Дағдарыс түсінігі, типтері және экономикалық дағдарыс мәні

2. Инновацияны таратудың жағдайларын іздестіру. Бұл жерде, инновация-лар тек пайдалы ғана емес, шарасыз да (пайдасыз) болуы, сонымен қатар уақытынан ерте, макро және микро деңгейдің оларды қабылдауға дәрменсіз жағдайы кезінде болуы мүмкін. Сондықтан дағдарыс жағдайында инновацияны тарату факторларын анықтайтын өтемаңызды сұрақ туындайды.
3. Локальды және глобальды өзгерістер арасындағы айырмашылықты анықтау. Жаңалық енгізу логикасы және қүрылымдық өзгерістер туды-ратын логика шеңберіндегі қосымша инновациялар арасындағы айыр-машылықты ажырата білу қажет. Бұл жерде, жаңа, ескіден туындайты-нын айта кеткен жөн. Бұл жағдайда, реттеудің бір әдәсінен екіншісіне ауысу жолдары буынның ауысуымен және бүл кадр персоналына да қатысты және пайдаланылып отырған ғимараттар, құрал жабдықтар.

4. Бір уақытта езгеріске ұшырайтын қүрылымдық сәйкестікті орнату. Бүл 
дағдарыс жағдайларын реттеу процесі логикасынан туындайды. Өйткені 
қолданылған өзгерістер мақсатқа жеткзу немесе жеткізбеуі, немесе бол- 
жанған салдарды туғызуы мүмкін. Сондықтан менеджмент көзқарасынан келесідей сұрақтарға жауап беру керек: логикалық және 
әлеуметтік - саяси жоспарда қайта қүрулар қаншалықты тиімді және 
мүмкін болады. Ылғи қайталанылып отыратын қайшылықтар қалай 
шешіледі және микроэкономикалық деңгейде пайда болатын 
теңсіздіктерді шешу. Макроэкономикалық жоспарда мыналарды 
анықтау кажет, жалпы реттеу жүйесіне институттар және жекелей 
келісімдердің әсері, яғни озара сәйкес механизмдердің бәрін бөлу, капи- 
талды, еңбекті, ақша, несиені.

5. Үйымдастырушы - қүрылымдық жаңалық еңгізу. Бүл аспект әкімшілік 
механизмдерді нығайтуда көрініс табады. Халықтың мемлекетпен тығыз 
байланысы, мемлекеттің халыққа қызмет көрсетуінде болып табылады. 
Кейбір азаматтар үшін бұл мемлекетпен тікелей байланысьшың жалғыз 
мүмкіндігі. Халық дағдарыс жағдайларын реттеу саясатының тиімділігін, 
күнделікті өмір жағдайымен салыстырып баға береді. 

2.2.    Бейдағдарыстық басқару кезеңіндегі мемлекеттің ролі

         Нарықтық экономика - бұл өзіндік мақсат емес, ол құрал. Сондықтан мемлекет күшін, бар ғьлыми-техникалық және өндіріс потенциалына, адам қорын сақтауға, реформаны кең әлеуметтік қолдауымен қамтуды максималды пайда-лануға бағытталған жолдарды іздеуге жүмылдырылуы тиіс.

         Осыған сәйкесінше енеркәсіптік және әлеуметтік саясатты белсенеді жүргізу үшін нақты әдістер жасалуы тиіс, айрықша көңілді институттардың көптүрлілігінің құрылу проблемаларына бөлінуі тиіс онсыз нарықтық экономи-ка дүрыс жүрмейді. Соңғысы Қазақстан үшін аса маңызды. Егер нарық - бұл өзін-өзі реттеуші жүйе деп қабылдасақ та, ол өте қатаң жағдайда ғана түзелетіндігімен, ол өздігінен қалыптасатын жүйе бола алмайды. Қазіргі кезде біздің елде, таза және бәсекелестіктен түратын - нарық емес, тек әр түрлі ма-фиялық қүрылымдар өркендеген нарық көрінісі.

         Бұндай қиын-қыстау жағдайда сүрақтар туындайды: екінші дүние жүзілік соғыстан кейінгі жаппай өндіріс және түтыну режимін орнатқан сол факторлар, қазіргі кезде көптеген Еуропалық елдерге тән қүрылымдық дағдарысты неге асқындырып отыр?

