Дағдарыс түсінігі, типтері және экономикалық дағдарыс мәні

         Біз ұсынған конңептуалды 6-шы суретте проактивті дағдарысқа қарсы басқаруды үйымдастырудағы әлеуметтік-экономикалық дамудың орнықты концепциясы мен дағдарысқа қарсы басқарудың проактивті әдісін, сыртқы экономикалық ортаның жағымсыз әсері қайшылықтарынан қорғаудың ке-шенді идеологиялық бүтіндігінің органикалық бөлігі ретінде өзара байла-нысы суреттелген [28].

   Дағдарысқа  қарсы басқарудың бүтіндігі барлық басқару бөлімшелерінің өзара іс-әрекетінің дәлдігімен, (немесе макродеңгейде  мемлекеттік реттеу ор-гандары) дағдарысқа қарсы басқару бағдарламасын  жасаудан және іске асы-руда көрініс табады. Соңғы пункт болып дағдарысқа қарсы басқарудың ғылыми-әдістемелік базасын жасау болып табылады.  Біздің қөзқарас бойын-ша, дағдарысқа қарсы басқару проактивті әдісінің стратегиялық мақсаты, орнықты даму теориясы болып табылады, оның мәні дағдарыс құбылыстарын көре білу мен мүмкіндіктерінде көрініс табады, дағдарыс жағдайларына белсенді қайшы тұру, бірінші кезекте, профилактикалық және ескертпелі формаларын және әдістерін қолдану, ал мүмкіндігінше -кейбір дағдарыстардың пайда болу себептерін түп орнымен жою.

   Дағдарысқа  қарсы проактивті әдісті қолдану  жағдайды толықтай шеш-пейді, бірақ  жоғары табысты өндірістік - коммерциялық қызметте ішкі себеп-терден туындайтын мүмкіндіктерді пайдалануға қатаң  шектеулер орнатады,

егер  жоғары табыс табу коммерциялық және өзге тәуелділіктермен тура бай-ланыста болса. Әрине, басқа да әдістер болуы мұмкін (венчурлық опера-цияларды жүргізу), бірақ бүл мүқият дәлелденген бірыңғай шаралар болуы керек, әрине олар, үзақ мерзімді орнықты даму стратегиясының жалпы мәнін жоғалтпауы керек. 

6-сурет, – Проактивті дағдарысқа қарсы басқаруды ұйымдастырудың концептуалды сызбасы 
 

1.3 Бейдағдарыстық менеджмент: бейдағдарыстық басқару құралдары мен әдістері

          Бейдағдарыстық менеджмент батысеуропалық экономистермен "негізгі мәселе дағдарыстан шығу болатын, кәсіпорынның қызмет етуіне қауіп төндіретін жағдайды жою үшін қажет қызмет" ретінде анықталады. Бүл қызмет "кәсіпорынның қызмет етуіне қауіп төндіретін жағдайдан шығу үшін қажетті әдістер мен тәсілдердің кәсіпорында қолданылуының интенсивтілігін арттырумен" сипатталады. Сонымен бірге, Хаберландтың ойынша, қатаң және жылдам шешім іс-шараларды жүргізумен бір уақытта байланысты қысқа мерзімді мәселерге бүкіл назар аударылады. Кейбір дағдарыстардың босатушы және ең сипатын бөліп көрсеткісі келген авторлар, дағдарысқа қарсы менеджментте керісінше, "жақындап келе жатқан үзілмелі пункт (дағдарыс) жайлы мәлімдеуге және дамудың жаңа бағытын әзірлеуге жол беретін" құралдарды кұру ретінде анықтайды [29].

