туралы толық деректердің көмегімен белгілі бір есепті кезендегі ұйым қызметінің нәтижелерін бағалауды қамтамасыз етеді.

Кірістер мен шығыстар туралы есеп – бұл есепті кезеңдегі ұйым қызметінің табыстылығын өлшейтін есеп. Іскерлік және инвестициялық шеңберлерде ол ұйымдардың рентабелдігін, инвестициялық құндылықтарын, несие қабілеттілігін анықтау үшін пайдаланылады. Ол инвесторларға және кредиторларға, соның көмегімен олар алдағы ақша ағындарының көлемін болжауы мүмкін ақпарат береді.

Бұл есеп қаржылық есептілікті  пайдаланушыларға болашақтағы ақша қаражатының қозғалысын бірнеше  әртүрлі тәсілдерімен болжауға мүмкіндік  береді.

Кірістер мен шығыстар, кірістер мен шығыстар туралы Есепте, өнімдерді өткізу мен қызметтер көрсетуден түскен кірістер мен шығыстарды, қаржыландырудан және өзге де қызметтен алған кірістер мен шығыстарды анықтауға болатындай етіп топтастырылады. Бұл ретте таза кіріс (залал) тұжырымдамасы, кез келген кірістер мен шығыстардың әдеттегі қызметке жататындығына сендіруге негізделген, өйткені олар, істі белгілі бір саяси, экономикалық және географиялық жағдайларда жүргізуші ұйым кездескен тәуекелдерді көрсетеді[26,71-72].

Әдеттегі қызметтен  біржақты түрде ерекшеленетін оқиғалар мен мәмілелер төтенше жағдайлар болып есептеледі. Төтенше жағдайлар белгілерінің бірі – негізінен, олардың сирек, қайталанбас сипаты болып саналады. Бірақ та, барлық сирек болатын оқиғаны төтенше жағдайларға жатқызу міндетті емес. Мысалы, еншілес серіктестікті сату көпшілік ұйымдар үшін жиі оқиға болып саналмайды, бірақ та ол әдеттегі қызмет оқиғасы ретінде қарастырылады. Төтенше жағдайлардың неғұрлым кең таралған мысалдары – жер сілкіну, меншікті экспропорциялау және т.б.

Сонымен бірге, төтенше  жағдайларға тіпті табиғи және саяси катастрофаларды жатқызу, ұйымдар үшін әдеттегі қызмет болып саналатынына-саналмайтынына қатысты болады. Мысалы, сейсмикалық қауіпті ауданға орналасқан ұйымдар үшін жер сілкінуінен болған залалдар, әдеттегі қызметтен болған нәтижелерге жатқызылуы тиіс, өйткені осындай шығындардың болу тәуекелі – аталған географиялық аймақта бизнес жүргізудің әдеттегі тәуекелі (қауіп-қатері) болып саналады.

Әдеттегі қызмет шеңберінде кейбір кірістер мен шығыстарды оқшау  түрде ашып көрсету талап етіледі. Бұған деген қажеттілік, өзінің сипаты немесе мөлшері бойынша, олар туралы мәлімет есепті кезеңдегі ұйым қызметінің нәтижелерін түсіндіру үшін маңызды болған кезде туындайды. Мысал үшін, негізгі қызметтен алған (дайын өнімдерді, жұмыстарды, қызметтерді өткізу) кіріс (залал) пен негізгі емес қызметтен алған (негізгі құралдарды, материалдық емес активтерді өткізуден бағамдағы айырмашылықтан және т.б.) алған кіріс (залал) бөлек табыс етіледі.

Кірістер мен шығыстар туралы Есепке мына баптар кіруі тиіс:

1) өнімдерді (жұмыстарды, көрсетілетін қызметтерді) өткізуден  алған кіріс. Осы бап бойынша,  дайын өнімдерді өткізуден алған  кіріс.

2) өткізілген өнімдердің (тауарлардың, жұмыстардың, қызметтердің) өзіндік құны. Өткізілген өнімдердің (жұмыстардың, көрсетілген қызметтердің) өзіндік құнына, өнімдер (тауарлар, жұмыстар, қызметтер көрсету) өндірумен тікелей байланысты, олардың экономикалық мазмұнына сәйкес келесі элементтерге: материалдық шығындарға, еңбекақы төлеу шығындарына, сақтандыру жарналарына, негізгі құралдардың тозуына, өзге де шығындарға топтастырылатын нақты шығындар кіреді;

3) жалпы пайда. Жалпы  пайда өнімдерді (тауарларды, жұмыстарды, көрсетілетін қызметтерді) өткізуден  алған қаржылық нәтижені білдіреді  және өнімдерді (жұмыстарды, көрсетілетін  қызметтерді) өткізуден алған кіріс пен өткізілген өнімдердің (тауарлардың, жұмыстардың, көрсетілген қызметтердің) өзіндік құны арасындағы айырма ретінде анықталады;

4) қаржыландыру шығыстары.  Оған әкімшілік шығыстары, өткізу  шығыстары, пайыздар төлеу шығыстары жатады. Қаржыландыру шығыстары – бұл өнімдердің (тауарлардың, жұмыстардың, көрсетілетін қызметтердің) өндірістік өзіндік құнына кірмейтін шығыстар;

5) қаржыландырудан алған  кіріс ұзақ мерзімді активтерді  беру, биржада айналым жасайтын  бағалы қағаздарды қайта бағалау және т.б. осындай кірістердің мысалы болып саналады;

6) әдеттегі қызметтен  салық салғанға дейін алған  пайда (залал). Аталған көрсеткіштер  әдеттегі қызметтен салық салғанға  дейін алған сальдоланған қаржылық  нәтижені (кіріс, залал) көрсетеді.

