Кәсіпорын кірістері: түрлері, есебі, талдау және аудиттік тексерілуі

2) мыналардан:

• тауарларды сатудан;
• қызметтер көрсетуден;
• пайыздардан;
• роялтилерден;
• дивидендтерден туындайтын кірісі қоса алғанда, кезеңнің ішінде танылған кірістің әрбір санатының сомасын;

3) кірістің әрбір санаты  бойынша тауарлар немесе қызметтер  алмасудан туындайтын кіріс сомасын  ашады.

Құрылысқа арналған шарттар  бойынша кіріс туралы ақпаратты  ашу

Мыналарды ашады:

1) кезең үшін кіріс  ретінде танылған шарт бойынша кіріс сомасын;

2) кезең үшін танылған  шарт бойынша кірісті анықтау  үшін пайдаланылатын әдістерді;  және 

3) орындалу үдерісіндегі  шарттардың аяқталу сатысын анықтау  үшін пайдаланылатын әдістерді.

Есепті күні орындау  үдерісіндегі шарттар үшін субъект мыналарды ашады:

1) осы күнгі жағдай  бойынша шеккен шығындар мен  танылған пайданың (танылған залалды  шегере отырып) жалпы сомасын;

2) алынған аванстардың  сомасын; және

3) ұстау сомасын (яғни  осындай төлемдер үшін шартта  көзделген шарттар орындалмайынша, немесе кемшіліктер жойылғанға дейін төленбейтін кезең-кезеңді шоттарды).

Кәсіпорын 1) актив ретінде  – шарт бойынша жұмыс үшін тапсырыс берушілерден алынатын жалпы соманы;

2) міндеттеме ретінде  – шарт бойынша жұмыс үшін  тапсырыс берушінің төлеуіне жататын жалпы соманы ұсынады.

 

1.3 Кәсіпорын  кірісының  экономикалық мәні 

 

 

  Кірістың экономикалық  мәні бүгінгі  экономикалық ең  бір  күрделі және  әрқилы  ұғымдарының  бірі  болып  табылады. Экономикалық  қөзқарас  бойынша  кіріс  дегеніміз-бұл  ақша  шығыстары мен  кірістерінің айырмасы  болып  табылады. Шаруашылық тұрғыдан қарастыратын болсақ, кіріс-бұл  кәсіпорынның  есепті  кезеңнің  басындағы және  соңындағы мүліктік  жағдайының  айырмасы  болып табылады. Бұл  жерде  кіріс  ұғымы  кәсіпорынның  өзінің  қаржылық –шаруашылық  қызметінен  алатын  алуан  түрлі  кірістарының  шығындар  көлемінен  басым  болатын  жағдайын  білдіреді.

      Біз  білетіндей, кәсіпорын   кірістары  оларды  алудың  және  қолданудың  сипаттамасы   мен  шарттарына  байланысты  негізгі  екі  түрге  бөлінеді;

• негізгі  қызметтен  алынған  кіріс;
• өзге  де  кірістар.

Негізі  қызметтен  алынған кіріс өнімді  өткізумен, қызметтер көрсетумен  және  жұмыстар  орындаумен  байланысты  қаражат крістерін қамтиды.

     Өзге  кірістарға  өткізілімнен  тыс   операциялардан, мүлікті  сатудан   түскен  қаражаттар, сондай-ақ, төтенше   жағдайлардан  алынған кіріс жатады.

    Бухгалтерлік  есеп теорияшылары кіріс ұғымымен байланысты келесідей мәселелерді атап көрсетеді.

Тауарлар жөнелтілді, өнімдер сатылды, қызметтер көрсетілді, жұмыстар орындалды, алайда олар әлі төленген жоқ, демек кәсіпорын әлі кіріс алған жоқ.

Тауарлар жөнелтілді, өнімдер сатылды, қызметтер көрсетілді, жұмыстар орындалды, алайда олар әлі төленген жоқ, алайда кәсіпорынның балансында кіріс көрсетіледі. Бұл жағдайда құндылықтар толық құны бойынша дебиторлық борыш құрымында тіркеледі. Қаржылық тұрғыдан қарастырғанда кәсіпорынның өзінің алған кірісын пайдалануға нақты мүмкіндіктері жоқ.

Кәсіпорын өзінің кіріс сомасына үлкен сомаға ірі көлемдегі құндылықтар сатып алды. Бухгалтерлік есеп бойынша кіріс бар, алайда кассада немесе есеп-шоттарда нақты ақша қаражаттары жоқ. Бұл жағдайда кәсіпорын ақша қаражаттарымен қамтамасыз етілмеген салықтық, пайыздық, дивидендтік төлемдерді жүзеге асыруына тура келеді.

