Дағдарыс түсінігі, типтері және экономикалық дағдарыс мәні

  3 КӘСІПОРЫН ДАМУЫНДАҒЫ ДАҒДАРЫСТАР

3.1 Кәсіпорындағы дағдарыстың пайда болуы 

         Қазіргі күнгі менеджмент әдебиеттерінде «ұйым» түсінігін кейбір шамамен негізделген, қоғамдық еңбек бөлінісінің жалпы жүйесіндегі құрылымдық бөлімше ретінде қарастырады [18,19,21]. Бүндай негіздің критериі болып, экономикалық өзбетіншілік, үйымдастырушьшық толықтылық (іпікі және сыртқы ортаның болуы), арнайы ақпараттық құрылымның болуы, бүл бөлімшеге жүмыстың жал-пынәтижесін бөлу мүмкіндігі.

   Ұйым негізінде жеке фирма, кәсіпорын, кеңсе, акционерлік қогамды, банк, компания (сақтандыру, туристік және басқа), сонымен қатар мемлекеттік басқару жүйесіндегі қүрылымдық бірліктерді қарастырылуы мүмкін.

         Жеке ұйым қызметі  барысында дағдарыс туындауы мүмкін бе? Бүл қазіргі басқару проблематикасындағы  маңызды сүрақ. Дағдарыс мүмкіндігі тәуекелді дамумен анықталады, онда дағдарыс пайда болу ықтималдығы көрініс табады, дагдарыс жағдайының қауіптілігі (3.1-сурет). Бүндай қауіп әрқашан болып түрады.

         Тәжірбие көрсеткендей, дағдарыстар мүмкін ғана емес, олар әрбір жеке ұйымда өзіндік даму ырғағы көрініс табады. Әр үйымның өзіндік даму потен-циалы, оны жүзеге асырудың өзіндік даму талаптары бар және барлық әлеуметтік - экономикалық жүйедегі циклдық даму заңцылыктарына бағынады. Сондықтан олар жалпы экономикалық цикльша анықталған жағдай қатынасына болыл, сонымен бірге өзіндік цикл және дағдарысты дамуы бар. Бүл факторлар сыртқы және ішкі, жалпы және спецификалық.

      Ұйымның жағымды экономикалық орта кезеңінде де терең дағдарысқа кіруі мүмкін. Бүған себеп дамудың ішкі факторлары болуы мүмкін, олар, іскерлік және әлеуметтік - психологиялық қақтығыстар, істі тиімсіз үйымдастыру, пер-соналдардың кәсіптілігінің төмендегі, технологияның ескіруі, экономикалық стратегиядағы қате есептеулер, экономикалық шешімдер қабылдаудағы қателіктер, сәтсіз маркетинг және тағы басқалар.

         Кәсіпорында дағдарыстың пайда болу факторлары әр-түрлі болуы мүмкін. Дағдарысты дйму симптомдарын көре білу өте маңызды, өз уақытында дағдарысқа қарсы басқару бағдарламаларьш іске қосу мүмкіндігі болуы үшін. Дағдарыс факторларының, симптомдарын және себептерін ажырата білу қажет

          Симптомдар көрсеткіштермен  байқалады,   ол өзгеру   тенденцияларында өте маңызды, ұйым дамуына әсерін тигізеді.

         Қорқайтарымдылық, өнімділік, тиімділік, энергиямен қаруланғандық, қаржы жағдайы көрсеткіштерін талдау немесе мьнадай, персонал ағымдылығы, тәртіп, еңбекпен қанағат, қақтығыс және басқалармен өндірісті ұйымдастырудағы дағдарыстың туындауын сипаттауға болады. Қаржы - экоңомикалық жәве әлеуметтік экономикалық көрсеткіштерді талдау аса маңызды рөль ойнайды. 

 

5-сурет, – Дағдарыстың пайда болуы және көре білу 

Факторлары - сақтық шаралары.

Симптомдары - дағдарыс құбылыстарының сезілуі.

Себептері - дағдарыстың пайда болу көздері.

Дағдарысты  көре білу - симптомдардың, факторлардың және себептердің байқалуы, оның мазмүнын, менін және мінезін анықтау.

Құралдары - интуиция, тәжірибе, арнайы білім, талдау, зерттеу, диагно-стика.

        Ал дағдарыс симптомы не болуы мүмкін? Дағдарыстар симптомы, көрсеткіштер жағдайы және оның өзгеру тенденциялары болып табылады. Бүл  жерде көрсеткіштер жағдайы берілген нормативті көлемде бағалануы мүмкін (рүқсат етілген өзгерістер), және бір - біріне қайшы.

