Дағдарыс түсінігі, типтері және экономикалық дағдарыс мәні

 

     Капиталдың жалпы айналымдылық коэффициенті – жылына өндіру және айналудың толық үрдісі қанша рет болатыны мен активтердің әр теңгесі өндіріс өнімінің қанша көлемін әкелгенін көрсетеді /38/.

     1) Оның мәні 2004 ж. – 17,3 (74768/4331), 2004 ж. – 15,1 (280707/18622) болып, 2,2 пункте төмендеген. Алдындағы жылы кәсіпорын активінің әр теңгесі 17 тг. 30 тиын келтірсе, 2005 ж. – 2 тг. 20 тиынға кеміді.

     Егер  де осы кеміген сома түсім түсіргенде ол – 40968 мың тг. (2,2 х 18622) болар еді, яғни кәсіпорынға 40968 мың тг. (275,4%-ға), ал активтер 14291 мың тг. (329,9%-ға) артқан, оның ішінде ең көп өсім негізгі қорлар (87%) және берешек қарыздарға (22,4%) келеді. Сондықтан айналым мөлшерінің азаюы кәсіпорын активтерінің құрамында өтімділігі төмен қорлар үлесінің артуына байланысты.

     Негізгі өндірістік қорларды пайдалану тиімділігін – негізгі қорлардың айналымдылық коэффициенті көрсетеді. Бұл коэффициент жоғары болған сайын есеп беру кезеңіндегі шығындар азая түседі. Ол төмен болса – өнімді өткізуден түскен табыстың (ӨӨТТ) жетімсіздігін немесе негізгі қорларға тым жоғары деңгейде қаржы бөлінгенін көрсетеді. 2004 ж. – 28,0 (74768/2666), 2005 ж. – 72,8 (280707/3854,5) көрсетіп, 44,8 пункте жоғарылаған. Мұнда негізгі қорлардың орташа құны да, ӨӨТТ та пропарциоалды өсіп отыр, сәйкесінше 44,6% және 27,4%, сонымен негізгі құралдардың артуы ӨӨТТ – тың артуын қарағанда әлдеқайда төмен, сондықтан серіктестік негізгі құралдарын дұрыс пайдалана алған.

     Ағымдығы  активтердің айналымдылық коэффициенті – олардың айналым жылдамдығын  (айналым санын) көрсетеді /37/. Ол жоғары болған сайын кәсіпорынның төмен қабілеттілігі артып, қаржылық жағдайы тұрақтанады.

     2004 ж. ағымдық активтердің айналымдылығы – 48,3; ал айналым ұзақтығы 7,5 күн болған. 2005 ж. айналым саны – 26,3; айналым ұзақтығы – 13,7 күн. Сөйтіп айналым саны 22-ге азайып, ұзақтығы – 6,2 күнге ұзарды. Ағымдық активтер құрамында тауарлы – материалдық қорлар және дебиторлық борыштар үлесінің артуы айналым жылдамдығының бәсеңдеуіне әсер етті.

     Айналым уақыты 6,2 күнге ұзарды, осы мерзімде кәсіпорынға қосымша қаражат жұмылдыру қажет болды. Айналымға қосымша жұмылдырылған қаражатты есептеу мына формуламен жүргізіледі /15/:

Т_д = ӨӨТТ/360 х (Д₁ – Д₀)

     Т_д  – қосымша жұмылдырылған ағымдық активтер;

     Д₁ және Д₀ – есеп беру және өткен жылдағы сәйкес айналым кезеңдері.

     Сәйкес мәндерін қойсақ: [280707/360 х (13,7 – 7,5)], айналым уақытының ұзаруы салдарынан 125,8 мың тг. Қосымша қаражаттар тартылған екен.