         Мақсатты қоюмен қатар, дағдарысқа қарсы менеджмент ұғымы өзіне уақытша сипаттамаларды да қосады. Біріншіден, бұл анықтаманы дағдарыс кезінде дағдарыстық үрдістің әлсіреуіне, өтілуіне әкелетін іс-шараларды әзірлеу мен жүргізу жөніндегі барлық мәселелер бар, бүны Копптың ойынша тар мағынада дағдарысқа қарсы менеджмент сияқты сипаттау қажет, және екіншіден, бүдан тағы дағдарыстың алдын-алуды және терапиясын қосу қажет, сонда бұл кең мағынадағы дағдарысқа қарсы менеджмент үғымы болады. Ұқсас анықтаманы Янике де берді, бұнда ол "жылдам       дағдарысқа   қарсы   менеджмент   ретіндегі   қатаң   дағдарыс шеңберіндегі   әрекеттер   мен   басшылық   міндеттері"   және   "превентивті (ескертуші) дағдарысқа қарсы менеджмент" немесе "антиципативті (озық) дағдарысқа қарсы менеджмент" сияқты дағдарыстардың алдын-алу мақсатын анықтайды [30].

         Бұл жұмыста "бейдағдарыстық менеджмент" үғымы ең кең мағынада қарастырылады және уақытша шектеулер жөніңдегі, мақсат қою жөніндегі және міндеттер саласындағы сипаттаманы да есепке алады, сондықтан, "дағдарысқа қарсы менеджмент" кәсіпорында базисті айнымалы шамаларды сақтау жөніндегі іс-шараларды жоспарлау мен жүргізу ретінде анықтауға болады.

         Өтімділік, табыс  немесе айналым сияқты базисті айнымалы шамалардан сақталуын қамтамасыз етуге тікелей әсер ету үшін "жылдам дағдарысқа қарсы менеджменттің" жекелеген қүраушы бөліктері өтімділіктің немесе табыстылықтың белгілі бір деңгейіне жету сияқты нақты мақсат қоюмен сипатталады [31]. Бүл мақсатқа бағытталу, сонымен қатар уақыттың жетпеуі өлшенген дағдарысқа қарсы концепцияны әзірлеуде, бүрынғы мақсаттар мен нормалардың қайта қарастырылуын күрделендіреді "жылдам дағдарысқа менеджмент" мақсатты бүрынғы, дағдарысқа дейінгі жағдайды қалпына келтіру болатын; бірнеше критерийге негізделген іс шараларды жоспарлау мен енгізу ретінде сипаттауға болады.

         Бұған қарсы, "антиципативті дағдарысқа қарсы менеджмент" нақты іс-шараларды әзірлеу міндеттеріне қарағанда төменірек сатыда ғана қалыптастырыла алатын жалпы мақсаттармен араласып келеді. Антиципативті қатынастар кәсіпорынның барлық салаларын қамти алатын менеджменттің үзақ мерзімді міндеттері ретінде түсіндіріледі.

         "Дағдарысты жеңу  конценпциясы" - нәтижесі болып  дағдарысты жеңу жөніндегі жоспарланған  және кейіннен жүзеге асыруға  болатын жөне реактивті және антиципативті категорияларға бөлуге болатын іс-шаралар әзірлеу мен басқарудың барлық үрдістерді жүйелі көрініс түрінде түсіндіреді [32].

         Ең басында, дағдарысты жену концепциясын әзірлегенге дейін, жауапты түлғалар (меншік иелері, жоғары басшылық, мемлекеттік органдар) дағдарысқа деген өз қатынасын әзірлеуі керек. Бүл өте қажет, себебі бүл дағдарысқа қарсы іс-шаралардың бүкіл барысында өз ізін салады.  Дағдарысты  қабылдаудьщ  екі  концепциясы  бар:

1. Сақтауға бағытталған дағдарыс қатынасы. Мүнда дағдарыс қауіп немесе бөгет ретінде қабылданады, бүл араласқан индивидумдар немесе үжым үшін тәуелсіздік пен мәнін жоғалтуды білдіреді. Оның салдарынан, дағдарыс жауапты адамдармен кері түсініледі де, іс-шаралар дағдарысқа дейінгі жағдайды қалыптастырғанша ойланып немесе ойланбай әзірленеді.
2. Дағдарысқа қатынас - жаңаға бағытталған. Бұл жағдайда дағдарыс кәсіпорынның дамуьшың эволюциялық үрдісінде жаңаруға, қайта қүрылуға қажеттілікке нүсқа ретінде қарастырылады. Дағдарыс мұнда белгілі бір ирроционалдық немесе дүрыс белгіленбеген мақсаттар мен төртіптерден босауды енгізеді. Мұның салдарынан, дағдарысты тудырған бұрынғы жағдайдың өзгеруіне қойылатын талаптар оң жағынан қарастырылады, мұнда негізінде дағдарыспен күрес емес, меншікті құрылымның жаңа қатынастарға өзгеруі болып табылады. Дағдарыс жағдайы кәсіпорынның төлем кабілетсіздігімен ғана емес, оның менпгік иелері мен кредиторларының мүдделерінің бұзылуымен де сипатталады.