7) Корпоративтік табыс салығы бойынша шығыстар. Осы бап бойынша, салық заңнамасымен айқындалатын табыс салығының сомасы көрсетіледі;

8) Барлық пайда (залал). Аталған көрсеткіш, заңды тұлға  есепті кезеңде алған сальдоланған  нәтижені (таза кірісті) (залалды)  көрсетеді.

Кірістер мен шығыстар туралы Есептің үлгісі (формасы) мынадай  түрде (нақты мәліметтер) көрінеді.

Ұйым қызметінің әртүрлі  өзіндік ерекшеліктерінің әсері, операциялар  мен оқиғалар тұрақтылығы, тәуекелі және алдын ала болжап білуге болатындығы  бойынша ерекшеленеді, ал қызмет нәтижелерінің элементтерін ашып көрсету қол жеткен нәтижелерді түсінуге және алдағы нәтижелерді бағалауға көмектеседі.

Кірістер мен шығыстар туралы есепке қосымша баптар енгізіледі, ал баптардың атауы мен орналасу тәртібі, қажет болған жағдайда қызмет нәтижелерін түсіндіру үшін өзгертіледі.

Ұйым кірістер мен  шығыстар туралы есепте немесе түсіндірме хатта кірістер мен шығыстардың  талдауын табыс етуі тиіс.

Ұйым кірістер мен  шығыстар туралы есепте немесе түсіндірме хатта, хабарланған немесе кезең ішінде ұсынылған, қаржылық есептілікпен қамтылған, акцияға дивидендтер сомасы ашып көрсетілуі тиіс.

Халықаралық қаржылық есептілік  стандартына сәйкес, ұйымдар кірістер мен шығыстар туралы есепте немесе оған қосымшалар мен ескертпелерде  шығыстар талдауын немесе кәсіпорын шеңберіндегі олардың функцияларын қоса табыс етуі тиіс.

Талдаудың бірінші әдісі  шығындар сипаты әдісі болып аталады. Шығыстар олардың сипатына сәйкес (мысалы, тозуы және амортизациясы, материалдар  сатып алу, көлік шығыстары, еңбекақы, жарнама шығындары) есепте біріктіріледі және ұйым ішінде әртүрлі функционалдық бағыттар арасында қайта бөлінбейді. Бұл әдіс, функционалдық жіктеулерге сәйкес операциялық шығыстарды бөлу талап етілмейтін көптеген шағын кәсіпорындарда қолдануға оңай.

 

 

 

5 – кесте. Шығындар сипаты әдісінің көмегімен жіктеу мысалы

 

Өткізуден алған кіріс	7 468 037
Өзге де кіріс	57 070
Дайын өнімдер қорларындағы және аяқталмаған өндірістегі өзгеріс		0
Пайдаланылған шикізат  және шығыс материалдары	3 309 645
Еңбекақы		4 012 434
Тозу және амортизация  шығыстары		935 692
Өзге де шығыстар	464 519
Барлық шығыстар
Кезеңдегі пайда (залал)	77 472

 

Кезең ішіндегі дайын  өнімдердегі және аяқталмаған өндірістегі  өзгеріс, өндірістің қорлар деңгейін ұлғайтқанын  немесе өндіруден сауданың (сатудан) асып кетуі қорлар деңгейін айтқанын көрсетуге шақырылған өндірістік шығыстарға түзетулер енгізуді білдіреді. Кейбір жағдайларда кезең ішіндегі дайын өнімдердің және аяқталмаған өндірістің ұлғаюы жоғарыда келтірілген талдаудағы тікелей түрде түсім арқылы көрінеді. Сонымен бірге пайдаланылған тәсіл, осындай сомалардың кірісті білдіретініне күмәнденбеу қажет[10,65-67].

Талдаудың екінші әдісі  шығындар функциясы немесе «өткізілген  өнімдердің өзіндік құны» әдісі  деп аталады және шығыстар өткізілген өнімдердің өзіндік құнының бір бөлігі, бөлу немесе әкімшілік қызмет ретінде олардың функциясына сәйкес жіктеледі. Мұндай түсінік пайдаланушыларға олардың сипаты бойынша шығыстарды жіктеуге қарағанда, неғұрлым орынды ақпарат береді, бірақ та функциялар бойынша шығындарды бөлу даулы болуы мүмкін.