Жоғарыда аталған жағдайдың  шегіне жеткен нұсқасы – бухгалтерлік есепте кіріс көрсетілген кәсіпорын банкрот деп жарияланады. Мұндай жағдай кәсіпорын өзінің шаруашылық қызметі нәтижесінде алынған кірісты өтімсіз активке салумен сипатталады.

Кәсіпорынның мүлкі есепті кезеңде  ұлғайғанмен, кіріс жоқ. Құндылықты қайтарымсыз және өтелімсіз берген жағдайларда кәсіпорынның кірісы емес, қосымша капиталы ұлғаяды. Мұндай жағдай мүлікті қайта бағалау немесе инвентаризация барысында артық құндылықтарды анықтау нәтижесінде де кездеседі.

Кәсіпорын нақты түрде  шығын көруде, бірақ бухгалтерлік есепте номиналды есептік кірісты көрсетеді. Мысалға, кәсіпорын қандай да  бір өндірістік активке ірі көлемдегі қаражаттар салды, ал бұл актив бірнеше жылдан кейін ғана толық өтеледі. Нәтижесінде, активтік бүкіл өтелім кезеңі бойында кәсіпорын зиян көруде болады, ал  бухгалтерлік есеп тұрғысынан осы кезеңдер ішінде ай сайын кіріс көрсетіледі.

Кәсіпорынның біртұтас тұлға ретіндегі құны мен оның активтерінің         құнының   жиынтығының арасында айырмашылықтар  Бұл көрсеткіштер           айырмасы «гудвилл» немесе «фирманың құны» деген ұғыммен белгілі.Әдетте  бұл көрсеткіш оң  нәтижені көрсетеді,яғни  кәсіпорынды бөлшектеп жағдайда  оны толық сатқандағы   жағдаймен салыстырғанда көп қаражат өндіріп алуға болады[22,81-82].

       Кіріспен  байланысты барлық  көзқарастарды зерттеудің  нәтижесінде                ғалымдар мынадай  қорытындыға  келді: «бухгалтерлік есепте көрсетілген  кіріс деген түсініктерді бөліп  қарастыру керек деген тұжырымға алып келді» Біріншісі-тауарлар  мен қызметтерді өткізудің  нәтижесі  деп қарастырылса, екіншісі-капиталдың  «жұмыс істеуінің» нәтижесі деп қарастырылады.

• Кірістың осындай екі  түрлі  тұжырымдамасы батыс  елдерінде  кеңінен даму алды. Батыстық  негіздерге  сүйенсек, кіріс  концепциясы үш  түрлі мақсат үшін  маңызды:
• салықтарлы  есептеу  үшін;
• кредиторлар  мен акционерлердің мүдделерін  қорғау үшін;
• тиімді  инвестициялық саясатты  жүзеге  асыру үшін.

Кірістың  бухгалтерлік  тұжырымдамасы  тек  бірінші  мақсатқа  қол жеткізу үін  қолайлы және үшінші мақсатты қамтамасыз ету  үшін мүлдем  қолайсыз болып  табылады.

        Кірістың түрлі  ғылыми тұжырымдамаларын  талдай  отырып  «кіріс» ұғымына келесідей анықтама  беруге  болады. Кіріс деп тауарды өткізу, қызметтер көрсету және  жұмыстар  атқару  нәтижесіде  қалыптасқан қосылған  құнды айтады. Өзге  мүліктерді  сату,өткізілімнен тыс операциялардан түскен  қаражаттар және  басқа да қаражат кірістері кәсіпорынның пайдасын  атқарады.

         Бүкіләлемдік банктің бухгалтерлік  есеп, қаржылық  есеп  беру және  аудит бойынша әдістемелік нұсқаулығында «кіріс» ұғымы  келесідей түрде анықталады. «Кіріс дегеніміз-қаржының  кемуі немесе активтер  құнының өсуіне  болмаса пассивтердің азаюы  түріндегі есепті кезеңдегі экономикалық  пайданың  ұлғаюы болып  табылады; бұл акционерлер салымдарының есебінен өсуден  басқа жағдайдағы  капиталдыңөсуінеалып  келеді»

