Саудадағы бухгалтерлік есеп

• «Келесі жеткізілімге қосымша құжаттар жазып беру», мұнда сатып алушының өтініші бойынша жеткізу кейінге қалдырылады, бірақ сатып алушы меншік құқығын өзіне алады да жазып берілген есепшотпен келіседі.

Сатушы сатып алушы меншік құқығын  өзіне алған кезде, егер:1) жеткізуді жүзеге асыру ықтималдығы болса;

2) сатуды танып, қабылдау кезінде тауар болса, сатып алушыға жіберуге белгіленіп және оған дайын болса;

3) сатып алушы кейінге қалдырылған жеткізілім жөніндегі нұсқаулықты ашық түрде растаса; және

4) төлемнің әдеттегі шартары қолданылса, табысты танып, қабылдайды.

Тауарларды  жеткізілу мерзіміне қарай сатып  алу немесе жүргізу ниеті ғана болатын болса, онда пайда танылмайды;

Табысты, әдетте сатып алушы жеткізілімді қабылдағанда және орнату мен тексеру аяқталғанда  танып, қабылдайды.

Алайда, табысты  сатып алушы тікелей жеткізілімді қабылдап алғаннан кейін:

1) орнату процесі қиын болмаса, мысалы, зауытта тестіленген теледидарды орамнан ашуды және қоректендіру көзі мен антеннасын қосуды ғана қажет ететін орнату болғанда; немесе

2) тексеру шарт бағаларын түпкілікті анықтау үшін ғана орындалғанда, мысалы, темір кенін, қантты немесе соя бұршақтарын жеткізу кезінде танып, қабылдайды.

Тауарлар  белгілеген тәртіпте уағдаластығы бар  және шектелген қайтару құқығы бар  сатып алушы мақұлдаған жағдайда тиелген тауарлар

Егер қайтару  ықтималдығына қатысты белгісіздік  болса, онда табысты жеткізілген  тауарды сатып алушы ресми  қабылдағанда немесе тауарлар жеткізілгенде  және бас тарту үшін уақыт мерзімі  асып кеткенде танып, қабылдайды.

– Тауарлар сату шартымен алушы (сатып алушы) жеткізушіден (сатушыдан) тауарды сату міндеттемесін  өзіне алған  консигнациялық негізде  тиелді

Жеткізуші табысты  алушының тауарларды үшінші тарапқа  сатқаннан кейін танып қабылдайды.

– Тауарлар алу кезіндегі төлеу шарттарымен  тиелді

Табыс жеткізілгеннен кейін сатушының немесе оның агенті ақшаны алғаннан кейін танылады.

– Тауарлар сатып алушының ішінара төлемдер сериясынан соңғы төлемдер жүргізген  кезінде ғана жеткізілетін кейінге  қалдырылған сатылымдар

Сатып алушы  мұндай сатудан түскен табысты тауарларды жеткізгеннен кейін танып, қабылдайды. Алайда, егер мұндай сатудың көпшілігі  соңына дейін жеткізілетінін тәжірибе көрсетсе, тауарлар болса, сатып алушыға  белгіленіп және оған жеткізуге дайын  жағдайда төлемақының елеулі бөлігі алынса, онда табыс танып, қабылданған  болуы мүмкін. 

– Артық  қорда әлі жоқ, мысалы тауарлар жүргізілуі және үшінші тараптан тікелей сатып  алушыға жеткізілуі тиіс болатын  тауарларды жеткізуге дейін төлемақысы алынған тапсырыстар 

Сатушы тауарлар сатып алушыға жеткізілген кезде  ғана табысты танып, қабылдайды.

– Сатушы сол  тауарларды біраз уақыт өткеннен кейін бір мезгілде сатып алуға  келісетін немесе сатушыда сатылған тауарларды сатып алуға опцион болса  немесе сатып алушыны сатылған тауарларды сатушының сатып алу талабымен  сатуға опционы болса, сату және қайта  сатып алу шарттары

Қаржылық  актив болып табылмайтын активке  сату және қайта сатып алу шарттарында  сатып алушыға меншік құқығымен  байланысты қауіп-қатерлер мен пайдалар іс жүзінде сатып алушыға берілгеніне  көз жеткізу үшін шарттың талаптарын пысықтауы қажет. Егер олар берілген болса, онда сатушы табысты танып, қабылдайды. Меншік құқығымен байланысты қауіп-қатерлер мен пайдаларды сатушыда сақталса, құқықтық титул берілгеніне қарамастан, операция қаржыландыру жөніндегі келісім  болып табылады және табыстың пайда  болуына әкеледі. Қаржылық активтің сату және қайта сатып алу шартына  қатысты осы Стандарттың 11-бөлімі қолданылады: 

– делдалдарға, мысалы, таратушыларға, дилерлерге немесе қайта сату үшін басқа тұлғаларға сату

Сатушы әдетте меншік құқығына байланысты қауіп-қатерлер мен пайдалар берілгенде мұндай сатудан  түскен табысты танып, қабылдайды. Алайда, сатып алушы агент ретінде  әрекет еткен жағдайда сату консигнациялық негіздегі сату ретінде қаралады.

 Егер әрбір кезең ішінде қаралатын баптардың құны бірдей болса, онда сатушы сол кезең ішінде берілген баптар қойылатын кезең ішінде тура желі негізінде табысты танып, қабылдайды. Егер баптың құны кезең өткен сайын өзгерсе, онда табыс жазылуға қойылатын барлық баптардың сату есептік құнының негізінде танылады. 

 Сату күнінде сатушы, пайыздарды қоспағанда, табыстың сатылу бағасына қатысты бөлігіндегі табысты танып, қабылдайды. Сату бағасы өзгертілген пайыздық ставка бойынша алуға төлемдерді дискрнттау арқылы белгіленетін өтеудің берілген құнына тең. Сатушы тиімді пайыз ставкасының әдісін пайдалана отырып, пайыздық құрайтын табыс ретінде танып, қабылдайды. 

Сондай-ақ сатушы төлем қаражатын және сатушының  толық төлеу ниетінің нақтылығын ескеруі тиіс. Мысалы, сатып алушының бастапқы төлемін қоса алғанда, алынған  төлемдер сомасы немесе оның үнемі  іске асырылатын төлемдері сатып  алушының төлеуді аяқтау ниетінің ойдағыдай  болмауын қамтамасыз еткенде, ақшалай  түсімі алынған ақша көлемінде ғана танылып, қабылданады.

Қызмет көрсетудеiң, яғни мәмiленiң нәтижесiнде үлкен  деңгейдегi дәлдiкпен табысты анықтау  мүмкiн болмаған жағдайда, табыс  жұмсалған шығыс мөлшерiнде танылады, яғни ол сол шығыстың орнын жабады.

Өнімдерді сатудан  және қызмет көрсетуден алынатын табыстардың  есебін қарастыратын болсақ,  мұнай өнімдеріні сатудан және қызмет көрсетуден алынатын табыстардың есебі ХҚЕС бойынша 60-бөлiмшесiнiң шоттарында ұйымдастырылады. Бұл топқа мына төмендегi синтетикалық, әрi пассивтiк шоттар жатады:

6010 – "Өнiмдерді (тауарларды, жұмыстарды, қызметтердi) сатудан және қызмет көрсетуден  алынатын табыс" шоты. Бұл шотта  өнiмдi сатудан, орындалған жұмыстардан  және сыртқа көрсетiлген қызметтерден  түсетiн табыстар көрсетiледi. Аталған  шотта өнiмдi сатудан, жұмыстарды  және қызметтердi жасайтын материалдық  өндiрiс саласындағы кәсiпорындар  пайдаланады. Есептi кезең бойы 6010-шоттың кредитiнде дайын өнiмдi, жұмыстарды және қызметтердi сатудан  түскен табыс сомалары жинақталады.

6010-шоты бойынша  жасалған шоттардың корреспонденциясы  төменде келтiрiлген.

Кесте 8.  «Өнімдерді сатудан және қызмет көрсетуден алынатын табыс» шотының    корреспонденциялары

 

Қатар №	Шаруашылық  операциялардың мазмұны	Шоттар корреспонденциясы
		дебет	кредит
1	2	4	5
1.	Салықтық шот – фактураларының және накладнойдың негізінде келісімді  бағасы бойынша дайын  өнім босатылды	1210,2110	6010
	ҚҚС, сомасына, 14%	1210,2110	3130
2.	Жұмыстары қабылдау актіслурінің негізінде, негізгі және қосалқы өндірістердің  цехтарында орындалған жұмыстар мен  қызметтер	1210,2110	6010
	ҚҚС сомасына, 14%	1210,2110	3130
3.	Сатып алушылар ұсынған шоты бойынша  есеп айырысу шотына қаражат келіп  түсті	1040	1210

 

Дайын өнiмдi, тауарды және қызметтердi сатудан түскен сомасы есептi кезеңнiң аяғында Жиынтық табыс (залал) шотына көшiрiлiп жазылады. Бұл кезде 6010-шоты дебеттеледi де, 5510-шоты кредиттелiнедi.

Қаржыландырудан түсетін табыстардың есебiн есептеу үшiн типтік шоттар жоспарының "Қаржыландырудан түсетін табыс" деп аталатын бөлiмшесi арналған  және оған келесi пассивтiк күрделi шоттар жатады. 6110,6120 – "Акциялар бойынша дивиденттер және сыйақы түріндегі табыстар" шоты ұзақ мерзiмдi жалға берiлген қарыздары (заемдары), сатып алынған бағалы қағаздары, пайыз түрiнде табыстарды, акция бойынша алынған дивиденттердi есептеуге арналған.

Пайыз түрiнде  алынатын табыстар ХҚЕС 33 сәйкес активтерден  алынатын шынайы табыстарды уқытша қатынастық негiзiнде ескередi. Мысал, субьектiң  тауарды сатып алушыларда 24% жылдық мөлшердегi векселi бар делiк. Қарыз  сомасынан вексель бойынша ай сайынғы табысы 2% (24/12) құраған. Табыстан төленетiн дивидендтер акционерлердiң оны алуы туралы құқы белгiленсе ғана танылады.

Нақты бір  кәсіпорынның өндіріске жұмсалған  шығындары есебінің негізгі міндеттері:

1) кәсіпорын  әкімшілігін басқару шешімдерін  қабылдау үшін ақпаратты қамтамасыз  ету;

2) болашақтағы  экономикалық стратегияны қалыптастыру  мен ауыртпашылықтарды табу мақсатында  нақты шығын деңгейін норма-тивті  және жоспарлы шығындармен салыстыра  отырып бақылау;

3) дайын өнімді  бағалау және қаржылық нәтижелерді  есептеу үшін шығарылатын өнімнің  өзіндік құнын есептеу;

4) құрылымдық  бөлімшелердің өндірістік қызметінің  экономика-лық нәтижелерін анықтау  және бағалау;

5)  ұзақ  мерзімді сипатқа ие, өндірістік  және технологиялық бағдарламалардың  өзін ақтауы, өнім түрлерінің  пайдалылығы, негізгі қорлар мен  өндірістік қосалқыларға салынған  күрделі салымдардың тиімділігі  шешімдер қабылдау үшін өндірістік  қызметті басқару есебінің ақпараттарын  жүйелендіру.

Тауарларды  өткізуге  байланысты  шығындар  есептеу үшін 7110 «Өнімдерді сату және қызмет көрсету бойынша шығындар» активті шот арналған.

      Сауда ісін жүзеге асыратын ұйымдар тауарларды дайындау және орталық қоймаларға (база) жеткізу шығындарын, оларды сатуға беру сәтіне дейін сату шығындары құрамына кіргізуіне болады  

      Сауда  кәсіпорынның  жүргізуге тиісті жұмысының  бір түрі – ол  тікелей және жанама шығындарының  есебі.

     Сауда кәсіпорында тікелей шығындарға  өткізілетін  тауарлардың тиісті  түріне  тікелей жатқызылатын шығындар жатады (өндіруге кеткен кездегі шығындар).   Тауарды сатып алушының көлік қызметіне төлеген шығындары, егер олар тауар бағасына енгізілмеген болса, сол сияқты тауарды алуға және өткізуге байланысты қойма шығындары, басқа да шығындар айналым шығындары құрамына кіргізіледі. Тауарды сатып алушының қоймасына дейін жеткізуге жұмсалған көлік шығыны (егер олар тауар құнына енгізілмесе және жеке төленсе) тікелей шығынға қатысты болады.

Жанама шығындарына тауарлардың бірнеше түрін (барлығын)  өткізумен байланысты  шығындарды жатқызады. Яғни Барлық басқа шығындар жанама шығындар болып есептеледі және салық базасының өздеріне қатысты кезеңінің кемуіне жазылады

       Тікелей және  жанама шығындар есебін  сауда  орындары бойынша шығындар есебімен  үйлестіру әрбір тауар түрінің  рентабельділігі туралы пайдалы ақпарат береді және тиімді баға белгілеуге әкеледі. Кәсіпорын меншікке сатып алынған тауарларды сатумен ғана емес, сондай-ақ комиссиялық  саудамен айналысқан кезде шығындарды тікелей және жанамаға бөлу пайдаға салынатын салықты дұрыс есептеуде маңызы бар.

       Пайдаға салынатын салықты дұрыс есептеу мақсатымен сауда  кәсіпорындары қызмет түрінің  әртүрлі ставкалары бойынша пайдаға салынатын салық бойынша жеке есепті   жүргізуді қамтамсыз етуі тиіс.

       Бұл кезде жалпы  өндірістік және жалпы  шаруашылық шығындар (мысалы,кәсіпорын дирекциясын және күзетшісін қамсыздандыру, ғимарат және оның ағымдағы жөндеуін қамтамсыз ету, іс-сапар шығындары, еңбекақы төлеу шығындары және т.б) кірістің жалпы сомасындағы қызметтің әрбір түрінен алынған кіріс мөлшеріне пропоционалды түрде бөлінеді. Шығындар сауда ұйымдарында типтік номенклатураның баптары бойынша топтастырылады:

1. көлік шығындары;
2. еңбек ақысына жұмсалатын шығындар;
3. әлеуметтік қажеттілікке аудару;
4. ғимаратты, құрылысты, бөлмені, құрал-жабдықтарды, мүліктерді жалға алу және ұстау шығындары;
5. Тауарлар мен  өндіру  процесіне  қызмет  көрсететін  кәсіпорын  мүлкін сақтандыру  шығындары
6. негізгі құралдарды тиісті деңгейіне қайта келтіру (амортизациялау);
7. негізгі құралдарды жөндеуге жұмсалатын шығындар;
8. арнайы киімге және тазалыққа жұмсалатын шығындар;
9. өндірістік қажеттіліктер үшін жылуға, газға, электрқуатына жұмсалатын шығындар;
10. сумен жабдықтау шығындары;
11. тауарды сақтауға, өңдеуге, іріктеуге және буып-түюге жұмсалатын шығындар;
12. жарнамаға жұмсалатын шығындар;
13. Тиеу- түсіру  жұмыстары
14. Сауда  қызмекерлерінің  іс сапары  бойынша  шығындар
15. Тауарларды  өткізу  процесіне  қызмет  ететін  негізгі  құралдардың  амортизациясы
16. тауарларды жоғалту және технологиялық қалдықтар;
17. ыдысқа жұмсалатын шығындар;
18. басқа да шығындар