         Қатты айтқанда, даму механизмінің феноменін шешу, өсу және қүлдырау ең бір актуалды мәселенің бірі болып табылады. Оған, әлемдегі көрнекті ғалымдардың еңбектері арналған. Біздер үшін, қазіргі барлық реттеу теориясы сияқты бүл феноменді ойлау, келмейтін мәнді білдіреді.

         Дамудың орталық тауқыметі - бүл үкімет пен нарық арасындағы қарым-қатынас. Бүл сүрақ, мемлекеттің экономика ісіне араласуы немесе араласпауы туралы емес. Әлемдік тәжірбие бойынша, бәсекелес саудагерлер нарығы әзірше, өндірісті және тауарлар мен қызметтерді таратудьщ ең тиімді ұйымдастыру болып табылады. Бірақта нарық вакуумда дами алмайды, ол кұқықтық және реттеуіш негізді қалайды.

   Сондықтан мемлекет, даму үшін осындай негізді қалыптастырады, меншік құқықтарын сақтап және қорғайды, қүқықтық және басқа да реттегіш жүйелерді құру арқылы, азаматтардың тиімді кәсіпкерлік қызметін және қоршаған ортаны қорғауды қамтамасыз етеді. Нарық өзінің әр түрлілігі форма-лары ерекшеліктері сияқты, мемлекетте өзінің әр-түрлі әдістер түрлері арқылы өзін білдіріп отырады.

   Ішкі экономика өзінің шексіз қайшылығынсыз, өзінің адам капиталын ұқыпты қалыптастыруына ықпал етеді. Сол кезде білім беру ішкі экономиканы, жаңа технологияны игеру арқылы өнімділікті жоғарлатады. Немесе басқа мысал: тұрақты макроэкономика ішкі баға жүйесіне әсер етеді, өйткені ол инфляция буын сейілтеді. Микроэкономика тиімділігі инфляцияны төмен деңгейде ұстап түру мүмкіндігін жеңілдетеді: мемлекет секторындағы субсидияға сұраныс дефицитін күшейтетін деңгейі төмен кәсіпорындарға қарағанда. Барлық төрт бағыттағы қызметтер де, олармен жүмыс істеуге қүқылы. Бірақта, байланыс нәтижесі де өлшеусіз берік бола алады, егер олар бірігіп іске асырылса.

         Реформалар мемлекет, көсіпорын және азаматтар міндеттерін  түбегейлі өзгертуді қажет етеді. Советтік жүйе жагдайындағы мемлекеттің экономикалық функциясы негізінен, тек адамдардың сүраныстары мен түтынуын қанағаттандырып қана қоймай, сонымен бірге кәсіпорындарды да. Нарық жағдайында кәсіпорындар өндіріс пайдалылығы мен тиімділігін өздері қамтамасыз етеді. Адамдар жүмысты өздері іздеп, өз мүмкіндіктерін көрсетуге өздері міндетті. Мемлекет болса, қүрылым жылдамдығы мен масштаб арасын-дағы байланысты және мемлекет қауіпсіздігі мен әлеуметтік түрақтылыққа қауіп төндіретін тенденциялар туындауын қадағалап отырады.

         Дағдарыстан шығу динамикасы, одан кейінгі экономикалық өсім мемле-кеттік толық билігі немесе күшімен аньгқталмайды, ал оның сол кезеңдегі институтционалды формалардың дамуын үйлестіру мүмкіндігімен анықталады. Дағдарыстан  кейін,   барлық  ескірген  және  бүрыңғы  көзқарастарды  қайта қарастыруға әкелген күйреулер, жаңа өсімдерді қарастыру, бүның маңайында барлық және әлеуметтік кеңестік қайта қүрылуы керек.

         Мемлекеттің бүл  функциясы жүргізілген реформалардың  әлеуметтік мінезде болуына көңіл  білдірген, саясаттың бүкіл қоғам  мүддесіне жүмыс

   істеуін қолдайтын демократиялық биліктің болуымен, ал кейбір топтар немесе элиталармен  емес. Сәйкесінше, әңгіме биліктің қалыпты  іс-әректі, қоғам механизмі қүрылымына айналуда, сайлаушылар еркіне сәйкес әкімшіліктің қалыпты ауысуын қамтитын және қоғамды биліктің монополиялануынан қорғау. Бүл мәселені шешу тек, билікті мемлекетгік және қоғамдық бақылаудың болуы арқылы жүзеге асырылады.