          Ықшамдалған түрде бұл  ұғым 1995жылдың 26желтоқсанында Қазақстан  Республикасы Президентінің заңдық  күші  бар «Бухгалтелік есеп  және  қаржылық есеп  беру  туралы» №2732 Жарлығында анықталған. Жарлықтың 13 бабы былай дейді: «Кірістар –бұл есепті кезеңдегі активтердің ұлғаюы немесе  міндеттемелердің азаюы  болып  табылады»

         Белгілі бір шығындар шығармай  әдетте қажетті  кіріс  алу  әсте  мүмкін  емес. Өз  кезегінде,кіріс  алмай кәсіпорынның дамуын жүзеге асыру  және әлеуметтік  мәселерді шешу  мүмкін  емес. Осы  орайда кірістың  кәсіпорын қызметіндегі,сонымен  қатар қоғам  өміріндегі ролі  маңызды болып  табылады.

Кәсіпорын іс-әрекетінің маңызды көрсеткішінің бірі кірістілік болып табылады. Кірістілік – бұл  өндіріс кәсіпорын жұмысының  саласын сипаттайтын жалпы көрсеткіш. Себебі тапқан пайда көлеміне қарамай  кәсіпорынның өндірістік шаруашылық қызметінің толық салалық бағасын тек кірістіліктің деңгейі ғана көрсете алады.  Ол пайданың өндіріс қорына немесе өнімнің өзіндік құнына қатынасын білдіреді.  Кірістіліктің көрсеткіші өндіріске кеткен шығын мен кірісті салыстыра отырып, өндірістің тиімділігін бағалайды.

 Кәсіпорындарда кірістілік  деңгейінің  жоғарылауына тікелей  әсер ететін негізгі факторларға  келксілер жатады:

-өндірілген  өнім көлемінің өсуі

-өндірістің  өзіндік  құнының төмендеуі

-өндірістік  негізгі  қор мен айналым қаражаттарының  уақытының қысқаруы

-кіріс  көлемінің  өсуі

-қорлардың  дұрыс  пайдалануы

-құрал-жабдықтарға,  ғимаратқа  және құрылысқа деген бағаны  дұрыс қалыптастыратын баға жүйесі

-материалдық  ресурстардың  аяқталмаған өндірістің  және  дайын өнімнің запас мөлшерлерін  дұрыс , тиянақты ұстап тұру

-жоспарлы  және жүйелі  түрде ғылым мен  технологияның  алдыңғы қатарлы  жетістіктерін ендіру

-еңбек  ресурстры  мен өндіріс қорларын  тиімді  пайдалану

Кірістіліктің экономикалық мәні  өнімнің бірлігіне кететін нақты және заттай еңбектің шығынымен ғана шектелмейді.  Өндіріс үрдісіне  қатынасатын қаражаттардың көлемі  өнімді дайындауға кеткен шығындар қосындысынан елеулі айырмашылығы болады.  Өндіріс үрдісінде ғимарат, құрылыс, құрал-жабдық және саймандар түрінде болатын негізгі қордың біраз мөлшері қатысады. Өндіріс шығындарының құрамына тек амортизациялық аударымдар ғана қосылады, яғни белгілі бір уақытта өндіріп отырған өнімнің өзіндік құнына біртіндеп қосылатын олардың құнының белгілі бір үлесі ғана.  Айналым қорының құны өнімді дайындау негізінде пайдаланылған көлемінде ғана қосылады.

Өндіріс кірістілігін жоғарылату  үшін әр түрлі қаражаттар қолданылады.  Өндіріс кірісінің өсуінің бірден бір басты көзі ретінде кәсіпорын  тапқан пайданың көлемі болып табылады.  Өткізілген өнімнің әр түріне келетін пайданы сақтай отырып, алынған кірістің жалпы сомасын көбейту арқылы бұл өсу өндіріс шығындарын азайтуға өндірілген өнімнің құрылымының өзгеруі, осыған байланысты өндіріс ауқымы өзгеруі арқылы қол жеткізіледі. Өнімнің өзіндік құнының төмендеуі пайданы өсіруге алып келетін негізгі фактор болып табылады.  Алайда кірістің көлеміне әсер ететін бірнеше факторлар бар, олар: өнім бағасының өзгеруі, өткізілген өнімнің қалдығы, өткізу көлемі, өндіріс құрылымы және тағы басқалар жатады. Бірінші фактор алдыңғы уақытта жоғары дәлелдігі бар бағаның өзгеруі белгілі болған жағдайда ғана ескеріледі. Өндіріс кірістілігінің жоғарылауы алдын ала жұмсалған әрбір теңгеден түсетін қайтарымның өскендігін білдіреді. Сондықтан оларды онан да артық пайдаланудың тиімділігі өседі деген сөз.

