Дағдарыс түсінігі, типтері және экономикалық дағдарыс мәні

         Кәсіпорында дағдарысты жағдайды экспресс - талдау үшін қолданылатын көрсеткіштер.

   Стратегиялық  дағдарыс. Нәтижелер дағдарысы. ӨтімдІлік  дағдарысы. Тоқыраулық (банкрот).

Ағымдағы  өтімділік коэффиценті < 1,2.

Меншікті  қорлармен қамтамасыз ету коэффиценті <0,1.

Автономия коэффиценті < 0,6.

Ағымдағы  өтімділік коэффиценті < 1,4.

Абсолютті өтімділік коэффиценті < 0,3.

Таза  түсім коэффиценті < !/0.

Зиянның болуы

Кредиторлық борштың өсуі

Жалпы рентабельділік көрсеткіші - төмендеу

Негізгі қорлардың айналымдылығы көрсеткіші - төмендеу

Сату  көлемінің төмендеуі

Кәсіпорында дағдарыстың болмауын алдын-ала  түсіндіру.

   Ерекше  қызығушылықты  пайыз мөлшерлемесінің (дисконттың) мәнін табу танылады. Мұнда кәсіпорынның меншікті капиталына салымдардың кәсіпорынның капиталына қатысуынан түсетін өткен және болашақ табыстарының ағымдағы қүны мен мүмкін баламалы пайдаланылуын есепке алғандағы ағымдағы қүнының теңдігі байқалады. Осылайша алынған пайыз мөлшерлемесі (оны табыстылықтың нақты нормасы деп атайық) меншікті капиталға инвестициялық нақты қүнын көрсету керек. Табыстылықтың нақты нормасын пайыздың есепті мөлшерлемесімен (дисконт) салыстыру келесі жағдайларды анықтау мен тал-дау үшін пайдаланыла алады:

- Табыстылықтың нақты нормасы пайыздың (дисконттың) нақты мөлшерлемесінен асады. Бүл жағдайда мүндай асу пайыздың есепті мөлшерлемесін көрсететін тәуекелділік пен өтімділіктің бағаланған денгейлерімен салыстырғанда меншікті капиталға салымдардьщ қосымша табыстылығын сипаттайды;

- Табыстылықтың нақты нормасы пайыздық есепті мөлшерлемесінен төмен. Бүл жағдай, нақты табыс күтілетінге тең келмейді және инвестициялар-дың тәуекелділігі олардың табыстылығының сәйкес деңгейімен қолданбайтынын растайды. 
 
 

2 ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ БЕЙДАҒДАРЫСТЫҚ БАСҚАРУ ШАРАЛАРЫ

2.1 Дағдарыс  жағдайындағы мемлекеттік ретгеудің  аналитикалық

незіздері

        Құлдыраулар мен  көтерулер, қаржылық күйреу және қайта  жандану, өндірісі дамыған елдер экономикасының міндетті серіктері. Экономикалық дамудың осы компоненттерінің эпицентрінде, қоғам өмірінің негізін қалаушы кәсіпорын және үй шаруашылығы тұрады.

        Менеджмент позициясынан қарағанда кәсіпорын - техникалық, коммер-циялық, қаржылық, сақтандыру, есеп және әкімшілік  операциялары іске аса-тын басқару объектісі. Акционер позициясынан қарағанда кәсіпорын қызметі ең бірінші ақша қозғалысымен байланысты. Мемлекет үшін кәсіпорын - бүл елдің микроэкономикалық потенциалы. Үй шаруашы-лығы арқылы қоғамдық өндірістің әлеуметтік мақсаттары жүзеге асырылады. Әсіресе, бүл отбасылық тұтыну бөлігіне, жаңа буын тәрбиесі бағытына қатысты.

        Кәсіпорындар   мен   үй   шаруашылығы  үпгін   түрақты   даму, кедейшілікті азайту,    жақсы    білім    алу,    тамақтану мен денсаулық сақтаудың  жоғары деңгейі, таза қоршаған ортаға, мүмкіндіктердің теңдігі және тұлгалық бостан-дық, аса бай мәдени өмірге талпыныс ортақ мақсат больш табылады.

