Индустриялық-инновация

    Қазақстанның  фармацевтикалық нарығының негізгі  бөлігін құндық көріністе 90 %-ға дейін  және заттай көріністе 70 % импортталған өнім құрайды, отандық дәрілік құралдардың  үлесі тиісінше 10 % және 30 % құрайды. Қазақстандағы медикаменттердің жиынтық  нарығы шамамен 6000 атаулармен есептеледі. Дәрілер өндірісі баяу дамып келеді, он бес жыл ішіндегі нарықтағы  отандық өндірушілердің үлесі 3 %-дан 10 %-ға дейін ұлғайды.

    Қазақстанның  фармацевтикалық кәсіпорындары  республика тұтынатын медикаменттердің көлемінен құндық мәніндегі 10 %-дан  аспайтын өнім шығарады, бұл уақытта  Ресей Федерациясында бұл көрсеткіш 33 %-дан астамын құрайды.

    Құрылыс индустриясында және құрылыс материалдары өндірісінде: 2009 жылы өндіріс көлемі 398,5 млрд. теңгені құрады, импорт 347,5 млрд. теңге сомасын құрады, құрылыс материалдары өндірісін дамытуға бағытталған тартылған инвестициялар көлемі 53,6 млрд. теңгені құрады. 2009 жылы Қазақстан Республикасының тұтынуындағы құрылыс материалдарының жалпы өндіріс үлесінің көлемі 53,3 %-ды құрады.

    2010 жылғы қаңтар - қазанда құрылыс материалдарының, бұйымдардың және конструкциялардың өндіріс көлемі 150,2 млрд. теңгені құрады. Құрылыс материалдарының, бұйымдардың және конструкциялардың өнеркәсібін дамытуға бағытталған, тартылған инвестициялар көлемі 2010 жылғы қаңтар - қазан ішінде барлығы 22,9 млрд. теңгені құрады, алайда мұндай көлемдер саланы тұрақты дамыту үшін жеткіліксіз, бұл негізгі қорлардың, әсіресе олардың белсенді бөліктерінің күрт ескіруіне алып келеді.

      Құрылыс индустриясының өнеркәсіптік базасы құрылыс  саласындағы өнімдердің көлемдері  мен номенклатурасы бойынша қажеттілігін толық көлемінде қанағаттандырмайды. Құрылыс секторының қажеттіліктерін  қамтамасыз ету үшін жеке өндірістік база: қазіргі заманғы цемент зауыттары, табақ шыны, әрлеу материалдарының, темір бетон және керамика бұйымдарының өндірісі жеткілікті дамымаған немесе жоқ [15].

      Жеңіл және ағаш өңдеу өнеркәсібінде 2010 жылы 2009 жылмен салыстырғанда тоқыма және тігін өнеркәсібіндегі өнімдер өндірісінде - 10,4 %-ға; былғары, былғарыдан жасалған бұйымдар өндірісінде және аяқ киімдер өндірісінде - 28,1 %-ға өсу байқалған. Тоқыма және тігін өнеркәсібінде 2010 жылғы қаңтар - қарашада 20,3 млрд. теңгеге өнім өндірілген, 2009 жылғы тиісті кезеңге есептік кезең үшін өнімдердің нақты көлемінің индексі 86,6 %-ды құрады. Былғары, былғарыдан жасалған бұйымдар мен аяқ киімдер өндірісінде 2010 жылғы қаңтар - қарашада 2,362 млрд. теңгеге өнім өндірілді, 2009 жылғы тиісті кезеңге есептік кезең үшін өнімдердің нақты көлемінің индексі 91,9 %-ды құрады. Жеңіл өнеркәсіп тоқыма, тігін, трикотаж, былғары-бағалы тері және аяқ киім салаларын қамтиды. Бүгінгі таңда жеңіл өнеркәсіпте кәсіпорындардың 80%-дан астамы  шағын және орта бизнес субъектілері болып табылады. Саланың технологиялық даму перспективалары табиғи шикізаттың, өндірістік қуаттар мен адами ресурстардың болуына байланысты. Қазақстанда жеңіл өнеркәсіптің табысты дамуы үшін қолайлы жағдайлар мен алғышарттар бар - Оңтүстік Қазақстан облысында жыл сайын 400 — 450 мың тонна шитті мақта жиналады, елдегі табиғи шикізат - мақта талшығының өндірісі (жылына 130-170 мың тонна), жүн (15-20 мың тонна) және былғары шикізаты 7,5 млн. данадан астам, табиғи шикізаттан жасалған көрсетілген өнімге сұраныс бар мата мен тоқыманың, киімнің әлемдік тауар нарықтарына экспорттау мүмкіндігі бар. Сала кәсіпорындарының шамамен 80%-ы ескі жабдықтармен жарақтандырылған, жұмысының көптігі 30-40 %-ды құрайды.

