Дағдарыс түсінігі, типтері және экономикалық дағдарыс мәні

- жүйе көрсеткіштері жағдайына жағымсыз әсер ету өзгерісі,

К_А<1; Кс<1.

         Егер зерттеліп  жатқан жүйе кезеңі осы тәуелділікке сәйкес келсе, онда жүйе дағдарысты кезеңде  түр, немесе дағдарыста;

- жүйе көрсеткіштері жағдайына жағымды әсер ететін өзгеріс,

К_А>1;      Кс>1.

         Егер зерттеліп  жатқан жүйе кезеңі осы тәуелділікке сәйкес келсе, онда жүйе комфортты (жайлы) кезеңде.

         Үшінші деңгей, ары  қарай бифуркационды деп атаймыз, ол мына өзгерістерге байланысты, жүйе қүрылымына және элементтер қүрамына аздап әсер ететін озгеріс. Бүл берілген өтпелі кезең деңгейі және коэффи-циент мәнінің өзгеру бағыты больш :

- жүйе көрсеткіштері жағдайына жағымсыз әсер ету өзгерісі,

К_А^1 ; Кс«1.

         Егер зерттеліп  жатқан жүйе кезеңі осы тәуелділікке сәйкес келсе, онда жүйе катастрофалық (апатты) жағдай кезеңінде;

-   жүйе жағдайы көрсеткіштеріне жағымды әсер ететін өзгеріс,

 Күрделі жүйені талдауда өтпелі кезең оның қүрылымындағы  қүрамдас бөліктерге оның жағдайына әр түрлі ықпал етеді. Мысалы 1991 жылы ССРО тарауын критерилі бағалау бойынша оны апатты оқиғаға жатқызуға болады (ССРО жалпы жүйе ретінде), сол уақытта оньщ қүрамдас саяси және экономикалық элиталарға ( бүл жағдайда жүйеішілік деңгейде құрылымдық   қүрамдары   бөлінген   республикалар   болды ) тарау   жайлы (ыңғайлы) кезең болды (тарау кезінде емес, одан кейнірек кейбір элита-лар дағдарыс жағдайьша тап болды) .

         Әрине, үсынылған  объективті процестерге субъективті  факторлардың да әсері болуы мүмкін, қабылданғаннан өзгешеленген жағдайға байланысты. Мысалы, алғашында жүйе сыртқы өзгерістер әсерінен кокиридті кезеңге түсті және біраз уақыт қалыпты өмір сүрді, яғни, К_А>1; Кс»1, критери-леріне сәйкес келді, бірақ кейін жүйе бүндай өзгерістерге дайын еместіғінен, критерилер мәні мынадай Кд<1; К_с»1, яғни, жүйе аздап дагдарыс кезеңіне тап болды.

         Нәтижесінде жүйе өмірінде өзгерістер болады. Жүйе өміріндегі тенден-циялардың өзгеру кезеңінде нәтижесінде жүйенің ішкі мүмкіндіктері (жүйе потенциалы ) таусылғанда немесе сыртқы факторлардың әсерінен, олар өтпелі кезеңдер немесе, қабылданған классификацияға сәйкес, кей жағдайда дағдарыстарға үшырау. Осыған байланысты циклдық модель өміршеңдігін сипаттау кезіндегі тенденциялар өзгерісіне байланысты, өтпелі кезең классификациясына сүйену қажет. 

3.2. «Тас - құм» АҚ сипаттамасы және оның қаржылық - экономикалық жағдайын талдау

         Қазақ ССР Министрлер Кеңесінің келісімімен 1957 жылы 31 тамызда Тас-тақ ДСФ базасында Алматы қаласы мен Алматы обылысын қүм және щебень-мен толық қамтамассыз ету мақсатында Алматы рудаемес комбинаты (АКНМ) құрылды. Алғашқы мерзімде табиғи қүм Бурундай мен Дмитриевкада алынған, бірақ құм қорының азаюымен байланысты Қапшағай (табиғи құм) және Николаевка (жуылған құм) карьерлерін игере бастады. 1964 жылы 2 карьер да жобалық қуатқа шыға бастады. Осы мерзімде Ақсай карьері игеріле бастады (щебень). ПДУ-дан стационарлы заводқа ауысып бір мезгілде Тастақ ДСФ-сін іске асы-рады.

         Материалдарды түтыну көлемінің өсуіне байланысты 1957 жылы қуатты Новоалексеевка ДСФ-сінің қүрылысы басталды, оның бірінші линиясы 1969 жылы іске қосылды. Дәл осы уақытта Қотыр-Бүлақ базасындағы кен орыны шет елдік (неміс) қондырғысымен салына бастады. Щебзавод ол бүрғылау-жару жүмыстарын қолдану арқылы жылына 400 000м³ щебень өндіру қуаты бар, ол 1972 жылы аяқталды. 1968 жылы АКНМ қүрамына Талдықорған ДСФ-сі кірді. Осылай мекеме қүрылымы 4 аудан территориясында қүрылды. Бір мезгілде     жаңа     карьер     қүрылысымен     механикалық     цехты     әр-түрлі қондырғылармен жабдықталған техникаларды жөндеу ңехтары бар.

         1987 жылы рудаемес  материалдарды өндіру мен өңдеу  жылына Змлн. м жетті. Бүл комбинат Республика мен Алматы қаласына инерттік матариалдарды жеткізуші ірі мекеменің бірі бола бастады.

   Комбинат  материалдарын қолданып (пайдаланьш) ерекше қүрылыстар са-лынды. Мысалы: «Медеу»  мүз айдыны, «Қазақстан» (25этажды) қонақ  үйі, Рес-публика сарайы, ракета полигондары және басқа көптеген ғимараттар.

         1991 жылы «Алматынеруд»  мемлекеттік мекемеден коллективті  мекемеге одан кейін 1993 жылы  «Тас-Қүм» акционерлік қоғамы  болып қүрылды.

         «Тас-Қүм» акционерлік  қоғамы щебень, қүм, қүм-топырақ аралас материал-дар өндірумен маманданған, олар қүрылыс және жол жөндеу жүмыстары үшін қолданылады.

«Тас-Қүм» акционерлік қоғамы 4 цехтан түрады.

1. Қотыр-Бүлақ цехы
2. Ақсайцехы
3. Первомайский цехы
4. Қапшағай цехы.

Өндірілетін өнім номенклатурасы

1. Қотыр-Бүлақ цехы 5x10 мм, 5x15 мм, 10x20 мм. Фракциядағы щебень және үнтақталған отсев шығарады.
2. Ақсай цехы гравиден 5x20 мм фракциядағы щебень және үнтақталған отцев.
3. Құм цехтары (первомайский және қапшағай) табиғи қүм шығарады.

         «Тас-Құм» акционерлік қоғамының үйымдастыру қүрылымы. Президентті сайлайтын директорлар кеңесінен түрады. «Тас-Құм» акционерлік қоғамының президенті Шакиров Шавхат Галеевич. Президенттің екі вице-президенті бар. Бірінші вице-президент және бас инженері Цымбал П.Т. Бірінші вице-президентке өндірістік - техникалық бөлім, энергетика қызметі, механикалық цех, таулы цех, жаңа технологиялық цех, зертханалар, Қотыр-Бүлақ цехы, Ақсай цехы, Первомайский цехы, Қапшағай цехы бағынады.

               «Тас-Қүм» акционерлік қоғамы 1994 жылдан бастап «анхық» түрдегі қоғам болып саналады. Алматы обылысының, Талғар ауданындағы, Бесағаш ауылын-да орналасқан. Талғар ауданындағы ең ірі өндіріс орны болып саналады. 1997 жылдың 1-ші қаңтарынан бастап «Тас-Қүм» акционерлік қоғамының ішінен мынадай негізгі және қосымша өндірістер кіреді.

1. Ақсай цехы
2. Қотыр-Бүлақ цехы
3. Қапшағай цехы
4. Первомайский цехы
5. Механикалық цех
6. автотранспорт цехы
7. Электроцех.

         Шикізат пен материалдардың экономиясы бөлімінде өндірістің механика-лық  цехында автотранспорттық цех үшін жалпы қор бөлігінің 20%-ы жаб-дықтарды ауыстыруға, 80% өз күштерімен негізгі өндіріске қор бөліктері мен жабдықтарға кетеді. Өткен жылға 30 мың квт сағат электр энергиясы эконом-далған. Электр экономиясын экономдау қолда бар қуаттарды рационалды пай-далану есебінен жеткізілген, яғни ІСИД-ні жоғарлату, жаңа техниканы енгізу есебінен электр жабдықтарының бірлік қуатын төмендетуден, алмастыратын құралдарды пайдалану.

      3 – кесте, – «Тас-құм» акционерлік қоғамының технико – экономикалық

көрсеткіштері.

      2004 ж. ӨӨТТ – сы 74768 мың теңгені құраса 2005 ж. Ол 205939 мың теңгеге артты. Осы мерзім арасында кәсіпорынның тұтынушылар қатары (клиентурасы) кеңейді, бұл өнім өндіру көлемінің артуымен түсіндіріледі. Өндірілген өнімнің өзіндік құнын өте орташа алғанда ӨӨТТ – тың 97 – 98% құрайды. Жалпы табыс екі жылы да болғанмен өткен жыл зияндары және салық төлемдерін төлегеннен кейін, екі жылда зиянмен аяқталған. Өнеркәсіп жұмысының тиімділігінің салыстырмалы және абсолюттік көрсеткіштерінің анализінің маңызы зор. Өнімді сатудан қосымша қүн са-лыктарын есептеусіз 2002 жылға 88146 мың теңге, 2003 жылы 125700 мың теңге қүрайды, процентте базистік мәні бойынша 143 мың теңге. Сатылған өнімді өндіруге, шығын 2004 жылға - 91004 мың теңге қүрайды, 2005 жылы 119231 мың теңге күрады, процентте базистік мәні – 131- ге теңеседі. Сатылган өнімнен пайда 2004 жылға - 2858 мың теңге, 2005 жылға -15218 мың теңге, процентте базистік мәні 19 мың теңге қүрайды.

      4 – кесте «Тас-құм» акционерлік қоғамының активтерінің құрамы мен    құрылымы (мың. тг)

Ескерту: Кәсіпорынның деректері бойынша  есептелген 

            Ағымдық активтердің  актив құнындағы үлесі 2004 ж. – 37,8 %, 2005 ж. – 73%, болып 35,2 пункте артты. Оның себебі: материалдар құнының 8689 мың тг, дебиторлық борыштардың 2235 мың тг., ақша қаражаттарының 1074 мың тг. артуы. Жалпы ағымдық активтер 11948 мың тг.артқан. Оның ішінде тауарлық материалдық қорлардың үлесі ең жоғары 2004 ж. – 78,9% (1292/1637), 2004 ж. -73,5% (9981/13585), – олардың құны 8689 мың тг. артқан.2004 – 2005 жж. өнім өндіру көлемінің артуы салдарынан шикізат – материалдарға деген қажеттіліктің артуымен түсіндіріледі.

         Дебиторлық борыштардың  ағымдағы активтердегі үлесі 2004ж. – 17,8% - ды (291/1637), 2005 ж. – 18,6% - ды (2526/13585) құрады. Дебиторлық борыштардың мұншама артуы кәсіпорын қызметін тежейтін фактор десек те болады, яғни өнім өткізу нарық сигментінің кеңеюімен де түсіндіріліеді. Егер 2003 ж. клиенттері (тұрақты тұтынушы заңды тұлғалар) саны 25-ке жуық болса, ал 2004 ж. Олардың саны 47-ге жетті. Осы аспект дебиторлық борыштардың күрт өсуіне өз әсерін тигізді.

         Өндіріс циклы тау  және өзен тастарын уату нәтижесінде  әр-түрлі фракциядағы щебеньді шығару, негізінен үш сатылы топтың бір автоматтандырылған жүйеге қосылған линиядан түрады.

         Негізгі цехтар технико-технологиялық деңгейі мен үйымдастыру - эконо-микалық деңгейі нормативті талаптар мен типтік жобаларға сәйкес, өйткені цехтар төулік бойы жүмыс істейді. Бұл уақытқа жүмыс орнын пайдалану дәрежесі ықпал ету деген сөз, ол техникалық нормаларға сәйкес келеді.

         Қоғамдық ұйымдардың қаржысы осы үйымдардың қаржы бөлімдері мен топтары баскарады. Кәсіпорындардың қаржы бөлімдері несие және есеп айырысу операцияла-рының жаңа нысандарын пайдалана отырып оперативті қаржылық жоспарлау-ды, кәсіпорынның қаржы ресурстарын икемді жүмсауды жүзеге асырады. Қаржыны оперативті басқаруға банк мекемелері де қатысады. Екінші деңгейдегі банктер кәсіпорындар мен ұйымдарға есеп айырысу және кассалық қызмет көрсетуді, ақшалай қаражаттарға деген уақытылы қажеттілікті несиелейді. 
 
 
 
 
 
 

5-кесте - «Тас-құм» акционерлік қоғамының іскерлік белсенділігін талдау