Дағдарыс түсінігі, типтері және экономикалық дағдарыс мәні

   2005 жылы төмендегідей өнім өндірілді:

1. Фракцияланған щебень 175,5 мың м³
2. Құрылыс Құмы 129,9 мың м барлығы: Юімлн. 924 мың теңге соммада. Өндіріс көрсеткіштері 2004 жылы бірнеше есе рет орындалған. Тоқтаусыз жұмыс істегендіктен осы өндірісті жаңартып, қайта жаңартып

күрделі жөндеуден өтті.

         2004 жылы өндірістік өнімді өздері тасымалдап жіберіп отырды. 2004 жылға қарағанда 2005 жылғы көрсеткіштер төмендегідей болды.

1. Щебень 103,2 мың м 59% 2004 жылға қарағанда.
2. Құм 233,0 мың м³ 180% 2004 жылға карағанда.

         Тауарлық көрсеткіш 124327 мың теңге 2004 қарағанда 1,2 есе көп. 2005 жылғы өндіріс көрсеткіші 2004 жылмен салыстырғанда жоғарғыдай, ал 2004 жылғы, щебень өндірісінің көлемі аз болды. Өйткені түтынушылардың сүранысы қүрылыс құмына көбірек болды. Щебеньға, құмға бағалардың өзгеруі материалдық шығындар статьяла-рының өзгеруіне тікелей тәуелді болады. Қотыр - Бұлақ цехындағы щебень өндірісінің энергосиымдылығы мен -материалсиымдылығы; басқа да мекеме-лердің көмектері мысалы: ГОУ «Алматывзрывпром » (карьердегі бүрғылау жа-ру жүмыстары, щебеньді өндіру үшін тас шикізатын алу), «Горводоканал» -(щебеньді жууға су жіберу), автотранспорттық мекемелер (дайын өнімді тасы-малдау үшін), материалдар, жабдықтар осының бәрі бағаның өзгеруіне әсерін тигізеді. Алайда, төлеу қабілеті бар түтынушылардың көмегінсіз, есепке қүрамдардың түсуінсіз өнімді өндіру мен шығару дами алмайтынын ескерсек, өндірістік қуаттарды өндіру үшін мүмкіндіктер жоқ, кәсіпорын аталған жағдайларға байланысты баға түзілуді үстап түруға мәжбүр болды. 

7-кесте, – 2004 жылдағы бағалар өзгерісі

 

   Бұл бағалар 2004-2005 жылдар аралығында бекітіліп қойылған. Аздаған төлемқаблетті түтынушылармен келісім шартты сақтау максатында бағалар

өзгермей қалып отырды, бірақ материалдық шығындардың кейбір түрлеріне, электроэнергияға бағалардың өсуіне байланысты енімдерге бағаны көтеруге мәжбүр болды.

   5x20 мм. Фракциядағы (М-1400) щебень материалсиымды және энерго-сиымды өнім түрі ретінде бағасы өсті.

   Байытылған  Құм бойынша бағаның өсуі азғана, өйткені құм бірге   жүретін өнім болып табылады. 

8-Кесте, 2005 жылдағы бағаның соңғы өсуі 

 

   Бағаның өсуі жабдықтардың тозуына (жүмыс істеу  мерзімі 30 жыл) байла-нысты жаңартды, айырбастауды, сапалы өнім алу үшін қайта жасалуды қажет етуіне негізделген. «Алматывзрывпром» өздерінің жалдамалы механизмдерінің қызметіне бағаны өсірді. Байытылған Құм бойынша Құмды жууға көп шығын кетуіне байланысты.

         Мына тұтынушылар: мысалы «Бент» Қотыр-Бұлақ цехынан шьщқан жоғары сапалы щебень - М-1400 ді пайдалана отырып жоғары сапалы шпал шығарады, ал негізгі түтынушы «Асфальтобетон» акңионерлік қоғамы жоғары сапалы щебень - М-1400 ді пайдалана отырып жоғарғы сапалы ас-фальтобетон шығарып, оны халықаралық аэропорт жолдарын салуға пайдала-нуда.