        Осыған байланысты, әрине бірқатар сұрақтар туындайды, экономикалық болашақты болжау мүмкін бе, кәсіпорынды немесе үй шаруашылығын күйреуден қалай құтқару керек, бұндағы мемлекеттің ролі, мемлекеттік рет-теу механизмдері   неден  тұрады   және   басқалар [35].

        Нарықтық экономика  жағдайында меншік иесі және менеджменттің  бас-ты көңілі - шешімдерді оңтайландыруға бағытталған. Кәсіпорын, табысын максималдауға тырысады, ал үй шаруашылығы - өз табысын ұтымды пайда-лануға тырысады. Бірақта, оңтайландыру шаралары орындалмай, үй шаруашы-лығын ойсыратып кетерлік жағдай туғызып, кәсіпорынды күйрету, бірнеше салалар тоқырап және табиғаттың опат болуына әкеледі.

        Осы қүбылыстардың  әрқайсысы жеке-жеке де, және өзара  байланыса бе-лең алады. Үй шаруашылығының ойсырауы шығындарды төлеуге қаржының жоқтығы және үдайы өндірістің болуы. Кәсіпорынның күйреуі, барлық шығындырды алып тастағаннан кейін пайда нөльге тең немесе одан да төмен болуынан пайда болады. Мәдениет пен білім берудің төмендеуі, мем-лекеттің осы мақсаттарға бөлінген қаржының жоқтығынан болатын құбылыс. Бұндай құбылыстардың болуы - әлеуметтік жағдайдьщ шие-ленісуіне әкеледі.

        Сонымен, нарық жағдайындағы шаруашьшық субъектінің теңдігінің бұзылу себептері неде? Бұған жауап, келесідей: бірішпіден, монополияның болуы; екіншіден, мемлекеттің араласуы; үшіншіден, инфляция және сыртқы факторлар. Тепе-теңдіктің бұзылуы дағдарысқа әкеледі - өзінің мәнімен бір шекті және бүрынғы регуляция ішіндегі қайшылықтардың шиелінісу құбылысы. Регуляция теорисының позициясынан қарағанда дағдарыстарды келесідей жіктеуге болады:

• Дағдарыс «сыртқы» шок нәтижесі ретінде. Бүның мәні, экономикалық дамудың жалғасы ресурстардың жетіспеушілігінен географиялық орта-дан шеттетіліп қалу, табиғи апаттар немесе экономикалық күйреулермен байланысты дағдарыс жағдайлары;
• Циклдық дағдарыс. Бүл жерде, экономикалық механизмдер және әлеуметтік процестердегі өрлеу кезеңінде жиналған шиеліністер мен теңсіздіктерді жою фазасьш сипаттайды;
• Құрылымдық (үлкен) дағдарыс. Кез-келген жағдай, экономикалық және қоғамдық динамикаға ылғи да күш беретін, дамитын қайшылықтарға кіреді, яғни үзақ мерзімді үдайы өндірістің жалпы жүйесінің қарама-қайшы мінез көрсетуінен туындайтын кез-келген жағдай;
• Регуляция жүйесіндегі дағдарыс. Регуляция жүйесінің механизмдері, жағымсыз конъюктуралық процестерді өзгерте алмауы, бірақ жинақтау режимі өміршең, жағдайы;
• Өндіріс әдісіндегі дағдарыс. Бүл дағдарыс қайшылықтарының ши-елінісуімен сипатталады, аса маңызды институтционалды формада да-миды - жинақтау режимін анықтайтын форма. Дағдарыс барысында өндірісті ұйымдастыру, капиталды тиімді пайдалану перспективалары, бағаны бөлшектеу және қоғамдық сұраныс қүрылымына негізделген ең негізгі заңдылықтар іске аспай қалады.  Бұл жағдай, берілген  нақты экономиканың ұдайы өндіріс динамикасы шектеледі. Белгілі  француз экономисі Робер Буайе  өзінің дағдарыстар типология-сында олардың төрт типін көрсетеді:

1. «мінездің бұзылуы»;

2. «регуляция жүйесіндегі аздап бұзылу»;
3. «регуляция жүйесіндегі дағдарыс»;

4) «жинақтау режимінің және регуляция жүйесіндегі дағдарыс» [36]. 
 Жоғарыда көрсетілген дағдарыстарды осы типологияда қолданса, «сыртқы шок» дағдарысы 1-ші типке жатады, циклдық және қүрылымдық - 2-ші, ал ке-лесілер сәйкесінше 3-ші және 4-ші типтерге жатады. Институтционалды форма, жинақталу режимі, регуляция және дағдарыстар механизмдерінің өзара байла-нысы, Р. Буайннің «Регуляция теориясы» [37] кітабында көрсетілген.

         Өндірістің көтерілу, конъюктураньщ ауытқуын, стагнация және тұрақсыздық себептерін айқындау және белгілеу - мемлекеттік басқару аппа-раты менеджерлерінің зерттеу қызметінің мақсаты. Бұл дағдарыс жағдайындағы мемлекеттік реттеу шараларын іске асырудың басты талаптары.

         Халық шаруашылығы  дамуын реттеу мәселелері КСРО кезінде  де кеңінен талқыланды. Бірақта «реттеу» түсінігінің өзі мемлекеттік экономика-лық саясатты білдіргенде көбірек қолданылады. Бірақ дерективті-жоспарлы экономикадағы мемлекеттік реттеу және нарықтық экономикадағы мемле-кеттік реттеудегі түсініктердегі айырмашылықтар бар.

         Реттеу – бүл экономикалық жүйедегі функционалдық қүрылымда тепе-теңдік жағдайьга қамтамасыз ететін, басқару функциясы.

         «Экономикалық тиімділік» түсінігінің нақты мәнін талап  етеді. Экономикалық тиімділік кешенді түсінікпен анықталады, атап айтқанда:

• Берілген көлемдегі шығындар мен максималды өнім шығаруды қамтамасыз ететін, ресурстар үйлесімділігін білдіретін, өндіріс тиімділігі. Бүл инженер - технолог түсінігіндегі тиімділік. Мысалы, берілген стандарттарға сәйкес, минималды бетон жоғалтулармен және минималды түрып қалуда, әлде ресурстарға бағаның ескерілген өндірістік технологияны таңдап, мектеп ғимаратын түрғызу керек. Тиімділікті бүлай қарастыру, біздің елдегі еңбек ақы мөлшерінің төмендігімен, құрылыс процесі көп еңбекті қажет етеді, ал Герма-нияда - көп қаржыны қажет ететін, фактлерімен түсіндіріледі;
• Өнім қүрылымының тиімділігі, яғни оптималды үйлесімділікпен тауар өндіру;
• Тұтыну тиімділігі. Бұл тұгынушы өз табысын қалауынша максималды қанағаттануға жүмсап, табыс деңгейін тауар бағасымен сәйкестендіруді сипаттайды.

         Жоғарыда көрсетілгендердің  бәрі осы уақыттағы ресурстарды  пайдалану тиімділігін қамтамасыз етеді. Динамикалық тиімділік өндірістің немесе тұтынымның өсімінің оңтайландырылуын талап етеді. Динамикалық тиімділікке ұмтылу (статикалықтан айырмашылығы) қиындықтар туғызады -қаржы құралдарын ағымдағы тұтынушылар және инвестициялау арасындағы бөлу.

         Аталған ерекшеліктер дағдарыс жағдайын реттеу және алдын  алуда маңызды, өйткені бұл процесте маңызды орынды, жақындап қалған қажетсіз қиын қыстау жағдайды қарастыратын стратегия алады; бұндай жағдайлардың туындау себептерін айқындау және оның құрамын бағыттау; мүмкін болатын зиянды санды және сапалы бағалау; кәсіпорынның келеңсіз жағдай кезіндегі қызметінің тактикалық нүсқаларын жасау және одан шығу.

