Саудадағы бухгалтерлік есеп

4) өлшем бiрлiктерiн қамтамасыз  етудiң мемлекеттiк жүйесiнiң талаптарына  сәйкес тексерiлген бақылау-өлшеу аспаптарын сауда объектiсiнiң көпшiлiк пайдалана алатын жерiне орналастыруға;       

5) сатып алушының тауарлардың  массасы мен ұзындығы бойынша  күмәнi болған жағдайларда бақылау-өлшеу құралдарының көмегiмен оған көрсетiлген сипаттамаларды өздiгiнен тексеру мүмкiндiгiн беруге;       

6) Қазақстан Республикасының заңдары  бойынша сертификаттауға жататын тауарларды сату кезiнде сатып алушының талабы бойынша оған тауардың сәйкестiк сертификатын (көшiрмесiн) көрсетуге;       

7) Қазақстан Республикасының салық  заңдарында көзделген тәртiп пен жағдайларда фискальды жады бар бақылау-кассалық машиналарды қолдануға;       

8) нормативтік актілерде белгiленген қауiпсiздiк талаптары мен нормаларына сай келмейтiн тауарды айналымнан алып тастауға, соның iшiнде Қазақстан Республикасының заңдарында белгiленген тәртiппен тұтынушыдан сатылған тауарды оның құнын өтей отырып қабылдап алуға;       

9) мемлекеттiк органдардың белгiленген тәртiппен шығарған ұйғарымдарын орындауға;      

10) Қазақстан Республикасының заңдарында  белгiленген өзге де талаптарды  сақтауға мiндеттi.

Осы жоғарыдағы талаптарды орындау сауда ұйымдарының халыққа қызмет ету барсының жоғары деңгейі мен еліміздегі халықтың әлеуметтік жағдайын көтерудің бірден-бір кепілі.

Елбасы әрбір  жолдауында атап өтіп, оның орындалуын бақылауға алып отырған сәтте  сауда ұйымдары қолдау көрсетуі шарт.

 

2.2 Тауар айналымының  операцияларының  синтетикалық  есебі

 

Сауда саласындағы  бухгалтерлік есепті ұйымдастыру өзіне  тән ерекшеліктерімен сипатталады. Осы саланың негізгі операциялары тауарлы материалдық қорларының қозғалысының есебі, тауарды сатудағы шығындар есебі және сатып алушылармен  тапсырыс берушілермен есеп айырысу  бойынша дебиторлық және кредиторлық  берешектер есебі болып табылады.

Бөлшек саудадағы  тауарлар есебі 1330 «Тауарлар» шотында жүргізіледі, оған мынадай субшоттары ашылады:

1331 – «Бөлшек  сауда кәсіпорындарының қоймаларындағы  тауарлар», онда бөлшек сауда  кәсіпорындарының қоймаларындағы  сақталып тұрған тауарлар есепке  алынады. Есеп дайын өнім және  тауарлар есебі сияқты санына және құнына қарай, сатып алу бағалары бойынша жүргізіледі.

 1332 – «Бөлшек саудада сату үшін алынған тауарлар», онда материалдық жауапты адамдардың (аға сатушылардың, бөлім меңгерушілерінің т.б.) жауапкершіліктерінде тұрған тауарларды есепке алады. Есепке алу сату бағалары бойынша (сатып алу бағасы, ҚҚС және сауданың үстеме бағасы қосылады) жүргізіледі. Есепке алу сол тауардың құны бойынша жүргізіледі.

 1333 – «Тауардың үсеме бағасы». Бұл субшотта сату үшін берілген тауарлардың барлық түрі (тауар топтары бойынша сараланып ) белгіленген мөлшердегі үстеме бағасы бойынша есепке алынады. Соның нәтижесінде сатуға берілген тауарлардың бағасы үстеме бағасынан асып түседі. Тауарлар сатылғаннан кейін тауардың үстеме баға қызылмен жазылып, олардың құнын кемітеді; үстеме баға кәсіпорынның тауарларды сатқаннан тапқан табысы болып табылады. Сатылған тауардың үстеме бағасын белгіленген үлгі бойынша есептен шығарады.