         1999 жылы Ағылшынның  «Весһіеі» фирмасымен келісім шарт жасады, ондағы қойылатын негізгі талаптар халықаралық ИСО-9000 стандарттар талабы-на сай, олар онімнің түрақты сапасын қамтамасыз етеді, яғни мекеме сапаны жақсарту жолдарын іздестіруде, халықаралық стандартқа сәйкес өзінің Ғ.Т.Ж. мүмкіндіктерін келтіру үшін, бүл тас түйіршіктерін қүрамын жақсартады, дайьш әнімге сүраныс Алматы облыстарынан басқа да облыстарға жіберілуде, мысалы: Батыс Қазақстан облысьшдағы Қарашығанақ газконденсаты кенішін игеруге пайдалануда, олар темір жол көлігімен жіберіліп, сонымен қатар инерттік материалдарды жинау учаскелері, темір жол тупиктері ашылуда.

         «Тас-Құм» акңионерлік қоғамы жеткізу графигін сақтайды. Автокөлік қызметінің бағасы тасымалданатын өнімнің бағасы тасымалданатын өнімнің 1 тоннасына байланысты есептелінеді.

         Негізгі түтынушылар  болып, «Темірбетон» акционерлік қоғамы, КСМК-5 болып табылады, бірақ оларға өнімді жалпы тұтынудың үлкен пайызы келеді. Сатушыға («Тас-Құм» А.Қ.) түтынушылық активтілігі төмен бірнеше кішігірім сегменттерге қарағанда жалғыз активті түтынушыны қамтамасыз еткен тиімдірек. Нарық өнімнің белгілі бір маркасын түтынушылардың қажет етуі бойынша бірнеше сегментке бөлінуі мүмкін «Асфальтобетон» акционерлік қоғамы өнімнің тек бір ғана түрін сатып алатын абсолютті адал түтынушы бо-лып табылады. Ал «Темірбетон» акционерлік қоғамы, КСМК-5, 2-3 мл. ара-лығындағы өнімнің маркасын пайдаланатын белгілі бір түтынушылар қатарына жатады.

         Нарық сегментациясының белгілі бір негізгі формасы, тауарды сатып алуы бойынша түтынушыларды  классификациялау болып табылады.

         2005 жылдың қаңтар айынан 2005 жылдың желтоқсан айларының ара-лығында завод тұтынушылар тарапынан шығарылатын өнімнің сапасы мен сервисіне бірде бір арыз түскен жоқ. «Тас-Құм» акционерлік қоғамы нарық үлесін сақтау үшін марканың түрін сақтайды және негізгі түтынушылар бәсекелестердің маркасына назарын аудармас үшін барлық жағдай жасап отыр «Тас-Құм» акционерлік қоғамы нарықты дифференциалданған маркетингтің көмегімен басып алуға үмтылады.

         Дифференциалданған  маркетинг сатудың үлкен көлеміне жетуге мүмкіндік береді, алайда бизнесті жүргізудің түрып қалуы да туындайды.

         Дифференциалданған  маркетинг нарықтың бірнеше сегментін  игеруді қарастырады, олардың әр қайсысына жеке бағдарлама жасалынады.

         «Тас-Құм» акционерлік қоғамы өзінің өндіретін өнімі жағынан Алматы қаласы мен облысы бойынша ірі кәсіпорын, яғни монополист болғандықтан өнімді өткізуді ынталандыру, жарнамалауды аса қажет етпейді. Кәсіпорында коммуникация саясаты өте жақсы дамыған. Облыстық «Огни Алатау» газетінде кәсіпорынның қызметі, жетістіктері туралы мақалалар жиі-жиі жарық көріп тұрады. 
 