         Дағдарыстың даму симптомы болып заңдық қатынастар-көрсеткіштерінің сәйкес болмауы немесе уақытша белгілер, мысалы еңбек өнімділігі қарқынының өсуі еңбек ақы өсімі қарқынынан озық болуы тиіс. Егер бүлай болмаса, дағдарыс қауіптілігі жоғарлайды.

         Симптомдары әрқашан дағдарыс себептерін көрсете бермейді. Себептер көбінесе дағдарыстың сыртқы көріністерінен тереңірек орналасады. Симптом -бұл алғашқы белгі, дағдарыс қүбылыстарының сыртқы көрінісі, шын мәнінде дағдарыс себептерін сипаттай алмайды, бірақ бүл себептерді анықтауға болады. Дағдарысты бағалау үшін тек симптомдармен ғана емес, сонымеп бірге себеп-терімен және нақты факторлармен де бағалауға болады.

         Дағдарыс факторы - дағдарыстың басталуын куәландыратын  оқиға, неме-се тіркелген жағдай, немесе белгіленген тенденция.

         Дағдарыс себептері - нәтижесінде дағдарыс факторлары пайда болатын оқиға немесе қүбылыс.

         Мысалы, инфляция дағдарыс факторы болып табылады, ал инфляция себеп-тері мемлекеттің үлкен қарыздары және оны белгілі уақыт кезеңінде өтей ал-мауымен байланысты ақша массасының көбеюі болып табылады. Дағдарыс симтпомы болып, мысалы, есеп айырысу операцияларында долларды қолдану, еңбек ақының ақтаусыз және өлшеусіз өсуі, бағаның өсуі және басқалар.

         Ұйымдағы дағдарыс факторлары ретінде өнім сапасының төмендігін, тех-нологиялық тәртіптің бүзылуын, техникалық қүралдардың ескіруін, үлкен көлемдегі несиелік қарыздарды қарастыруға болады. Оның себептері болып, қаржы-экономикалық қателіктер, жалпы экономика жағдайы, персоналдардың төмен дәрежелігі, ынталандыру жүйесінің жетіспеушілігі. Дағдарыс симптом-дары - жағымсыз тенденциялар пайда болуының алғашқы қөрінісі, бүл тенден-циялардың қалыптылығы, іскерлік қақтығыстар, қаржы мәселелерінің көбеюі және басқалар.

         Ұйымдағы дағдарыс проблемаларының пайда болу мәселелерін жүйелілік тұрғыдан қарастыруға болады. Әр бір үйым жүйе болып табылады, өйткені бір-бірімен байланысты элементтерден, бөлімдерден, компоненттерден және басқалардан түрады және бір бүтінді қүрайды. Бүл жерде үйым дамуы, тіпті оның сандық өсімінде де, оның бүтіндігінің жалпы сипаты өзгермейді, егер ол таратылмаса.

         Жүйе өзінің өміршеңдігі  процесінде қалыпты немесе қалыпсыз жағдайда болуы мүмкін. Статикалық және динамикалық қалыптылық болады. Жүйенің қалыптылығына әсер ететін факторлар сыртқы және ішкі болуы мүмкін. Егер қалыптылық сыртқы факторлар әсерінен болса, онда оны сыртқы деп, ал ішкі факторлар әсерінен болса, онда ішкі деп атау керек.

         Жоспарлы шаруашылық жүргізу жүйесі жағдайында өндірістік-экономикалық қүрылым қальштылығы негізінен  ішкі факторлармен жетті, яғни барлық түрақсыздық процестері сыртқа шықпай өшіріліп отырылады.  Жүйенің тұрақты немесе квазитүрақты жағдайға келтіру механизмі әр-түрлі болуы мүмкін: қосымша экономикалық қолдау, директорды ауыстыру, жос-парды түзету, өндірісті әкімшілік қайта үйымдастыру және басқалар.

         Нарықтық экономикада  үйым дамуы мен өмір сүруі қалыптылығын қамтамасыз ету үшін сыртқымен қоса Іппсі механизмдерді де талап  етеді. Бүл, басқалармен бірге өзі  үйымдастырылатын жүйе қалыптасуының  принципі. Бұл жағдайда ұйымды басқару сыртқы ортадағы іс-әрекетін талдау негізінде (сыртқы орта бұл жерде кең мағынада - бұл кәсіпорын орналасқан аймақтағы нарық, аймақтық әкімшілік және технологиялық қалдықтар әсер ететін табиғат және тағы басқалар). Кері байланыс принципі макромасштаб-тағы басқаруда да және микробасқаруда да бірдей маңызды.