         Шаруашылықты жүргізудің нарықтық негізіне көшкеннен кейін кәсіпорын басшыларының, акционерлік компаниялар мүшелерінің ғана емес, сондай-ақ басқарудың әкімшіл-әміршіл әдістері жағдайында болмашы рөл атқарған қаржы қызметтерінің де рөлі ерекше арта түсті. Кәсіпорынды дамьпудың қаржы көздерін, қаржы расурстарын неғүрлым тиімді инвестициялаудың бағьггтарын іздестіру, бағалы қағаздар мен операциялар жасау және қаржы ме-неджментінің басқа мәселелері нарықтық экономика жағдайындағы кәсіпорьшдардың қаржы қызметтерінің негізгі мәселелері бола бастады.

         «Тас-Құм» акционерлік қоғамыньң қаржы шаруашылық қызметінің бары-сында негізгі қүралдар 2004 жылы 66763 мың теңгеге өсу байқалады, ал 2005 жылы 68789 мың теңгеге өсу байқалды, яғни жыл барысындағы өзгеру 2,026 мың теңге қүрайды. Аяқталмаған қаржы салымы 2004 жылы 1187 мың теңғе, 2005 жылы 1187 мың теңгені қүрайды, жыл барысындағы өзгеру 0, яғни аяқталмаған қаржы салымы өзгермеді. «Тас- Құм» акционерлік қоғамынын қоры 2004 жылы 2620 мың теңге, 2005 жылы 21565 мың теңге, 1 жылдағы өзгеріс 18945 мың теңге. Кредиторлық және дебиторлық қарыздар бар. Креди-торлармен есептесу 2004 жылы 41817 мың теңгеге, 2005 жылы 56285 мьщ теңгені қүрады. Дебиторлармен есептесу 2004 жылы 14842 мың тенге, 2005 жылы 5269 мың теңге. 2004 - 2005 жылдар аралығында қосымша төленбеген қаржы бар, жыл барысындағы өзгеру 10284 мың теңгені қүрады.

         Таратылмаған пайда 2004 жылы - 5206 мың теңге 2005 жылы - 15218 мың теңге қүрады, жыл барысындағы өзгеру 10012 мың теңгені қүрайды.

         Қаржы - шаруашылық қызмет барысында 2003 жылға кредиторлык  және дебиторлық қарыз бар, соның  ішінде мерзімі өтіп кеткендер бар. Бухгалтерлік құжаттарға сәйкес кредиторлық қарыздың жалпы соммасынан мерзімі өткізілген 15,6% күрайды және 4077 мың теңгеге тең. Мерзімі өткізілген деби-торлық қарыз 702 мын теңгеге тең және жалпы дебиторлық қарыздың 15,9% құрайды. Жалақы бойынша қарыз өнеркәсіптің қызметкерлері мен жұмысшыларға жоқ.

         Өнеркәсіптің қызметін қамтамасыз ету үшін шет ел қаржысы  алынған жоқ, бірақ біздің ендіріске  Қазақстандық резиденттерінің инвестициялары 20 млн. теңге көлемінде пайдаланылды.

         Пайдаланылмаған операциялардан кіріс шығыс сальдосы 2004 жылға 382 мың теңгені құрайды. 2005 жылға - 607 мың теңге, проценттік базистік мөні -158,9 мың теңге қүрайды.

         Баланстық пайда  2004 жылға - 3465 мың теңге, 2005 жылы - 15218 мьвд теңге құрайды, процентте базистік мәні 440 мың теңгені құрайды. «Тас-Құм» акционерлік қоғам кәсіпорнында қалатын таза пайда жоқ. 

6-кесте - Тауарлы-материалдық қорлардың айналым ұзақтығына әсер етуші факторлардың алғашқы мәліметтері

 

     Бұл көрсеткішке өнімнің толық өзіндік  құны немесе өндірістік қорлардың орташа жылдық қалдықтары әсер ете алады.

     «Тас-Құм» акционерлік қоғамы  кәсіпорнының мүлкі 2004 жылға 109025 мың теңге қүрайды, 2005 жылы 148818 мың теңге қүрайды. Жеке қүралдардың көздері 2004 жылға 67208 мың теңге, 2005 жылы - 67208 мың теңге. Негізгі құралдар және басқа айналымсыз активтер 2004 жылға 66763 мың теңгені құрайды, 2005 жылға 68789 мың теңге.