3.3 Бейдағдарыстық бақылау тиімділігі

     Ұйымда болып жатқан барлық процестерді екі топқа бөлуге болады: баскарылатын және басқарылмайтын. Басқарылатын процестер - бұл аныкталған бағытта әсер ету арқылы өзгертуге болатын процестер. Баскарылмайтын процестер - бағыты мен мінезін қандайда бір себептермен өзгертілуі мүмкін емес процестер . Ол өз заңымен ағады. Нәтижесінде бұл про-цестер мәресіне жетеді [39].

         Басқарылатын және басқарылмайтын процестер белгіленген қатынаста және динамикалық өзгеріс жағдайында болып, басқару өнерінде көрініс табады. Басқарылатын процестер кейбір жағдайда басқарылмайтын немесе керісінше болуы мүмкін. Басқарылмайтын процестер анархияға және дағдарысқа әкеліп соғады, басқарьшатын процестерді әлсіретіп, басқару тиімділігін шектейді және бұл дағдарыс жағдайына әкеледі. Сөйтіп жағымсыз формадағы бюрократизм қуатты, шиеленіс жағдайын, басқару тиімділігінің төмендеуін тудырады.

         Сонымен қатар, басқарылатын процестер үйым дамуы және өміріндегі про-цестердің бәрінің бір бөлігін ғана сипаттайды, олардың өз басқару өлшемі бар, яғни, белгілі дәрежеге дейін басқарылады.

   Мұндай түжырымнан кейін мынадай қорытынды шығаруға болады: бар-лық процестер басқарылатын бола алмайды, басқарылатын процестер абсо-лютті   басқарылмайды.   Бүл  жағдай  дағдарысқа  қарсы  дамуға  және   оны басқаруға тікелей қатысы бар.

         Дағдарыстарға - басқаруға  болатын және бағыттауға болатын  процестерді келтіруге болады. Бірақ  олар стихиялық жағдайға айналуы мүмкін. Дағдарыс, басқарылмайтьш процестерді басқаруға тырысады, басқару механизмдерінің жоқтығынан, бірақ оны іске асыруға талпынудан, туындауы мүмкін. Бүл ресур-старды босқа шашуға әкеледі.

         Дағдарысқа қарсы  даму - бүл алдын алу немесе дағдарыстан  шығудағы басқарылатын, үйым мақсатына сай және оның объективті даму тенденцияла-рына сәйкес келетін процесс.

         Бізге белгілі, көптеген даму процестер үйымның үдемелі  күрделілігімен си-патталады. Мүндай өндірісте, экономикада, әлеуметтік салада да болады. Өнімді жасау технологиясының қиындауы, оның өр түрлілігі және пайдалану аясы экономикалық байланыстардың күрделенуіне әкеледі, адамдар қызығушылығыда әр қилы болады. Бүл білім берумен, өмірдің, мәдениеттің және басқа да факторлардың урбандалуымен анықталады.

         Даму процестері циклды түрде болады, олардың өзгеруі, нақты өсім күрделілігі логистикалық қисықта көрініс табады. Ол пайда  болу кезеңын сипат-тайды, күрделену  процестерінің көрініс табуы, қалыптасқан  негіздің таусылуы және ары қарайғы  өзгеру потенциалының жинақталуы.

          Егер үйым, өндіріс, фирма және басқалар осылай дамыса, онда басқару да дәл осылай дамиды. Өйткені басқару әлеуметтік- экономикалық жүйенің бөлігі болып табылады және оның барлық белгілеріне ие. Бірақта басқару дамуы «жылжытылған» логистикалық қисықпен жүреді. Бүл оның статусын көрсетеді, әлеуметтік-экономикалық жүйенің даму тенденцияларына қатыстылығын, жал-пы әлеуметтік - экономикалық жүйе процестерінің өзгеруіне шектеулі әсер етіп және оның мүмкіндіктерін көрсетеді.