Кірістілік көрсеткіштері кәсіпорынның  қаржылық нәтижесі мен іс-әрекетінің тиімділігін көрсететін салыстырмалы сипаттама болады.  Олар кәсіпорын  іс-әрекетінің әрбір тұғырынан алынған  кірістерді өлшейді  және экономикалық үлгеріс, нарықтық айырбастауға қатынасатын қатысушылардың мүддесіне байланысты топтастырылады[7,31-34].

Кәсіпорын деңгейінде қолданылатын кірістіліктің  негізгі көрсеткіштері ретінде келесідей біріктіруге болады:

-өнім  табыстылығының  көрсеткіштері

-капитал  табыстылық

-қолма  қол ақша табысы  бойынша саналатын  кіріс.

Кірістіліктің  өсуі кәсіпорын  жұмысының тиімділігінің жоғарылауы тек тапқан кірістің арқасында ғана емес, әрбір теңге түріндегі шығындарға келетін кірістердің көбейгенін көрсетеді.

Кірістілікті жоғарылату 2 бағыт  бойынша жүргізілуі мүмкін: кірістің  өсуі және өндіріске кететін  шығындардың азаюы. Басқаша айтқанда , оң нәтижеге өзіндік құнның төмендеуінен немесе  өнімнің бағасының өсуі арқылы қол жеткізуге болады.  Кірістіліктің өсуінің басты көзі- өндіріске кететін шығындарды, өнімнің өзіндік құнын төмендету болып саналады.Өнімнің өзіндік құнын төмендету көбінесе, негізгі қордың тиімділігін жоғарылату, материалдық ресурстарды үнемдеу, еңбек өнімділігін өсіру арқылы жетуі болады. 

 

 

 

 

 

 

 

 

1.4 Кірістың  кәсіпорын  қызметіндегі рөлі және  функциялары

 

 

  Нарықтық  жағдайда кірістың  рөлі айтарлықтай  өсті. Өзіміз білетіндей, жоспарлы-дерективті экономика жағдайларында оның ролі төмендетілген болатын. Кіріс табу кез  келгенкәсіпорынның мақсаты функциясы ретінде төмендетілді. Нарықтық  экономикаға көшумен  кіріс кәсіпорынның қозғаушы күшіне айналды.Тек кіріс қана өзара  байланысқан үш  мәселенің шешімін анықтайды: нені, қалай және  кім үшін өндіру керек? Кіріс  табу  кез-келген кәсіпорынның қызмет етуінің мақсаты болып  қалыптасты, ал  нарықтық экономика кәсіпорынның негізгі  өндірістікжәне  әлеуметтікдамуының көзі  болып  табылады. Бұл  принціп өнімді өндірудегі  шығындардың толық  ақталуын және  кәсіпорынның өндірістік-техникалық базасының кеңеюіне негізделеді. Бұл әр  кәсіпорын өзінің ағымды және күрделі шығындарын  өзінің меншікті қаражат  көздерінен жабатындығын білдіреді.Уақытша қаржы  тапшылығы  кезінде оларға деген қажеттілік, егер  бұл  ағымды шығындар  болса, олар банктердің қысқа мерзімді несиелермен және  коммерциялық несиелермен, сонымен қатар,капитал салымдары банктердің ұзақ мерзімді несиелерімен жабылуы мүмкін.  

        Нарықтық экономикада  кәсіпорын   кірісының  рөлі оның  атқаратын   функцияларымен анықталады. Экономикалық  нарықтық  қатынастардың маңызды   категориясы ретінде кірістар  бірқатар маңызды функцияларды атқарады.

         Біріншеден, кіріс кәсіпорын қызметінің  тиімділігін білдіретін көрсеткіш болып табылады. Басқаша айтар болсақ, кәсіпорынның кірістылығы деген деректің өзі оның қызметінің тиімділігінің айғағы болып табылады. Алайда, бұл көрсеткіш кәсіпорын иелері мен  кредиторлары үшін  нақты бір  қолайлы жағдайдың дәлелі бола алама? Әрине  жоқ, себебі кәсіпорынға  кез-келген бір кіріс  қажет емес, оның  барлық  мүдделі тұлғалардың  қажеттіліктерін қанағаттандырарлық мөлшері  қажет. Кіріс  мөлшері көптеген факторлармен анықталады, олардың  кейбіреулері кәсіпорынның қолынан  келмейтін шаралар болып  таблады.