   1334 – «Тауар бағасына қосылған құн салығы». Бұл субшотта сатуға берілген тауар бағасына енгізілген ҚҚС сомасын көрсетеді. Тауар бағасына үстеме бағасы мен ҚҚС қосылады да, сөйтіп ол тауардың сатылу құнын құрайды (қалыптастырады). Осы бағалар бойынша тауарлар тұтынушыларға және басқа сатып алушыларға сатылады.

   Тауарлар сатылғаннан кейін тауар бағасы ҚҚС сомасынан «тазартылады», яғни табыс сомасы шығарылады, ол үшін ҚҚС сомасын қызылмен жазады. ҚҚС жалпы табыстан есептелінеді де, тауарлар түскен және кірістелген кезде шегерімге қойылған ((331) 1420 – шотының дебеті) сомаларды алып тастағаннан кейін қалғаны бюджетке аударылады.

   Сөйтіп, 1333 және 1334 субшоттары тек тауардың сатылу құнын қалыптастыруға арналған, яғни көмекші қызмет атқарады және олардың дербес арналымы жоқ. Бірақ көмекші қызметсіз бөлшек сауда кәсіпорындары сатылған тауардың түсіміне бақылау жасаудан айырылады, сондықтан да сатушы да, сатып алушы да тауардың сатылатын бағасын білуге мүдделі.

   Сонымен қоса, көмекші субшоттар жүйесін қолдану синтетикалық есептің дұрыс жүруіне өз септігін тигізеді, яғни халыққа сатылған тауардың мөлшерін, арналымын, үстеменің есептеу тәртібін, нарық бағасын анықтауға көмектеседі.

    Қазақстан Республикасында әрекет етіп тұрған заңмен сәйкес, бухгалтерлік есепте де, салық есебінде де есептеу әдіс пайдаланады, соған сәйкес тауар сатып алушыға босатылысымен, оның төлем мерзіміне қарамастан, тауардың сатылған кезеңі болып саналады. Ал бөлшек сауда кәсіпорындарында тауардың сатылған кезеңі болып, қолма-қол ақша түскен кезең саналады, өйткені онсыз тауар босатылмайды.

         Тауарды есептен шығару сатушының есеп беруінің негізінде жасалады, онда тауардың сатылған құнының бірыңғай қағидасына сай етіп көрсетіледі.

     Енді сатылған тауардың сатып алынған бағасын көрсету үшін, әдетте, тауар бағасындағы сатылған ҚҚС сәйкес және сатылған сауда үстемесіне ай соңында бөлшек сауда кәсіпорындарында есебі шығарылады.

     Алдымен, белгіленген нысан бойынша,  сатылған сауда үстемесін есептейді,  ал ол өз кезегінде келесі  6 процедурадан тұрады:

1. Бухгалтерлік жазбалардың негізінде сауда үстемесі тауардың сатылу (сату) бағасына қосылатын болғандықтан, тауардың барлық партиясына 1332 шот дебиттелініп, 1333 шот кредиттелінеді, бұл арада 1333 шотта сатылған тауар бойынша айдан айға  тек сатылған тауардың сатып алынған құнын алу үшін, ол қызылмен жазылып отырады, нәтижесінде 1330 шоты бойынша кредиттік қалдықтың пайда болуы мүмкін.

2. Тауардың ай ішіндегі айналымы мен ай басындағы тауардың құнына сауда үстемесінің қалдығын қосып, саудаүстемесінің «болжамды сальдосы» деп аталатын жағдайын аламыз (бұл жағдайда 1333 шотының дебеті бойынша операцияларын шегереміз).

3. Ай барысында сатылған тауардың жалпы құнынан (сатылған өнімнен түскен жалпы түсімнен) ай соңында қалған тауар құнының қалдығын (1332 шот бойынша, сальдосын) алып тастап шығарамыз. Бұл есептеу касса мен тауар туралы есеп берудің негізінде жасалады.

4. «Болжамдық сальдосын» (1333 шоты бойынша алынған соманы) жалпы сатылған өнімнің құнына және сатылмай қалған тауар құнының қалдығына бөлу арқылы тауардың орташа пайыздық үстемесін табамыз.

5. Тауар қалдығына қатынасты сатылмаған сауда үстемесінің сомасын: ай соңында қалған тауардың сомасын орташа пайыздық сауда үстемесіне көбейту жолымен анықтаймыз.