      Саланың дамуының жалпы үрдісі оның республика өнеркәсібінің көлеміндегі үлесінің төмендеуімен сипатталады, бұл жұмыс  орындарының қысқартылуымен ұштасады. Саланың өнімі Қытайда өндірілген, оның ішінде контрафактілі тауарлар санының көп болуымен байланысты бағасы бойынша бәсекеге қабілеттілігі төмен болып отыр. Шикізатты өңдеу, қосылған құны жоғары және оны сыртқы нарықтарға шығару перспективасы бар өнім өндіру есебінен ішкі нарықтың жеңіл өнеркәсіп өніміне қажеттілігін қанағаттандыру.

    Машина  жасау кешеніне 13 кіші сала кіреді: темір жол, мұнай-газ, кен-шахта және металлургия, автомобиль жасау, ауыл шаруашылығы, электр жабдығы және т.б. Қазақстанның өнеркәсіп өндірісінің жалпы  көлеміндегі машина жасау кешені өнімінің үлесі 1990 жылы 15,9%-дан 2009 жылы 2,9%-ға төмендеді. 2009 жылы нарық сыйымдылығы 16 663 млн. долларды құрады, оның ішінде негізгі үлесті 15 475 млн. доллар импорт құрайды, бұл тауар импортының жалпы құрылымында 41% құрайды [18].

Кесте 2.

Қазақстандағы индустриалды-инновациялық қызметтің дамуына ықпал ететін   факторлардың салыстырмалы сипаттамасы [19] 

    Жоғарыда  аталған факторларды ескере отырып бәсекеге қабілетті өндірістерді қалыптастыруға мүмкіндік береді. Егерде дұрыс талдау жоспар құрылса аталған екі факторларды  үйлестіруге мүмкіндік туады.      

    Қазақстанның  ұлттық инновациялық инфрақұрылымының бүгінгі жағдайына жүргізілген  сараптаулар нәтижелері жыл өткен  сайын Қазақстанның ғылыми-техникалық әлеуетінің қарқындап өсіп емес, төмендеп келе жатқанын көрсетуде төмендегі (3-кесте). Мәселен, ЖІӨ ғылыми сыйымдылығы 2008 жылғы небәрі 0,24% болса, 2010 жылы одан да төмендеп, 0,22%-ға теңесті. Әйтсе де, жеке сектордың ғылыми-техникалық бағыттағы белсенділігінің біртіндеп артуы байқалады. Яғни, жеке капиталдың ғылыми-техникалық қызметке бағытталған жалпы шығындар сомасындағы үлесі 50%-дық деңгейден асып, 2010 жылы 56,4%-ға жетті. Сондай-ақ, ЖІӨ-дегі инновациялық өнімнің үлес салмағы да төмендегені байқалады, оның деңгейі 2008 жылғы 1,53%-дан, 2010 жылы 0,69%-ға дейін кеміді. Мұны экономиканың шикізаттық секторының әлі де болса тартымды болуымен түсіндіруге болады. 

Кесте3.

Қазақстанның  ғылыми-техникалық саладағы  әлеуеті 

    Инновациялық  инфрақұрылым қызметінің тиімділігі елдегі ғылыми ортаның нақты жағдайымен тікелей байланысты екендігін ескере отырып, оған арнайы зерттеу жұмыстары  жүргізілді төмендегі (9-кесте). Зерттеу  нәтижелері көрсеткеніндей, ғылыми зерттеулер мен әзірлемелерге жұмсалған  шығындар көлемі жыл санап ұлғайғанымен, ЖІӨ шаққандағы үлестік көлемі соңғы  екі жыл көлемінде төмендеп отыр. Ол ЖІӨ қарқынды жоғарылауымен емес, ғылымға жұмсалатын шығындардың  баяу өсуімен байланысты [20]. 

Кесте 4.

Қазақстандағы ғылымның қазіргі жағдайы

    Сондай-ақ, ғылыми зерттеулермен және әзірлемелермен айналысатын ұйымдарға тиесілі  қаражат көлемінің 2010 жылы 2009 жылға  қарағанда небәрі 2,1% артқанын аңғарамыз. Мұның өзі аталған ұйымдардың ғылыми белсенділігінің әлі де төмен  екендігін білдіреді.  

Кесте5.

Отандық кәсіпорындардың инновациялық қызметтерінің  негізгі көрсеткіштері