         Алайда, тәжірибиеде  бұндай стратегиялар өте сирек жасалады, бұл басшы-лардың және менеджерлердің дәйекті стратегиялық шешімдер қабылдауға дайын еместігімен түсіндіріледі, шаруашылық құрылымда технологиялық сыз-ба жобасының жоқтығы, стратегиялық жоспарларды іске асыру және бақылау, яғни стратегиялық басқару жүйесі. Ең басты кедергілер болып, біріншіден, ескіше ойлау. Оның тамыры тереңде жатыр және оны шешу тиімді білім беру жүйесінсіз және сыртқы әлемге ашылмайнша мүмкін емес. Көптеген біздің ма-мандар және басшылар түсінік білмеген және білмейді де, мысалы, сирек ре-сурстар баламалы қүнға ие екендігін, яғни, берілген мақсатқа жетудегі қолданылатын ресурстар бағалығы, басқа да барлық мақсаттарды жүзеге асы-руда қолданатын баламалар мүмкіндігімен айқындалады. Бүндай түсініктің болмауы әртүрлі ымыраға теңбе-тең келе алмайды, басымдылықты таңдау қиындау болады.

         Екіншіден, ескі басымдылықтардың жүгі басым. Бізге белгілі, совет  уақытында экономикалық жүйе, түлға қүқығы алдындағы қоғам мүддесіні ба-сымдылығымен қүрылған, сонымен қатар, қандай жолмен болмасын мақсатқа жетуді көздеген, тіпті өтірік айтуға да тура келсе де.

   Бұл адамдардың жүріс-тұрысында байқалады: қызметкерлер басшылардан жағымсыз жаңалықтарды жасырып, бүлінгенді әдемілеу де болып тұрады.

         Үшіншіден, ескі қорқыныштар  қорғану әрекетіне әкеледі. Бұрындары  экономикалық қиыншылықтар қайта ұйымдастырылуымен  шешіліп құлдыраулардың беті жабылып  қалды. Бұл шаралардың шығындары  кәсіпорынның еңбеккер коллективіне түсті, нәтижесінде көптеген адамдар реформалардан сескеніп, оның мақсатқа жету мүмкіндігіне сенбейді.

         Қорыта айтқанда аталған жағдайлар және алғы шарттар дағдарыс жағдайын реттеуде маңызды рөль атқарады. Бірақ бұл жерде осы қызметтің шекарасын анықтайтын сұрақ туындайды, яғни дағдарыстан шығудың «көрнекті» белгілері. Қазіргі әлемдік экономикалық пікірлер, дағдарыс жағдайынан шығудың келесідей белгілерін бөліп көрсетеді.

 1. Экономикалық өсу әдісіне өзгертулер енгізетін инновацияны іздестіру. Бұл бұрынғы экономикалық өсім әдісінен шьіғу әрекетіне итермелейтін, жалдамалы қатынастар шеңберіндегі қайта қүрылымдар. Вұл кәсіпорынды қозғаушы, бәсекелестік және ішкі ұйымдастыру әдісінің анықтамасы. Бұл мыналарды анықтау, өмір салттағы өзгерістер, матералды пайдалану (тұтыну) сферасында (саласындағы) өзгеріс немесе бұзылуы және бұл жалдама қатынасы және өндірісті ұйымдастыруға қалай әсер етеді? Қандай жағдайда мемлекеттік реттеулер қалыпқа келеді. Өнеркәсіп және банктер арасындағы байланысқа қаржылық дерегламетацияға, ақша арасындағы қатынасқа, несиеге және жинақтауға қалай әсер етеді? Бұлар алуантүрлі мамандар және зерттеушіллердің бұларды шешуді куәландыратын сұрақтардың толық тізімі емес.