6.  «Болжамдық сальдодан» 1333 шоты бойынша тауар қалдығына жататын сауда үстемесінің сатылмаған сомасын алып, сатылған тауардың сауда үстемесінің сомасын анықтаймыз, бұл өз кезегінде қызыл жазумен жазылатын жазу болып табылады.

        Сонымен, жоғарыда  айтылған есептеулердің мәні: ай  басындағы сауда үстемесінің  сомасын және ай барысында  алынған сомасын сатылған тауар  мен ай соңында қалған тауарға  пара-пар (пропорционалды) етіп аламыз, бұл кезде әрбір тауардың үстемесін  есептеудің қажеттілігі туындамайды.

        Сатылған сауда  үстемесін есептеу үшін мына  нысанда келтірілген кестені  пайдаланады:

Кесте 5. Сауда үстемесін есептеу үлгісі.

 

Тауар бағасындағы сауда үстемесі (1333 шоты)				Ай ішіндегі сатылған тауарлар	Ай соңындағы қалған тауардың қалдығы	Жиыны	Сауда үстемесінің орташа пайызы	Сауда үстемесінің сатылмай қалған, тауарға қатысты сомасы	Тауар үстемесінің сатылған тауарға  қатысты  сомасы
Ай басындағы сальдосы	Дебиті бойынша айналымы	Кредиті бойынша айналымы	Болжамдық сальдосы
1	2	3	4=1+3-2	5	6	7=5+6	8=4х100/7	9=6х8/100	10=4-9

 

  Тауар бағасындағы қосылған құн салығы тіркелген пайыздық мөлшерлемесі (12%) бойынша салық салынады. Тауар бағасының сомасынан қосылған құн салығы мен оның үстемесі шегеріліп, қалған сома өндіріс (кәсіпорын) шығысына жатқызылады, ал оның сатылған құнындағы табыс сомасына, әрекет етіп тұрған заңға сәйкес, қосылған құн салығы есептелінеді.

   Бөлшек сауда кәсіпорындарындағы тауарды сату бойынша құрылымдық жазудың сызбасын мынадай етіп беруге болады:

 

Бөлшек  сауда кәсіпорынның қоймасынан алынған  тауарлар

                                            =

Сатып алынған құны + тауар  бағасындағы үстеме+тауар бағасындағы ҚҚС

Сату  үшін бөлшек саудасының кәсіпорнына  берілген,

  сатып алынған тауарлар = Сатылатын  құны

 

Шығысы  Сатып алынған құны (сатылатын құны – тауар бағасындағы үстеме – тауар бағасындағы ҚҚС)                                               Табысы

Сатылатын құны    Сату бойынша айналымына салынған ҚҚС

 

Осы операцияға бухгалтерлік есептің шоттар корреспонденциясын қолданғанда, оның көрінісі келесі түрде болады:

 

Кесте 6.   Қосылған құн салығы бойынша бухгалтерлік есептің шоттар корреспонденциясы   

                              

Қатар №	Шаруашылық операциялардың қалыптасуы	Шоттар корреспонденциясы
		дебет	кредит
1	Тауардың сату бағасының қалыптасуы: сатып алынған бағасы тауар бағасындағы үстеме тауар бағасындағы ҚҚС	1332 1332 1332	1331 1333 1334
	Жиыны:
2	Сатылған тауардың сатылған бағасы бойынша  түскен түсім: табыс сомасына ҚҚС сомасына (12%)	1010 1010	6010 3130
	Жиыны:
3	Сатушының есеп беруінде сатылған тауар  сатылған бағасы бойынша көрініс  тапқан , енді оны өндіріс шығысына жатқызу үшін одан (сатылған күннен) мыналарды шегеру керек: есептеу жолымен анықталатын, тауар бағасындағы үстемесін (қызыл жазумен жазылады) тауар бағасындағы ҚҚС (қызыл жазуға жазылады) сатып алынған тауардың құны өндіріс шығысына есептен шығарылады	1332   1332   7010	1333   1334   1332

 

      Бөлшек саудасындағы кәсіпорында сатылған тауар бойынша жасалған бухгалтерлік операциялар түсінікті болу үшін, біз бір мысал келтіріп көрейік.

 Мысал. Бөлшек сауда кәсіпорны мына тауар түрлерін сатып алды делік (ҚҚС – бірге):

Ұн – 1000 кг 31636,37 теңге сомасына;

Қант –  150 кг 11863,63 теңге сомасына;

Нан өнімдері 1000 дана 31636,37 теңге сомасына;

Жарма (қара құмық жармасы және сұлы жармасы) – 50 кг 3321,82 теңге сомасына;

 Макарондар – 70 будасын 8858,18 теңге сомасына.

 Кәсіпорынның есептік саясаты тауар құнын бағалаудың орташа өлшенген әдісі бойынша анықталатын болып белгіленген және олардың сату бағасы бойынша есепке алынған.

 Кезең басында тауардың магазиндегі сату бағасы бойынша қалдығы мынаны құраған:

ұн 85 кг 104 теңге 1 кг бағасы;

қант –  40 кг 179 теңге 1 кг бағасы;

жарма –  10 кг 70 теңге 1 кг.бағасы.

        Тауар қалдығына тиесілі жалпы  үстеменің сомасы 1350 теңгені құраған,  ал ҚҚС –931 теңге болған.

        Басшының шешімі бойынша ағымдағы  айда үстеме бойынша алған  шығысын жабу үшін жаңадан  келіп түсетін тауарлардың үстемесі  келесі деңгейде белгіленетін  болып шешілген:

        Ұн –23 %, нан өнімдері – 12 %, жарма – 19 %,макаорн –25 %.

        Ай басындағы қалған тауарлар  келіп түсетін тауарлардың бағасы  бойынша сатылатын болып ұйғарылған. Ай барысында мыналар сатылған:1050 кг–ұн, 120 кг–қант, 1000 дана–нан өнімдері, 30 кг –жармасы, 39 макаронның бумасы сатылған.

        Бірінші кезекте, келіп түскен  тауарлардың бағасын анықтаймыз, сосын бухгалтерлік жазбасын  жасаймыз.

Кесте 7. Тауарлардың бағасын шоттар бойынша анықтау тәртібі

 

№	Шаруашылық операцияларының мазмұны	Сомасы, теңге	Шоттар корреспонденциясы
			дебет	кредит
1.	2.	3.	4.	5.
1.	Келіп түскен тауарлар, толығымен қоймаға  кірістелді: ұн қант нан өнімдері жарма макарон	75272,73 27272,73 10227,27 27272,72 2863,64 7636,36	1350,1 субшоты «Бөлшек сауда кәсіпорынның қоймасындағы тауарлар» (әрбір тауар  түрлері бойынша  аналитикалық есебі)	3310
2.	Келіп түскен тауарлардың ҚҚС-ның сомасына (12%)	12043,64	1420	3310
3.	Ай барысында сатып алынған  тауарлар, біртіндеп сатушыға, Накладной бойынша босатылған: ұн қант нан өнімдері жарма макарон	75272,73 27272,73 10227,27 27272,72 2863,64 7636,36	1350,2 субшоты «Бөлшек сауда кәсіпорнына сату үшін берілген,сатып алынған тауарлар»	1350/1
4.	Сату үшін берілген тауарға сауда үстемесі есептелінді: ұн (27272,73х23%) қант (10227,27x25%) нан өнімдері (27272,73x12%) жарма (2863,64x19%) макарон (7636,36x25%)	14555,46 6272,73 2556,82 3272,73   544,09 1909,09	1350,2	1350,3 субшоты «Тауар бағасындағы үстеме»
5.	Сатылған тауарға ҚҚС сомасы қосылды: ұн (33545,46х16%) қант (12784,08x16%) нан өнімдері (30545,46x16%) жарма (3407,73x16%) макарон (9545,45x16%)	14372,50 5367,27 2045,45 4887,27 545,24 1527,27	1350,2	1350,4 субшоты «Тауар бағасындағы ҚҚС»
6.	Сатуға берілген тауар бірлігінің бағасы,оның құрамында: ұн (38912,73/1000)- 1кг қант (14829,54/150)- 1кг нан өнімдері (35432,73/1000) - жарма (3952,97/50) -1кг макарон (11072,72/70)- 1 бума	38,91 98,86 35,43 79,06 158,18	1350,2 субшоты «Бөлшек сауда кәсіпорнына сату үшін берілген,сатып алынған тауарлар»	1350/1