         Дамудың бірінші  кезеңы жәй басқаруды көрсетеді. Бүл басқару, өз мінезі мен байланысында, тиімділікті қамтамасыз етуде көп шығын қажет етпейді, өзінің функционалды мазмүнында көи түрлілікпен ерекшеленбейтін, ұйымдастырудың қарапайым түрлерін қажет ететін кезең. Өндірістің үдемелі күрделенуін басқару өз дамуьшда өндіріс дамуынан озық түруы керек. Сол жағдайда ғана ол тиімді болады. Бүл басқарудың реконструкциясын талап етеді, әрине ол оның функционалды, үйымдастырушылық, мотивациялық, ақпараттық қатынасында қиындықтар тудырады, басқаруда білім беруді ұйымдастыруды, ал қүрылымдық зерттеуде кәсіптілікті талап етеді.

         Басқарудың даму тенденциясы, өндіріс дамуынан озық тұруы, бәсеңдеу кезеңімен ауысады және кейінгі реконструкциялануға потенциял жинақтайды. Мұнда өндіріс және басқару күрделілігіне жаңа сәйкессіздік туындауы мүмкін, басқарылатын жүйе және басқару қатыстылығының бұзылуы. Бұл дағдарысты басқару қауіпі.

         Дағдарысқа қарсы  басқару, оны талдаудың осы көрінісінде, логистикалық қисық бүтақтарының өндіріс  дамуының бастапқы және қорытынды кезеңта-рына және басқаруға максималды жақындау, және бұл тенденциялар ор-таншы кезең көрінісінде басқарудың даму тенденциясы өндірістік даму тенденциясына қатынасы максималды озық түру.

         Алдыңғы тарауларда айтылғандай дағдарыс қауіпі кез-келген сәтте туындайды, тіпті дағдарыс байқалмаған жағдайда да. Бұл басқарудағы әрқашан тәуекелділіктің болуымен, әлеуметтік - экономикалық жүйенің циклды дамуымен, басқарылатын және басқарылмайтын процестердің ара қатынасының өзгеруімен, адамдардың сүранысы мен қызығушылығының өзгеруімен түсіндіріледі.

         Әлеуметтік - экономикалық жүйені басқару белгілі мөлшерде әрқашан дағдарысқа қарсы болуы  тиіс.

         Дағдарысқа қарсы  басқару-бүл дағдарыс қауіпін көре білу, оның сим-птомдарын талдау, дағдарыс салдарының жағымсыз әсерін төмендету және осы факторларды кейінгі дамуға қолдану шараларын басқару.

         Дағдарысқа қарсы  басқару мүмкіндігі ең алдымен адам факторларымен анықталады. Адамның  дүрыс іс-әрекеті дағдарыс жағдайынан шығу жолда-рын табуға және іздеуге  мүмкіндік береді, күрделІ мәселелерді шешуде ойды   шоғырландырып,   жиналғанды   пайдаланып,   оның   ішінде   мыңдаған жылғы     дағдарыстан     өту     тәжірибесін де     қолданып,     пайда болған жағдайларға бейімделу.

         Сонымен бірге, дағдарысқа қарсы басқару мүмкіндігі әлеуметтік-экономикалық жүйенің циклдық даму мінезін білумен анықталады. Бұл дағдарыс жағдайын көре білуге себебін тигізіп, оған дайын болуын көрсетеді. Ең қауіптісі бұл күтпеген дағдарыстар.

         Дағдарысқа қарсы  қасқару қажеттілігі даму мақсатымен анықталады. Мысалы, экологиялық дағдарыс жағдайыньщ туындауы, адам өміріне, ден-саулығына қауіп төндіреді, дағдарысқа қарсы басқарудың жаңа құралдарын іздеп және табуын талап етеді, оған технологияны өзгерту туралы шешімдер қабылдануы жатады. Атом энергетикасындағы - дағдарыс жағдайы қауіпі жоғары іс-әрекет саласы. Бұл жерде дағдарысқа қарсы басқару қажеттігі техникалық персоналдар кәсіптілігін жоғарлатуда, тәртіпті күшейтуде, жаңа технология ізденісінде көрініс табады.