         Әлеуметтік факторларды  іске асыру үшін, олардың максималды берілуі үшін бірқатар жағдайлар  жасау қажет. Ең алдымен бүл заңдық базаның дамуы және барлық заңдардың орындалу механизмінің тиімділігі. Қоғамда мемле-кеттік-қүқықтық жүйенің заң күшінің қайшылықтарды ескертуге кепіл болуы-ньщ, жоқ болуы көлеңкелі экономиканың өсуіне әкеледі.

         Көлеңкелілер, бізге  белгілі болғандай статистика органдарына өзінің ша-руашылық айналымын жарияламайды. Сондықтан тікелей, толық статисти-калық және көлеңкелі экономика көлеміне толыққанды баға беру мүмкін емес. Бірақта бүл шешілмейтін мәселе емес.

         Көлеңкелілерді өндіріспен байланыс мінезінен ажыратуға болады. Бір бөлігі тауар және қызмет өндірісіне қатысады, ал келесі бөлігі - жасалған өнімді бөлумен (таратумен) айналысады. Көлеңкелі экономика субъектілері, олардың қызығушылығы да ажыратылады. Сәйкесінше типтері, қызмет ету сферасы айрықшалығымен, қолданылатын әдістері және көлеңкелі қызмет түрлерімен анықталатьга, өз деңгейінде пирамида қүрылады. Оның ең үшында - қылмыстық элементтер, есірткі және қару-жарақ сатушылар, жал-дамалы адам өлтірушілер, рэкетирлер және тагы басқалар. Бүл жерге билік және басқару органдарының классикалық жемқор өкілдерін, ірі көлемде пара алатын, мемлекет мүдделерін және қызмет орындарын сататындарды да жатқызуға болады. Бүл элементтер көлеңкелі экономика өзіндік қүрылымын қалыптастырады, эксперттердің бағалауы бойынша, пирамиданың 5тен 25%ға дейінгі бөлігін қүрайды және бірқатар ресурстармен, күшпен және әсер етуші ықпалға ие.

         Бағалау бойынша, Қазақстандағы  көлеңкелі капиталдың жалпы ішкі өнімге қатынасы Латын Америкасы  елдері экономикасымен, оларда 60-65% жетеді, салыстыруға келеді. Тіпті ресми мәліметтер бойынша, ең аз дегенде халыктың 25% табысы жасырын түрде келеді.

         Шетелдік тәжірибе сабақтарына сүйене отырып және отандық  тәжірибені талдап, Қазақстандағы көлеңкелі  экономика көлемінің өсуіне анықтаушы  роль болып артық есептер және экономикалық қайта қүрылудағы кеткен қателіктерді көрмеу мүмкін емес. Дәл осы жағдай заңды экономикалық іс әрекет механизміне кері әсер қалыптастырып, көпшілік халықтың материалдық жағдайы түрақсызданады.

         Бұл үрдістегі басты  талаптар болып, әлеуметтік қайшылықтарды шешуді қамту, экономикалық қауіпсіздіктерді ұстап тұру,  саяси тұрақтылық және тұлғалық  құқықты   қорғау,   шаруашылық   іс   әрекеттерді   әлеуметтендіруді қалыптастыру.

         Шекті қуаттылық  елдегі реформалау және әлеуметтік теңсіздікке төнген қауіппен байланысты, ол мемлекеттің ылғида мониторинг және қабылданған шешімдер салдарына талдау жүргізуді талап етеді. Реформалар стратегиясы шешімдердің әлеуметтік салдарына алдын ала баға берілуі тиіс, оларды түзету және жағымсыз салдарды жүмсартудың жүйелі шаралары қарастырылуы тиіс. Бұның бәрі әлеуметтік - экономикалық үрдістерді басқаруда жаңаша жолдар-дың қажеттігін талап етеді, онда шаруашылық шешімдер нәтижесінІң анықталмағандығын, тәуекелдік факторлардың болуы ескеріледі.

         Тәуекелділік концепциясын қолдану мүмкін болатын қиын жағдайларын көре білуге ықпал етеді, халықтың ықтимал жоғалтуларын бағалап, оның сан-дық және сапалық мінезін көлеміне және нақты өтелуін көрсетеді. Бұндай кон-цепцияны құрастыру және жүзеге асыруға мемлекеттің өзі қызығушылық білдіреді. Оның қолында үлкен жоғары ликвидті материалдық активтер бар. Мемлекет меншік иесі ретінде өзінің өнеркәсіптік және қаржылық капиталы-мен үдайы өндірісті кеңейтуге мүдделі. Мемлекеттік меншіктің кірісінің көбеюі оны басқарумен тікелей байланысты. 

