Дағдарыс түсінігі, типтері және экономикалық дағдарыс мәні

         Өндіріс қуатының толық  жүмыс істемеуі экономиканың дағдарыстан шығудың алгашқы кезеңіндегі экономикалық өсімнің негізгі факторы ғана бо-лып қоймай, сонымен қатар ары қарайғы инвестициялық іс-әрекеттің бел-сенділігін арттырудың негізгі алғы шарттары болып табылады.

         Айтылғандарды ескере отырып, мемлекеттік реттеудің өнеркәсіптік сая-сатқа белсенді ауысады, оның негізін келесі принцптер қүрайды:

• Оны іске асыруға қатысушылардың қызығушылығын ескеріп қамту;
• әлеуметтік-экономикалық бағытталу;
• мемлекеттік реттеу шаралары мен нарықтық механизмдердің үйлесімділігі;
• кұрылымдық қайта жандану кезіндегі жағымсыз салдарды азайту, одан ары халықтың түрмысын жақсарту үшін жағымды жағдайлар жасау;
• шаралардың орынды іске асырылуы және қатысушылардың шараларды өткізуге және оның соңғы нәтижесіне жоғары жауапкершілігі;
• қатынастардың келісім шарттық жүйесі және өнеркәсіпті қайта жаңарту үрдісін қатысувдылар үшін конкурстық негізде өткізу;
• өндірісті дамытуда қайту мақсатында рерурстарды орталықтандыру және ары қарайғы ғылыми - ендірістік және интелектуалды потенциал-дың бұзылуына жол бермеуі;
• жалға беруді, лизингті кеңінен қолдану және мемлекеттік меншікті сату-ды инвестициялық конкурс арқылы жүргізу;

• еңбек, капитал, тауарлар нарықтары және қызмет көрсету, технология 
және басқаларға сүранысты ынталандыру арқылы дамыту. 
 Мемлекеттік саясаттың басты бағыты ғылыми - техникалық прогресс ролін арттыру болып табылады. Дәл осы және жалпы әлемдік интеграция тенденциясы өнім ассортиментін жаңартуға және кеқейтуге талпынады, оның техникалық күрделенуі, ғылыми сиымдылықтың көтерілуі.

         Әр түрлі меншік формаларындағы кәсіпорындарды және салалардың жүмысын талдау көрсеткендей, ең төменгі шаруашылық іс әрекет көрсеткіштерін мемлекеттік кәсіпорындар көрсетіп отыр.

         Кәсіпорындардың дағдарыс жағдайындағы бет алысының спецификалық моделінің мәнін үғыну және талдап қорыту келесідей қорытынды шығарады:

• дағдарыс фазасына тап болу кезінде, басшыларды дағдарысқа қарсы басқару шараларын қолдануға мәжбүрлейді;
• кәсіпорынды дағдарысқа қарсы басқару, экономикалық өсім немесе эко-номиканы түрақтандыру жағдайындағы тиімді болған іс әрекеттерге көбінесе қарама - қайшы;
• өнеркәсіпте әр түрлі дағдарысқа қарсы іс әрекет моделі қалыптасады. Оларды оқып білу, мойындап және тәжірбиеде қолдану қажет.

         Кәсіпорынды дағдарыстан  шығару мақсатында дағдарысқа қарсы  кешенді бағдарламасын жасау қажет, оларға мыналар кіреді:

• кәсіпорындағы маркетинг қызметінің дамуы, ол өндірілген өнімді Қазақстанда және шет елдегі сатылуын қамтамасыз етуі тиіс;
• өнімді шет елде сатуы кеңейту үшін, кәсіпорында халықаралық байла-ныстармен айналысатын бөлімшелер жүмысын жетілдіру;
• халық түтыну тауарларының бәсеке қабілетін арттыру және ассорти-ментті жақсарту (жаңарту).

         Бұл шаралардың бәрі дағдарысқа қарсы бизнес жоспарда бекітілуі тиіс, онда мыналар көрсетілуі тиіс: бәсеке қабілетті өнім шығаруды көбейту; Шығындарды азайту; өндіріс қуатын арттыру; сатудан және бос объектілерді жалға беруден түскен қосымша ақша қаражатарын тарту.

         Республиканың кейбір аймақтарында жергілікті билік органдарының қолдауымен несие ресурстарын біріктіруге  болар еді, олар аймақтағы өнеркәсіпке бюджеттен тыс қор ретінде қаржылык қолдау көрсетіліп, кәсіпорындарға қор қүралдары есебінен пайыздық көрсеткіштермен беруге болады.

         Дағдарыс кезіндегі  кәсіпорын жүмысьш жүргізу шаралары арқылы ке-лесілерге қол жеткізуге  болады:

• кәсіпорынның бюджет алдындағы қарыздарын қайта қарастыру;
• шағын өндірісті және мемлекеттік резерв көлеміне қолдау көрсетуге ор-талықтанган қаржы ресурстарын айқындау;
• отандық   тауар   өндірушілерді   бақылаусыз   импорт   тауарларының әкелінуінен, квота еңгізу арқылы және кеден төлемдерін көтеру арқылы қорғау;
• теміржол арқылы тасылатын тауарларға дифференциация еңгізу;

• отандық бәсеке қабілетті тауарларды жарнама арқылы қолдау тиімділігі. 
 Мемлекетгік реттеу аркылы, позитивті әлеуметтік процестерді ынталандыру, нарық ойындары күшІнің мүмкін болатын әлеуметтікке қарсы шараларын шектеу, қоғамды одан сақтандыру.

         Елдегі дағдарысқа қарсы шаралар жүргізіліп отырған  реформалар арқылы қол жеткізуде.

         Егеменді ел ретінде  қальштасқаннан бері бірқатар экономикалық реформалар жүзеге асырылды. Атап айтқанда ырыктандыру, жекешелендіру, нарықтық шаруашылық институттарын қүру және дамыту негізінде, түбегейлі әлеуметтік экономикалық өзгерістер пайда болды. Бүл өзгерістер реформаның барлық ке-зеңінде де дағдарыстық қүбылыстармен қатар жүрді. Бүгінгі күнге дейін жалғасып отырған жалпы экономикальіқ жағдайдың жақсару тенденциялары көңілде қуаныш пен үміт тудырады. Оларды баянды етудің және түрақты эко-номикалық есудің тетіктерін іске қосудың маңызы зор. Бүл тұрғыдан елдің әлеуметтік-экономикалық дамуының индикативтік жоспар жүйесін жасау және жүзеге асыру жөнінде үкімет жасап жатқан шаралар қолдауға түрарлық.

         Біз реформаның аса  маңызды кезеңінен өттік. Реформа  одан әрі жалғасуда, өйткені, шешімін таппаған мәселелер әлі де көп.

         Еліміздегі соңғы  он жылдағы экономикалық реформаларды жүзеге асырудың негізгі үш кезеңін  атап айтуға болады. Бірінші кезең (1992-1993 ж.ж.) дербес шаруашылық жүйе ретінде  еліміздің үлттық экономикасын қалыптастыру кезеңі болды, яғни экономиканы түбегейлі реформалаудан бастап ұлттық валютамыз теңгені еңгізуге дейін. Бүл кезеңдегі макроэкономикалық саясатымыз Ре-сейде айқындалды. Еліміздің экономикасы да көп жағдайда көрші елде қабылданған шепгімдерге байланысты болды. Инфляция қарқыны көзге көрінбейтін деңгейге жетті.

   Екінші  кезең (1993-1996 ж.ж.) үлттық валютаны енгізуден  басталып, на-рықтық түрпаттағы экономиканы  іске қосудың нормативтік - қүқықтық база жасақтаумен, инфляцияға қарсы  саясатты жүргізумен, экономиканы тұрақтандыру тәртіптемесіне көпгуге байланысты экономиканың ыдырауын тоқтатумен сипатталады.

   Екінші  кезеңде жүргізілген реформалардың  нәтижелері негізінде жаңа эко-номикалық  жағдайдың қалыптасуына байланысты, жоспарлы экономика на-рықты экономикаға ауысты, ондағы өзгерістердің бастыларын атап көрсетуге болады:

1. Экономиканы  ырықтандыру мен қайта реттеу  оны жоспарлы түрде на-рыққа  алмастырудың міндетті және маңызды  тетіктері болып есепте-леді және олар республикада келесідей түрде көрініс тапты:

- бағаны  ырықтандыру және оның сүраныс  пен үсынысқа сай жаңа қүрамьш қалыптастыру, тауарлар мен ақылы қызмет көрсетудің өте шек-теулі көлеміне ғана баға мен тарифті тек мемлекет тарапьшан реттеу;

• өндірісті   монополиялық   жағдайдан   кетіру,   әкімшілік   тарапынан берілген монопольдық құқық пен жеңілдіктерді жою, шаруашылық субъ-ектілерге біркелкі жағдай жасау;
• ішкі және сыртқы сауданы ырықтандыру, экспорт тауарларына квота бе-ру көлемін елеулі түрде азайту;
• шаруашылық саласын мемлекет тарапынан регламенттеудің басқа түрлерін де қысқарту, шет елдер инвестициясы үшін елдің ашық болуы, валюта режимінің салыстырмалы түрақтылығын қамтамасыз ету.

2. Мүлікті мемлекет меншігінен алу және жекешелендіру.

Бүл нарыққа  бет алған шаруашылық қүрылымдардың дамуына қажет жағдайларды қамтамасыз ету, тиімді және жауапты меншік иелерін қалыптастыру, нақты бәсеке ортасын жасауды қамтамасыз ету, инвестиция тарту, оның ішінде шет елдік инвестицияларды, шағын және орта бизнестің пайда болып дамуына жағдай жасалды.

3. Нарықтық экономиканың қызмет етуіне кажет интитуттар қүрылды. 
Олардың қүрамында тарамдалған банк жүйесі, сақтандыру компания- 
лары, тауар биржалары, брюкерлік конторлар, аудиторлық фирмалар 
және басқадай инфрақүрылымдық обьектілер бар. Олар шаруашылық 
субъектілеріне қызмет етеді, өндірілген өнімдерді сатуға, шикізат алуға, 
кәсіпорындардың тиімді, сенімді жүмыс істеуіне көмектеседі.

         Үшінші кезең үлттық экономиканың дамуы 1997-2003 ж.ж. Бүл жылдарды негізгі макроэкономикалық көрсеткіштер динамикасының тұрақтылығына бай-ланысты жеке кезең ретінде қарастыруға болады. 1997-2003 ж.ж. аралығында өнеркәсіп өндірісінің ЖІӨ, инвестиция көлемі және басқа да негізгі көрсеткіштер өсімі байқалды. Бірақ та экономикалық даму динамикасы әлемдік қаржы дағдарысына байланысты бірщама бәсеңдеді. 1997 ж. Оңтүстік Шығыс Азияда басталған дағдарыс 1998 ж. Ресейге дейін жетіп , Қазақстан экономика-сына да жағымсыз әсер етіп, 1998 ж. елдегі ЖІӨ төмендеді, ал 1999 ж. ұлттық валютамыз девальвацияға үшырады.

         Реформалаудың осы  кезеңінде әлемдегі нарық коньюктурасына тәуелді ел-дегі шаруашылық жүйесіндегі жаңа типтегі проблемаларға байланысты оған бейім терең институтционалды қайта қүрулар болды. Өңдеу өнеркәсібінің дамуы, отандық тауар өндірущілерді және шағьш бизнесті қолдау, шаруашылық кешенінің шикізат өндіруте бейімделген бағытын өзгертуге байланысты эконо-микалық реформалардың қүрылымын тереңдету маңызды тауқыметтер болып табылды. Экономикалық процестерді реттеуде нормативті-қүқықтық база біршама кеңейіп толықтырылды, экономиканың нақты салаларының дамуына бағытталған бағдарламалық қүжаттар қабылданды. Осы кезеңдегі жасалған көптеген қадамдардың ішінен бірқатарын макроэкономикалық деңгейдің ке-лесідей шараларын айрықша атауға болады:

• азаматтардың зейнетақы қүралдарын дара жинақтау қорлар жүйесіне, со-нымен қатар күшті үлттық инвестициялық институт функциясына зейнет ақы реформасын жүргізу;
• жекешелендіру үрдістерін жетілдіру және мемлекеттік меншікті басқару;
• өңдеу өнеркәсібі кәсіпорьшдарын қалыпқа келтіруге бағытталған им-порт алмастырушы өндірісті және отандық тауар өндірушілерді қолдауға арналған бірқатар кешенді шаралар қабылдау;
• қаржы саласындағы реформаларды тереңдетіп, отандық банк секторын нығайту және халықтың салымдарын инвестициялық үрдістерге тарту (екінші деңгейлі банк депозиттерінің салымдарына кепілдеме қоры қүрылды, сақтандыру нарығында бірқатар реформалар жүргізілді);
• әлемдік нарық коньюуктурасында бағаның өзгеруіне байланысты елге жағымсыз, тәуелділікті азайту үшін Қазақстан Республикасының Үлттық қоры құрылды.

         Жалпы алғанда, соңғы оншақты жылды Қазақстанда экономикальщ рефор-малардың негізгі бөлігінің аяқталу кезеңі деп сипаттауға болады.

         Өткен жылдың мамыр  айында «Индустриалды - инновациялық даму стратегиясы» (ИИДС) бекітіліп іске асырылуда, ол 2030 жылға дейінгі даму стратегиясының негізгі қүрамдас бөлігі болып табылады.

         ИИДС - бүл жай  ғана «дерективті қүжат» емес. Ол бизнесмендер мен өнеркәсіпкерлерге катализатор  ретінде, жаңа өндіріс және алдыңғы  қатарлы технологияның дамуына  кәсіпкерлік ынтаға әкелетін жол.

         Инновацияльщ инфрақүрьшым қаржы ресурстарын шоғырландырып, инновациялық үрдістерге инвестициялық механизм ретінде әсер етеді. Ол институтционалды инвесторлар капиталын біріктіріп, тек қана жоғарғы технология мен ғылыми негіздегі өндірісті қаржыландырып қана қоймай тәуекелге де барады, яғни тәуекелдік сатып алу және сату объектісі ретінде болады.

          Технопарктер аймақтьҢ маңызды тауқыметтерін шешеді: жаңа жүмыс орындарын беру, қүрылымдық қайта - қүрулар және дәстүрлі өндірісті жаңа технологияға көшуге ықпал етеді, сондықтан технопарктердің дамуына барлық деңгейдегі басшылардың қатынасуының маңызы зор.

         Инновациялық циклдағы технопарктерді бағытына байланысты зертте-ушілік, технологиялық және өнеркәсіптік деп  бөлуге болады. Зерттеушілік парктер ғылыми өңдеуді тиімді жүргізуге жағдай қалыптастырады. Техноло-гиялық парктер жоғарғы технологиялық трансфертке, ғылыми-техникалық жұмыстар нәтижесін коммерциялизациялауға бағытталған. Өнеркәсіптік парк-тер белгілі бір түйықталған территорияда өндіріс пен жүмыс орнын қүрып, кіші ғылыми ондірісті орналастырумен айналысады.

         Технопарктер қүрылымы жағынан әр түрлі болуы мүмкін, бірақ олардың бәрі келесідей  функционалды элементтерді қамтиды: коммерциялық орта-лықтар, консалтингті, инжиниригті, аудиторлы фирмалар, венчурлық қор, кіші ғылыми инкубатор фирмалар, бизнес - орталықтар. Парктер өсіп, дами келе олардың қүрылымдық элементтері өзгеруі мүмкін, бүлар икемді үйымдар. Тех-нопарктер алдындағы негізгі міндеттердің бірі болып, ғылыми-техникалық жұмыстар нәтижесін түтынушыларға жеткізу болып табылады.

      Қазақстан экономикасының бәсекеге қабілеттілігін арттыру бөлігінде «Халықаралық стандарттарға көшудің үлттық идеясы»  жобасын іске асыруды бастау болжанып отыр. Индустриялық - инновациялық даму стратегиясын жүзеге асыру кәсіпорындарды жаппай техникалық қайта жарақтандыруды жүргізуді, сапа менеджменті мен 9000 және 14000 сериялы ИСО стандарттары бойынша экологиялық менеджмент жүйелерін жедел еңгізуді талап етеді.