         Қалдық бағасы бойыша негізгі қүралдар 2004 жылға 66763 мың теңге, 2005 жылға 68789 мың теңгені қүрайды. Жеке айналым қүралдары 2004 жылға 445 мың теңге, 2005 жылға 42343 мың теңге қүрады.

   «Тас-Құм» акционерлік қоғамының қорлары мен шығыны 2004 жылға 2620 мың теңге, ал 2005 жылға 1187 мың теңгені қүрайды. Аяқталмаған ендіріс 2004 жылы 1187 мың теңге 2005 жылы 1187 мың теңге күрайды.

         Ақша құралдары, есеп және басқа да активтер 2004 жылға 32%; 2005 жылы 36% болды. Автономия коэффициенті 2004 жылға 06; 2005 жылы 0,6 тең бол-ды. Мобильді және иммобильді қүралдардың қатынасының коэффициенті 2004 жылға 0,03% 2005 жылға 0,03% қүрады. Ықшамдалу коэффициенті 2004 жылға 0,6>0,5; 2005 жылы 0,6 теңесті. Жеке көздердің шығындары мен қорларын қамтамассыз ету коэффициенті 2004 жылға 0,6; 2005 жылы 0,5 қүрады. Бан-кротқа үшырау коэффиценті 2004 жылы 0,02; 2005 жылы - 0,02 құрады. «Тас-Құм» акционерлік қоғамының өндіру рентабельділігінің деңгейі 2004 жылы 5,747; 2005 жылы 0,243 мың теңге қүрады. Алдыңғы жылдың бағасымен өнімді сату 2004 жылы 90694 мың тенге, 2005 жылы 125700 мың тенге.

         Кәсіпорынның қаржы - экономикалық қызметінің анализін кәсіпорынның даму жоспарын қүру үшін бірнеше жылдар бойына жасау қажет (3-5 жыл).

         Өндірістік кәсіпорындар өзінің интенсивті және неғүрлым тиімді дамуымен қоғам талабын қанағаттандыруға үмтылады. Бірақта мақсатты бағытталған ин-тенсивті өндіріске жету, тек даму стратегиясын түтынуға ыңғайланған жолы-мен жетуге болады.

         Кәсіпорьш дамуының маңызды принципінің бірі өнеркәсіп  кәсіпорындағы инновациялық қызмет болып табылады, ол үзақ мерзімді перспективаны ескере отырып жаңа өнім шығару, материалдар мен энергия түрлерін өңдеу қүралдарын сонымен қатар өндіріс әдістерін қарастырады.

         «Тас-Құм» акционерлік қоғамының тоқтаусыз қызу жүмысының арқасында технология мен электро тасымалдау, өнім сапасын көтеруге, негізгі өндіріс қорларының жаңаруына бағытталып, соның нәтижесінде кейінгі ке-зеңдерде өсу тенденциясын көрсетіп отыр.

         «Тас-Құм» акционерлік қоғамының өндірілген өнімі мемлекеттік стан-дартқа сәйкес келіп, әлемдік нарықта бәсеке қабілетті түтынушылардың үлкен сүранысына ие.

         Экологиялық таза, тау  қыртысының мықты тығыз тастарынан өндірілген Қотыр - Бұлақ М-1400 щебені өте жауапты бетон өнімдерін, көпір қүрылысына, монолиттік биік күрылыстарға, аэродромның үпгу - қону алаңдарына және басқа сейсмикалық мықты объектілерді салуға қолданады.

         «Тас-Құм» акционерлік қоғам өнімін пайдалана отырып Алматы қаласындағы ерекше қүрылыстар («Медеу» спорт кешені, «Қазақстан» қонақ үйі, Республика сарайы), қазіргі кезеңде - «Бөбек» реабилитациялық балалар орталығы, «ТұранӘлемБанк» үйі, Монета сарайы, «Анкара» қонақ үйі құрылысы, «Филйпп Моррис» темекі фабрикасы салынды.

Кәсіпорын өнім сапасына толық жауапкершілік  алады. Кепілдік - отандық және шет елдік әріптестердің өнімге сұранысын өсіруде.

     «Тас-Құм» акдионерлік қоғамы 2004 жылдағы жұмыс қорытындысы бойынша облыс кәсіпорындарының «Ең жақсы Өндірісті ұйымдастыру және өндірілген өнім сапасы» көрме - конкурсында I орынды иеленді.

         Өндіріс көрсеткіштерінің өсуі, сұраныс көлемінің үлғаюы, кәсіпорында бірнеше жылдар бойы жеке кадрлар құрамын сақтап қана қоймай, сонымен қатар жақын жатқан ауыл тұрғындарына жұмыс берумен қатар, жаңа жұмыс орындарын құруда, бұған келесі көрсеткіштер арқылы көз жеткізуге болады.

• 2005 жылға жұмысшылар саны 710 адам, 2004 жылы 563 адам.

         «Тас-Құм» кәсіпорнында өткізу және жабдықтау бөлімі бар, онда маркетинг қызметі жұмыс істейді. Бүл бөлім қызметкерлері завод өнімінің сатылуын тал-дау жасайды, өткізудің жаңа нарықтарын іздейді, өнімді жеткізу туралы келісім шарттарын жасайды, өнімнің кең ауқымда тұтынушыларға жеткіліктілігін са-лыстырады және оқып біледі.

         1999 жылы ағылшынның  «ВесМеІ» фирмасымен келісім  шартқа қол қойғанда кәсіпорьш  өнімінің ИСО ~ 9000 халықаралық  стандарттар талабына сай екендігі ескерілді, ол өнімнің тұрақты сапасын қамтамасыз етеді. Ол дегеніңіз «Тас-Құм» акционерлік қоғамы өзінің ғылыми техникалық жетістіктерге жету мүмкіндіктерін халықаралық стандарттарға сәйкес жолда-рын іздестіреді, бұл өнім қүрамын жақсарту, жақа өнім түрлерін игеру, мыса-лы: 5x10 мм щебень және 5x15 мм щебень.

         Әр бір нарықты  тиімді қамту кезінде «Тас-Құм» акционерлік қоғамы бағаны, өткізу каналдарын, жарнаманың күштілігін өзгерте алады.

         «Тас-Құм» акционерлік  қоғамы 1999-2005 жылдар аралығына өнеркәсіп өндірісінің дамудың нақты бағдарламасын қүру үшін болжамды көрсеткіштерін ұсынды. Құрылымдық бөлімшелердің шашыраңқы орналасқанына қарамастан облыстың 3 ауданында (Талғар, Іле, Қарасай) негізгі құрылымдық бөлімі Талғар ауданы Бесағаш ауыльшда орналасқан. «Тас-Құм» акционерлік қоғамы тауарды жылжыту түрғысында әр түрлі жарнамалық шараларға қатысады.

         Көп жылдар бойы кәсіпорын  аудан және облыстың әлеуметтік дамуына  белсенді түрде қатысуда. Шығарылатын тауар номенклатурасы:

1. Қотыр - Бүлақ цехы 5x10 мм, 5x15 мм, 10х20мм фракцидағы щебень және ұнтақталған отсев шығарады.
2. Ақсай цехы гравиден 5x20 мм фракциядағы щебень және үнтақталған отсев.
3. Құм цехтары (Первомайский және Қашпағай) табиғи және жуылған Құм шығарады.

         «Тас-Құм» акционерлік қоғамьшың сынау лабораториясы структуралық бөлімше болып табылады, ол Қазақстан Республикасының Алматы қалалық ор-талық стандарттау, метрология және сертификаттау бөлімінен №184 09.01.1997 жылдан 2001 жыл аралығында аттестатталған.

         Өнім сапасын жақсарту мен бақылау сынақ аркылы анықталады. Сынақтан өткізу зертханаларында нормативті документте көрсетілген сынақтардың бар-лық түрі қолданылуда. Сынақ зертханасы барлық штаттарды толықтай қамтыған, мекемеде 4 дана тиісті сертификат бар. Сертификаттық бақылауды «Ғылыми техникалық инженерлік орталық» Ж.Ш.С. зертханасы өткізеді.