2.3 Дағдарыс  жағдайындағы мемлекеттік реттеудің  түрлері

          Мемлекет озінің басқару функцияларын бірнеше салаларда  жүзеге асыра-ды. Біріншіден, бүл мемлекеттің күзырындағы кәсіпорындарда жүзеге асады. Оларды басқаруды үйымдастыру мүліктік кешен сияқты мемлекеттік мүлік және жекешелендіру министрлігі іске асырады.Өндірістегі оперативті басшы-лық (басқару) салалық министрліктер мен ведомстваларга жүктелді. Функция-ларды бүлай болу коптеген проблемаларды туғызды, олар негізінде кәсіпорынды тиімді басқару мақсатында қүрылған.

         Екіншіден, бұл жаргылық капиталында мемлекеттік үлесі  бар кәсіпорындар. Бұл кәсіпорындарда мемлекеттің акциялық үлесі сатуға жатпайды және олар мемлекет тарапынан әсер ету объектісі болып табылады. Бұл кәсіпорынның басқару органдарына мемлекет өкілдерін қосу арқылы жүзеге асады.

         Мемлекеттің реттеу алаңына, аймақтағы меншік қатынастары жатады. Тұрғын үйді меншіктің бір түрінен екінші түріне ауыстыру проблема емес. Бүл жерде мемлекеттің, кәсіпорынның және жүмысшының мүддесі ұтымды шешілуі тиіс. Кәсіпорын - экономика қүрылымын калыптастырушы негізгі элемент, бүнда өнім ондіру үшін, еңбек, материал және қаржы ресурстары біріктіріледі, олар - қоғамның тауарға және қызметтерге сүранысын қанағаттандыру көзі және елдегі еңбекке жарамды копшілік тұрғындар күшінің орны.

         Дағдарыс жағдайында әсіресе мемлекеттің әлеуметтік қүндылықтар сала-сындығы нормативті реттеудің айрықша мәні бар. Мемлекеттің бұлай арала-суы, экстремалды жағдайда нарықта әділдік пен тиімділікті қолдау қажеттігінен туындайды, бүл түтынушылардың қажетті және дұрыс ақпарат

алуында көрініс табады. Сондықтан мемлекет заңдардың және нормативті актілердің   сақталуын   бақылау   режимін   қатайтады,   мысалы,   алкогольді ішімдіктер, азық-түлік, дәрі-дәрмек, түрмыстық  электро техникаларын өндіру мен сатуға байланысты заңдар.

         Мемлекеттің әлеуметтік өміріндегі реттеулері ерекше орын алады, олар, еңбекпен қамтылу, еңбек қатынастары, үй шаруашылығының дамуы. Олардың бәрі заңдық және әкімшілік- қүқықтык шаралар, баға саясаты және тарифтер, салықтар және тағы басқалар көмегімен іске асырылады.

         Өткен жылдардағы реформалар қорытындысын талдау, дағдарыстан шығу және экономиканың қарқынды дамуын, жан - жақты адамгершілік, қажеттіліқтер  мен адам түтыныстарына терең  бетбүрыс, қабілеттің дамуын және творчесталық потенциалсыз мүмкін еместігін көрсетеді. Заң және мемле-кеттің нормативті-қүқықтық іс-әрекеттің қоғамдық өндіріс дамуын ынталанды-ратын әлеуметтік интеграцияға максималды әсер етуі тиіс.   Ұлттық экономиканың түрақты экономикалық өсу режиміне көшуі мемле-кеттің мықты тірегін талап етеді.

Тұрақты экономикалық өсу үшін, келесідей шараларды қабылдау қажет:

• Бюджет жүйесі функциясын бөлу және оның үйымдық қүрылым іс-әрекетін әсіресе пайданы қүруда және қаржыландырумен қамтамасыз ету режимін;
• Республикалық субъектілер шығындарын бюджеттік қаржыландырудың барлык баптары бойынша белгіленген заңды мерзімдер мен қаржыландыру көлемін қатаң қадағалау;
• Ақша эмиссиясын пайдалану процесін заңды-қүқықтық арнаға келтіру;
• Салық ауыртпалықтарын бөлуді сала арасында теңестіру ;
• Кәсіпорындағы салық ауыртпашылығын халық табысының өсуіне бай-ланысты жылжыту саясатын қою;
• Реформалау кезіндегі жалпы түтынушылардың мемлекетке деген сенімсіздігін жою.