         Жүйедегі қалыпты  жағдай өз кезегінде тұрақты және квазитұрақты болуы мүмкін. Жүйенің қалыпты түрақты жағдайы мынадай жағдаймен түсіндіріледі, оның бір де бір қүрылымдық қүрамы өтпелі кезеңде түрған жоқ, немесе басқа сөзбен айтқанда, барлық құрылымдық құрамы (өміршеңдік процесінде) қалыпты өмір сүруде. Квазитүрақты жағдай, жүйедегі мына жағдаймен түсіндіріледі, оның кем дегенде бір қүрылымдық құрамы өтнелі кезеңде түруы, бірақ бұл жүйенің жағдайына әсер етпейді немесе азғана әсер етеді, жүйе мақсатын қарастырғанда бүны ескермеуте де болады. Жүйелілікте мынадай жағдай қалыптасқан, күрделі жүйе әрқашан квазитүрақты жағдайда болады.

         Әлеуметтік-экономикалық жүйе - бүл суперқиын жүйе, сондықтан  бүған қальгаты жүйе іс-әрекетімен байланысты заңдар жүрмейді.

         Тұрақты және квазитүрақты жағдайды анықтау барысында «өтпелі ке-зең» түсінігі қолданылады.

         Өтпелі кезең түсінігі бұл жүйе немесе оның белгілі көрсеткішінің  сапалы түрде өзгеруі. Бүл анықтама, әрине жалпы үғым, бірақ алда ол нақтыланып түсіндіріледі.

         Әрине, өтпелі кезең  жүйеге жағымды немесе жағымсыз әсер етуі мүмкін, яғни, жағдай жақсарады  немесе нашарлайды. Мәселе жақсару немесе нашар-лау туралы болғандықтан, бүндай бағалау ерікті немесе еріксіз субъективті дәрежеде болады. Ары қарай жүйе жағдайына өтпелі кезеңнің объективті бағасы негізделген критерийлер нұсқасы қарастырылады.

      Өтпелі  кезең критерилері келесі түсініктерді  қолдануды үсынады:

• Бейімделу (адаптация) процесі (А), жүйенің қоршаған ортада және өзінде болып жатқан өзгерістерге машықтануын көрсетеді (И);
• Құрылымдық өзгеріс процесі (Д), жүйе өзінің күрделілігін төмендетуді кврсетеді.

• Синерго  қүрылым  немесе  синергетикалық  процесс  (С),  жүйе  өзінің 
күрделенуін көрсетеді.

         Өтпелілік процестері деңгейін сипаттау үшін тек критерилердің абсолютті белгілері А, И, Д, және С, ғана емес, сонымен бірге олардың өзгеріс жыл-дамдығы және жылдамдық ара қатынасы да керек. Осы тұрғыда, өтпелі ке-зеңнің математикалық модельі келесі көрсеткіштерден тұрады:

А; И; Д; С;    Аv=dА/dt;   И_v=dИ/dt;    Дv= dД/ dt;

Сv=dС/ dt;   К_А=Аv/Иv;    Кс=Сv/Дv.

         Көрсетілген көрсеткіш  номенклатураларын екі: бейімделу коэффициенті - К_А   және синергия коэффициенті - Кс  қолданамыз.   Өтпелі кезең бағыты мәнінің өзгеру коэффициенті әр денгей үшін өзінікі болады.

         Өтпелі кезеңді  талдау, өзгеріс дәрежесіне байланысты, берілген уақыт аралығындағы барлық өтпелі кезец үш деңгейде жіктелуге  болатындығын көрсетеді.

         Бірінші деңгей, ары  қарай оны гомеостатикалық деп  атаймыз, ол мына-дай өзгерістерге байланысты, тек жүйенің жүріс-түрысын сипаттайды, бірақ оның қүрылымын және элементті қүрамын өзгертпейді. Бүған өзгеріс бағытына тәуелді: - өзгеріс жағдайы көрсеткішіне жағымсыз әсер ететін өзгеріс,

Қа=і;   Кс=1

         Егер зерттеліп  жатқан жүйе кезеңі осы тәуелділікке сәйкес келсе, онда жүйе қайта қ^рылымдық немесе қыирау кезеңінде деп есептейміз;

- жүйе жағдайы көрсеткішіне жағымды әсер ететін өзгеріс,

Қа=і;   Кс>і

         Егер зерттеліп  жатқан жүйе кезеңі осы тәуелділікке сәйкес келсе, онда жүйе қайтақұрушы  кезеңінде деп айтамыз.

         Екінші деңгей, ары қарай оны инновациялы деп атаймыз, жүйе құрылымына және элементтер қүрамына әсер ететін өзгерістерге байланы-сты. Бұл берілген өтпелі кезең және коэффициенттер мәні өзгеру бағыты деңгейі болып: