Дағдарыс түсінігі, типтері және экономикалық дағдарыс мәні

         Дағдарысқа қарсы  басқару проблематикасы кең ауқымды және әр-түрлі. Бұл проблемалар жиынтығын төрт топқа бөліп көрсетуге болады (3. 5. сурет).

         Бірінші топ дағдарыс алдындағы жағдайды білу (тану) проблемаларын  қосады. Бұл оңай шаруа емес - дағдарыстың  басталуъш өз уақытында көре білу, алғашқы белгілерін табу, мінезін түсіну. Дағдарыстың алдын алу осыған байланысты. Дағдарыстың алдын алу механизмдерін құрап және іске қосу керек. Бұнда басқару проблемасы.

         Бірақ барлық дағдарыстың  алдын алу мүмкін емес, оның көбін  бастан кешіп, өту керек. Бүл басқарылу құралымен іске асады. Ол ұйымның дағдарыс кезіндегі іс-әрекет проблемаларын шешіп, дағдарыстыц шығу және оның салдарын жоюға ықпал етеді.

         Дағдарысқа қарсы  басқару проблемаларының екінші тобы ұйым өміріндегі іс-әрекеттердің маңызды салаларымен байланысты. Бұл ең алды-мен іс-әрекеттегі методологиялық проблемалар. Оларды шешу процесінде басқару мақсаты мен миссиясы айқындалып, жолдары, дағдарыс жағдайындағы басқару әдістері және құралдары анықталады. Бұл топ қаржы - экономикалық мінездегі проблемалар кешенін қүрайды. Сонымен қатар үйымдастырушылык және құқықтық мазмұндағы, көптеген әлеуметтік-психологиялық проблемаларды қамтиды.

         Басқару технологиясын  дифференциациялау (үшінші топ проблемасы). Ол өзіне дағдарыстарды болжау проблемаларын  және әлеуметтік-экономикалық жүйенің дағдарыс жағдайындағы жүріс-түрыс нүсқаларын, қажетті ақпарат іздестіру мәселелерін және басқару шешімдерін жасауды қосады. Дағдарыс жағдайын талдау және бағалау мәселелерінің де үлкен мәні бар. Бұл жерде көптеген уақыт шектеулері, персонал дәрежелері, ақпарат жетіспеушілігі және басқалар туындайды. Бұл топта ұйымды дағдарыстан шығаруға ықпал ететін инновациялық стратегияны жасау мәселелерін де қарастыруға болады.

   Дағдарысқа  қарсы басқарудын процестері және технологиялары бөлімі де ерекшеліктерге ие. Олардың бастылары болып:

• Ресурстарды пайдаланудағы мобильділік, өзгерістер жүргізу, иннова-циялық бағдарламаларды жүзеге асыру;
• Басқару шешімдерін іске асыруда және технологияларды жасауда, багдарламалы - мақсатты ойларды қолдану;
• Басқару процестеріндегі уақыт факторларының жоғары сезімталдығы;
• Басқару шешімдеріне алдын ала және кейінге баға беруге аса көңіл бөлу және іс-әрекет баламаларын таңдау;
• Критерилерді пайдалану, шешімдерді жасаудағы сапа және іске асыру;

         Басқару механизмі  де өзіндік ерекшеліктерге ие. Қарапайым әсер ету құралдары дағдарыс алдында немесе дағдарыс жағдайында қажетті тиімділікті бермейді. Дағдарысқа қарсы басқару механизмінің басым бағыттары болып:

• Дағдарысқа қарсы шараларға бағытталған ынталандыру, ресурстарды үнемдеу қателіктерді болдырмау, абайлау, жағдайды терең талдау, кәсіби біліктілік және басқалар;
• Оптимизмге және сенімділікке орнығу, іс-әрекеттің әлеуметтік-психологиялық тұрақтылығы;
• Кәсіби қүндылықтар интеграциясы;
• Мәселелерді шешуге және дамудың жақсы нүсқаларын іздеуге ини-циатива білдіру;

• Корпоративтілік, өз-ара келісімділік, инновацияны қолдау жөне іздеу. 
 Осылардың   бәрінің   жиынтығы   басқару   стилінде   көрініс   табуы   тиіс, бұны тек менеджер іс-әрекетінің сипаты деп қана қарамай, сонымен қатар барлық басқаруды байытылған сипаты ретінде қарастыру керек. Дағдарысқа қарсы басқару стилі былай сипатталуы тиіс: кәсіби сенімділік, мақсатқа жетуге тырысу, бюрократияға қарсылық, зерттеушІлік көзқарас, жауапкершілікті қабылдау.

         Кейбір дағдарысқа қарсы басқару сипаттамалары нақтырақ қарастыруды талап етеді.

   1. Дағдарысқа қарсы басқару функциялары - бүл басқару пәнін сурет- 
тейтін және оның нәтижесін анықтайтын іс-әрекет түрлері. Олар 
қарапайым сүраққа жауап береді: үтымды басқару үшін не істеу керек, 
дағдарыс алдында, процесінде және дағдарыстан кейін. Бүл қатынаста алты 
функцияны бөліп көрсетуге болады: дағдарыс алдындағы басқару, дағдарыс 
кезіндегі басқару, дағдарыстан шығу процесін басқару, калыпсыз жағдайды 
тұрақтандыру (басқаруды қамтамасыз ету), жіберілген мүмкіндіктер мен 
жоғалтуларды минималдау, уақытылы шешім қабылдау (3.7. Сурет).

   Осы іс-әрекеттің әр-қайсысы (басқару  функциясы) өзіндік ерекшеліктерге ие, бірақ олардыц жиынтығы дағдарысқа қарсы басқаруды сипаттайды.

   2. Барлық басқарудың дамуында екі қарама қайшылық интеграция жәце 
дифференциация - диалектикалық байланыста болады.

Дағдарыстардыц  себептері:

1. Елдегі қаржылық - экономикалық жағдай;
2. Өткір бәсекелестік;
3. Басқарудағы кәсіби төменділік (қате шешімдер);
4. Тәуекелді даму (стратегия);
5. Дағдарысты басқару (қақтығыстар туғызушы, дағдарысты);
6. Күрделі әлеуметтік-саяси жағдай;
7. Табиғи апаттар.

   3. Интеграцияны күшейту әрқашан дифференциацияның әлсіреуіне 
әкеліп соғады және керісінше. Бүл процестер логистикалық қисық тенден- 
циясында көрініс табады. Қисықтың қиын кездегі өзгерісінде интеграция мен дифференциация байланысы, басқаруды үйымдастырудың жаңа формасын немесе жаңа үйым түрін қалыптастырады. Бүл өзара іс-әрекетте ұйым дағдарысы нүктесі бар. Ереже бойынша бүл нүктелер, қауіпті сипаттайды «күйреу», үйымдастырушылық негіздердің бүзылуы. Дағдарыстан шығу - интеграция мен дифференциация ара қатынасының өзгеруі жаңаүйымдастыру негізінде басқару.

   4. Ішкі және сыртқыны да, шексіз басқару жоқ. Бүл екі топ шектеулері 
де белгілі бір, бірақ өзгермелі арақатынаста болады. Бүл ара қатынастың 
қалай қүрылуына байланысты, дағдарыс қүбылысының ықтималдығы 
өзгереді. Бірақ шектеулерді реттеуге болады, дағдарысқа қарсы басқарудың мәні де осында. Ішкі шектеулер, персоналды іріктеп алумен, оқытумен, немесе ынталандыру жүйесін жетілдірумен алынады. Басқаруды ақпаратпен қамту да ішкі шектеулерді жойып, тиімді басқаруга ықпал етеді. Сыртқы шектеулер маркетингтің дамуымен реттеледі, оның ішінде паб-лик релейшнз жүйесімен.

   5. Дағдарысқа қарсы басқарудың маңызды сипатының бірі формальді 
және формальді емес басқару үйлесімділігі. Бұндай үйлесімділік әр- 
түрлілігінде дағдарысқа қарсы басқарудың рационалды үйымдастыру ай- 
мағы бар. Ол тарылып және кеңеюі мүмкін. Оның тарылуы, дағдарыс 
қауіпінің күшеюі немесе оның өткір көрінісінің қауіпінде байқалады.

   6. Дағдарысқа қарсы басқаруда маңызды мәні перспектива таңдау 
мүмкіндігі және рационалды даму стратегиясын қүру болып табылады.

   Дағдарысқа  қарсы басқарудың көптеген стратегиясы  бар. Олардың маңыздылары мьшалар:

• дағдарыстарды ескерту, олардың пайда болуына дайындық;
• мәселені үтымды шешу одан өтуде дағдарыстың толығуын күту;
• дағдарыс қүбылыстарына қарсы түру, оның процестерін тежеу;
• резервтерді,    қосымша   ресурстарды    пайдалану    арқылы    жағдайды тұрақтандыру;
• есептелінген тәуекелге бару;
• дағдарыстан кезеңімен шығу;
• дағдарыс салдарын жоюга жағдай жасау.

      Потенциал өзгеру тенденциясы мен басқару  тиімділігінде де дағдарыс қауіпі бар. Дағдарысқа қарсы басқару да басқалар сняқты аз тиімді немесе тиімдірек болуы мүмкін. Дағдарысқа қарсы басқару тиімділігі мақсатқа жету дәрежесін жұмсартумен, жою немесе дағдарысқа тартылған ресурстарды сәйкестендіріп позитивті пайдаланумен сипатталады. Бұндай тиімділікті нақты есепті көрсеткіш арқылы бағалау қиынырақ, бірақ оны талдау кезінде көруге болады және жалпы басқаруды бағалауда.

Дағдарысқа  қарсы басқару тиімділігін анықтайтын негізгі факторларды бөліп көрсетуге  болады.

         1. Дағдарысқа қарсы  басқарудың кәсіби біліктілігі және арнайы дайындық. Бұл жерде тек жалпы басқарудағы кәсіби біліктілік қана емес сонымен қоса, кәсіби білім және тәжірибе. Бұндай кәсіби біліктілік ар-найы оку процесінде туындайды, тәжірибені мақсатты пайдалану және қиын-қыстау жағдайда басқару өнерін дамыту.

          Кейінгі жылдары  Ресей мен Қазақстанда дағдарысқа қарсы басқарушыларды     арнайы     дайындауға     үлкен     коңіл     бөлінуде,     олар кәсіпорында    азғантай    жоғалтулармен    дағдарыстан    шығуға    үлестерін тигізуі тиіс. Олардың кәсіби дайындығы дағдарыс жағдайьша бағытталған.

         Бірақта жәй менеджерлерді  дайындау кезінде де қиын-қыстау жағдайда басқару қаблеттерін дамытуғада көп көңіл бөлінуі тиіс. Дағдарысқа қарсы басқару, барлық басқарудың элементіне айналуы тиіс: стратегиялық, креа-тивті, өндірістік, экологиялық, қаржылық және басқа.

         2. Табиғатпен берілген және арнайы дайьшдық процесінде алынған 
басқару өнерін, дағдарысқа қарсы басқару тиімділігі факторлары тізімінде 
айрықша бөліп көрсетуге болады. Көптеген дағдарыс жағдайында жекелей 
басқару өнері, дағдарыстан шығу немесе жұмсартуда шенгуші фактор бо- 
лып табылады. Сондықтан дағдарысқа қарсы басқаруда, менеджерлерге 
психологиялық тестілеу жүргізу аса маңызды.

         3. Тәуекелді шешім қабылдау методологиясы. Бұндай әдістеме 
құрылып және игерілуі тиіс, өйткені ол басқару шешімдерінің сапасына ай- 
тарлықтай әсер етеді, олар, өз уақытылы, мәселенің толық көрінісі, 
нақтылық, ұйымдастырушылық мән. Бүл қасиеттер дағдарысқа қарсы 
басқаруда ерекше мәнге ие.

         4. Жағдайды ғылыми талдау, тенденцияларды болжау. Бұл факторлар дағдарысқа қарсы басқару тиімділігіне әсер етпеуі мүмкін емес. Болашақты көру бұл субъективті емес, нақтыға негізделген, ғылыми 
дәлелденген талдау әрқашан жақындаған немесе өтіп жатқан дағдарыстың 
көз алдында тұруына себебін тигізеді.

         5. Дағдарыска қарсы басқарудың тиімді факторының бірі, корпора- 
тивтілік, ол ұйымды немесе фирмада әр-түрлі дәрежеде көрініс табады. 
Корпоративтілік - бұл барлық жүмысшылардың ұйым мақсатына түсініп 
және қабылдауы, оған жетуге беріле жүмыс істеуге дайын болуы, бұл 
барлық іскерлердің ерекше интеграция түрі, әлеуметтік-психологиялык 
және үйымдастырушылық қатынас, бұл ішкі патриотизм және энтузиазм. Корпаративтілік дағдарысқа қарсы басқарудың сенімді тірегі болып та-былады. Бірақ бұл өздігінен пайда болмайды, ол басқару және мақсат эле-менті болып табылады, сонымен катар басқару механизмі құралы.

         6. Лидерлік бұлда басқару тиімділігі факторлары жиынтығына кіреді. Бірақ барлық лидерлік емес. Оның көптеген түрлері мен модификациясы болады. Лидерлік тек менеджер түлғасымен аныкталмайды, сонымен қатар қаланған жұмыс стилімен, басқару персоналдары құрылымы мен, менеджерлерге деген нық сенім, билік авторитетімен, сенімділікпен. Лидерлікке арқа сүйеу дағдарыстан өтуде немесе оны жүмсартуда шешуші рөль атқаруы мүмкін. Ол үшін ізденіс және лидерлікті қалыптастыру керек.

         7. Дағдарысқа қарсы басқару тиімділігінде оперативтілік және басқару 
икемділігі ерекше рөль атқарады. Дағдарыс жағдайында тез әрі шешімді іс- 
әрекетке сұраныс жиі туындайды, оперативті шараларға, туындаған 
жағдайларға байланысты басқарудың өзгеруі, дағдарыс жағдайына 
бейімделу. Бүл жағдайда инерттілік жағымсыз рөль ойнауы мүмкін .

        8.Дағдарысқа карсы   стратегия  және  бағдарлама  сапасы.  Көп  жағдайда басқару    стратегияеымен        дағдарысқа        қарсы        дамудың        арнайы бағдарламаларын жасауда өзгертулер ентізуге тура келеді. Бағдарламалар және стратегиялар сапасы әр-түрлі болуы мүмкін. Бүдан дағдарысқа қарсы басқару тәуелді болмауы мүмкін емес.

         9. Адам факторын жеке пункт ретінде бөліп көрсету керек. Кейбір 
жағдайда ол корпоративтілік және лидерлік басқару өнері факторларын си- 
паттайды. Бірақ дағдарысқа қарсы басқаруға, дағдарысқа қарсы команда - 
түсінігі қалыптасқан, дағдарысқа қарсы менеджерлердің жақын көмекшілері, оның ерекше сеніміне ие және дағдарысқа қарсы басқару бағдарламасын мақсатты іске асыруға қабілетті адамдар тобы. Дағдарысқа қарсы басқарудағы адам факторлары да дәл осылай жүмыс істейді.

         10. Дағдарысқа қарсы басқарудың айтарлықтай тиімді факторы болып дағдарыс жағдайындағы мониторинг жүйесі. Ол арнайы ұйымдастырылған іс-әрекет, ықтималдықты анықтауға және дағдарыстың нақты басталуын және оны уақытында табу және тани білу үшін қажет.

         Мұндай жүйенің қажеттілігі мен тиімділігін жақсылап сүйреттеу үшін оны атом электростанциямен теңестіруге болады. Ондағы реактор жүмыс процесі қайшылықтарын сипаттайтын, көптеген көрсеткіштермен бақыланып отырылады. Оның жағдайын бағалау қиын, персоналдардан қажетті тәртіпті талап етеді.

         Бүгінгі күні, атом реакторының  жүмысына жаңа мониторинг жүйесі ойластырылған, ол салыстырмалы қарапайым түрде  оның жағдайын бағалауға мүмкіндік  береді: операторлар компьютер экраны арқылы бақылай алады, ол атом электростанциясының  жүмысындағы негізгі дағдарысқа қарсы көрсеткіштер ара қатынасын сипаттайды. Симметриялардың бұзылу көрінісі - апатты жағдайдың туындау белгілері, мүмкін бола-тын дағдарыс көзқарасынан қауіпті. Осыған сәйкес дағдарыс жағдайының мониторингі, дағдарысқа қарсы басқару жүйесінде де болуы мүмкін. Бұл жердегі тиімділік компьютерлерді қолдану және арнайы маманданған опе-раторлар жүмысы болып табылады.