         Нарықтық экономика жағдайында дағдарыстьқ жағдайлар жалпы жүйеде де, жекелеген шаруашыльщ жүргізуші субъектілерде де пайда болады. Жауап ретінде жүйе ең алдымен төжірибеде тексерілетін баламалы механизмдерді әзірлейді, кейіннен олар теориялық түрде негізделеді. Ондай механизмдердің бірі больш корпоративті құрылымдау болып табылады. Жалпы қабылданған теорияға сәйкес, компанияның күнделікті іскерлік циклының бір бөлігі болып табылмайтын, өндірістегі капитал құрылымындағы  немесе   меншіктегі   кез-келген  әзгерістер  жатады.

         Құрылымдау жәніндегі қызметті екі түрге бөлуге болады. Стратегиялық құрылымдау акционерлер үшін меншікті капитал қүнын есіруге, компанияны әрекеттегі сияқты ұстаумен байланысты басқа да міндеттер мен корпоративті меншікті сақтауға бағытталған. Дағдарыстық жағдайдағы компанияны қүрылымдау төлем қабілетсіз фирмалар немесе банкрот-фирмаларды әрекеттегі кәсіпорындар жағдайына оралту мақсатында құрылымдауға бағытталған шешімдерге шоғырланған, Қазақстанда қальштасқан жағдайдан шыға отырып, дағдарыстық жағдайды басынан кешіріп отырған компанияларды күрылымдау қағидалары мен техникасы, мақсаттары  қызығушылық  танытады.

          Қайта құрудың басты  мақсаты - компанияны дағдарыстан шығару. Мұнда ондіріс тиімділігін арттыру, активтерді басқарудың сипатын өзгерту, қарызбен қаржыландыру мүмкіндігін пайдалану сияқты бағынышты мақсаттарға жету қажет. Кәсіпорынның қызметінің тиімділігінің маңызды көрсеткіші ретінде меншікті капитал қүнының өсуі жүреді, сондықтан қайта құру дәстүрлі түрде осы бағытта жүреді. Компанияның қүнының корсеткішін қайта -қүру сияқты таңдау, кездейсоқтық емес меншік иелерін соңында өндіріс типі мен технологиясы, өнім параметрлері, откізу нарьқтары қызықтырмайды да нақты компанияға салымдарының тиімділігінің критерийі болып   меншік   иелерінің      жеке      игілігінің      деңгейінің      артуын      да, кәсіпорынның тиімді  дамуын  да щарттайтын  салымдар  қүнының үнемі өсуі  болып  табылады.

         Компанияның құны бизнесті бағалау арқылы анықталады. Мұндай бағалаудың үш дәстүрлі әдісінің, біздің ойымызша, компанияның ішкі экономикалық қүнын толығымен көрсететін дисконтталған ақша ағымы әдісін ғана көрсетеді. Бұл ақша ағымының корреляциясының жоғары дәрежесі мен де, кәсІпорынның операциялық, инновациялық және қаржылық қызметіне қатысты есепке алушы ақша ағымы көрсеткішінің экономикалық мағынасымен  де  шартталған.

         Дисконтталған ақша ағымы әдісімен есептелген кәсілорынның қүнының көрсеткіші, кәсіпорынды  түрақтандыру кезеңінде (есепті кезең) ағымдағы құнына келтірілген ақша ағымдарынан  және есепті кезеңнен кейінгі ақша ағымының дисконтталған қүнынан қалыптасады. Ақша ағымы кәсіпорынның қарыз міндеттемелеріндегі өзгерістерді, меншікті айналым қолдарына және капитал салымдарына деген қажеттіліктерді, сонымен қатар, мақсатты қаржы ресурстары ретіндегі кәсіпорын иелігіндегі қалған амортизациялық аударымдарды есепке ала отырып, таза пайда көрсеткіші негізінде анықталады. Дисконтталған ақша әдісінің моделін формула түрінде  көрсетуге   болады [33].

         Дисконтталған ақша ағымы әдісімен алынған бизнес қүны көбіне кері шама болып шығады, бүл нақты сөзбен айтқанда ақша қаражаттарының акционерлерден ағылуды білдіреді. Бүл дағдарыстың жағдайлардың меншікті айналым қорларының үнемі жетпеді, маңызды қарыз міндеттемелерін төлеу қажеттілігі, капитал салымдарына қажеттілік, негізгі қорларды көп рет тіркемей қайта бағалау нәтижесінде асырмалы немесе төмендетілген амортизациялық аударымдар сияқты салдарынан болып отыр.

         Қайта құрудың дәстүрлі міндеті - бизнес құнын максималдау оның концепциясын әзірлеу келесі әдістемені ескереді. Бірінші кезеңде компанияньщ құны дисконтталған ақша ағымы әдісі арқылы "барынша" бағаланады. Содан соң, кәсіпорынның операциялық, инвестициялық және қаржылық қызметін қайта қүрудың әр түрлі нүсқалары әзірленеді.

         Құн қозғалысын анықтайтын инвестициялық факторларға негізгі және 
айнымалы қорларға салымдарды басқаруды, капиталдың меншікті 
айналымының деңгейін оңтайландыруды жатқызуға болады. Осыған 
байланысты тауарлы-материалдық     қорлардың    деңгейі,     дебиторлық борыштардың жиыны, кредиторлық борштарды басқару, қуаттардьщ кеңеюі, капитал салымдарын жоспарлау, активтерді сату талданады. Қаржылық факторлар қатарына меншікті капитал құны, оның қарыз сомасына қатынасы, капитал қүрылымы жатады. Іскерлік тәуекел факторларын басқару, капиталдың оңтайлы құрылымын қолдау әдістері, дивидиендті саясат талданады. Іскерлік тәуекелдің төлемдері, инвестор алғысы келген табыс ставкасын (дисконтты) азайта отыра, бизнес құнын арттырады.

         Қайта құру стратегиялары  қарапайымнан күрделіге қарай қарастырылуы керек - минималды капитал салымдары мен сыртқы қаржыландыруды ескеретін нүсқадан, өндірісті толыгымен қайтажарақтандырудың инвестициялық жобаларына дейін. Алайда көптеген кәсіпорындар, басты мақсаты кредиторлардың талаптарын қанағаттандыру болатындай жағдайда тұрғанын ескеру қажет. Оған жету, қайта құрудың дәстүрлі міндеті -компания қүнын максималдауды шешумен әрқашан үйлесе бермейді, себебі бұл стратегия әдеттегідей, зор капитал салымдары мен қосымша сырттан қаржыландыру қажеттілігінен тәуекелдің жоғары деңгейімен қатар жүреді.

         Ауыр дағдарыс кезінде  қайта күру концепциясын таңдау, біздің ойымыз-ша, минимал тәуекел деңгейімен бизнестің нөльдік немесе нөльге жақын нүсқаларымен шектеле алады. Басты шарт кредиторлар талаптарын, дисконт-талған ақша ағымы моделінде есепке алынатын, кәсіпорын үшін ең тиімді қарыз міндеттемелерін жабу кестесіне сәйкес толық қанағаттандыру болу керек. Бүл концепция кәсіпорынның меншік иелері үшін тартымды бо-лып табылмайды, бірақ біздің ойымызша, сыртқы басқару нұскаларының бірі болуға құқылы [34].

•  Көрсеткіштің нақты мәні мен бірліктің арасындағы кері айырымы, кәсіпорынның        меншік    иелерінің    мүдделерінің    толығырақ    сақталуы мақсатында қайта күру үрдісінде қүрылуы керек бизнестық қосымша қүньш есептеу үшін пайдалана алады.

2 –кесте, - Кәсіпорында дағдарысты жағдайды экспрес-талдау үшін қолданылатын көрсеткіштер