Саудадағы бухгалтерлік есеп

 

  Ай басына қалған тауар жаңадан келіп түскен тауардың бағасымен сатылатындықтан, оларға тиесілі үстеме мен ҚҚС сомасы қосылады. Олардың айырмасы 1302,35 теңге құраған:

     ұн – (85 х 38,91) – (85 х 34) = 417,35 теңге;

     қант – (40 х 98,86) – (40 х 79) = 794,40 теңге;

     жарма – (10 х 79,06) – (10 х 70) = 90,60 теңге;

     Жиыны                                            1302,35 теңге.

     Олардың ішінен ҚҚС-на 179,64 (1302,35 х 12/112); тауар бағасындағы үстемесіне 1122,71 теңге (1302,35 – 179,64).

      Сату бағасының көбеюіне байланысты бухгалтерлік есеп былайша көрніс табады:

Тауарларды  несиеге сату. Тарату көлемін ұлғайту үшін, сауда кәсіпорындары тауарларды пайызсыз несиеге сату сияқты маркетинг әдісін қолданады. Бұл кезде сатып алушылар тауарларды бірден алады, баға көрсеткішіндегі соманы бірнеше ай немесе жыл ішінде төлейді. Коммерциялық несиелерді ұсыну сауда ұйымының есеп саясатында бекіткен ішкі тәртібімен реттеледі.

   Коммерциялық  несие – қарыз типінің дербес  емес келісімі, бұл ақылы келісім-шартта  көрсетілген тек қана шарт.

   Несие  ақылы негізде ұсынылады, яғни  сату келісім-шартында пайыздарды  төлеу көрсетілуі мүмкін. Егер  де коммерциялық несиенің жағдайында  қарыз алушының бұл міндеті  көрсетілмесе, ол пайызсыз болып  саналады.

  Сатушы несиелендіру әдістерінің бір түрін дербес таңдай алады немесе банктік тартылуымен байланысты қатынас жасайды.

   Тауарларды пайызсыз несиеге сату тауарлардың мерзімін ұзарту немесе оны бөліп өтеу деп аталады. Бұл клиентке тиімді, бірақ та дүкен ақшаның бір бөлігін айналымнан шығарады. Сонымен қатар мынадай тәуекел пайда болуы мүмкін; сатып алушы өз қарызын бойынша ақшасын төлей алмайды, ал сатушыда шығын болуы мүмкін. 

 

2.3 Тауар айналымының  операцияларының аналитикалық    есебі

 

Сауда ұйымдарындағы  бухгалтерлік есепті жүргізудің маңызы өте зор. Себебі күнделікті жүргізіліп отырған нақты дұрыс есептілік қызметтің табысты болуына бірден-бір себеп.

Сондықтан сауда  ұйымдарының алдына бухгалтерлік есепті жүргізудің төмендегідей міндеттері қойылған:

• Сақталуды және ұтымды пайдалануды қамтамасыз ететін ұйымдардағы барлық мүліктің сандық – сомалық есебі;
• Ұйым мүлкін қалыптастыру көзінің есебі (ұйымның міндеттемесі);
• Сауда ұйымдарындағы бухгалтерлік өткізбенің көмегімен жүзеге асатын барлық шаруашылық процестердің  сипаттамасы;
• Саудалық және басқарушылық қызметтті жүзеге асыруға кеткен сандық және сапалық  есебі;
• Ұйымды басқару және жетекшілік ету үшін қажетті ұйымның сауда қызметінің толық  және жеткілікті ақпараттарының қалыптасуы;
•   Аналитикалық есептің жүргізілуі тауарлардың, сатып алушылар, жабдықтаушылар және басқа да объектілер есебінің  жан-жақты мағлұмат алу  үшін қажеттілігі.

Аналитикалық  есепті жүргізу қажеттілігі тауар  сатып алушылар, жабдықтаушылар және есептің басқа объектілерінің топтары  бойынша ақпарат және жалпыланған  мәліметтерді алу қажеттілігімен  себеп болуда.

     Саудада аналитикалық есептің түрлерін анықтауға келесі факторлар әсер етеді:

• тауар топтары бойынша сату көлемін  және рентабелділікті  талдау
• қажеттілігі;
• дебиторлық және кредиторлық  қарыздарды басқару;
• шығындарды жоспарлау және нормалау;
• оларды минималдау  жолдарын іздеу;
• қызмет  түрлерінің  тиімділігін салыстыру;
• тиімді баға саясатын жүргізу, персоналды  ынталандыру;
• ұйымның  қаржылық  жағдайы,  оның қызметінің қаржылық нәтижелері және қаржылық жағдайындағы болған өзгерістер  туралы шынайы және толық  түсінік беретін бухгалтерлік  есептілікті құру және ұсыну қажеттілігі;
• есептің әртүрлі объектілері  үшін салық салу тәртібі.

 Лауазымды органдардан салықтарды есептеу  кезінде  аналитикалық мөлшерде есепті жүргізу талап етіледі,  ал жеңілдік беру тәртібін  пайдалану тек  салық салынатын және  салық салынбайтын айналымдарға жеке есепті жүргізу кезінде ғана  мүмкін болады және статистикалық есептілікті құру және ұсыну қажеттілігі.

Жеке есепті жүргізу мыналарды талап етеді:

• шаруашылық  операцияны  қызметтің белгілі-бір түріне жатқызуға мүмкіндік  беретін операциялардың мазмұнын бастапқы есеп құжаттарында сипаттау:
• (шоттарда,  орындалған жұмыстар актісі, жүкқұжаттарында,  төлем тапсырмаларда және т.б.);
• қызметтің  белгілі-бір түрі бойынша пайда алумен  байланысты әрбір операция бойынша  бастапқы есеп  құжаттарын, синтетикалық  есептің жекелеген  регистрлерді  (мемориалды ордерлерді,  бухгалтерлік  өткізбелерді, журналдарды,  кітаптарды, ведомостарды, айналым сальдолық ведомостарды,  бас кітапты және басқа талдап қорыту үшін жүргізу;
• пайдаға  салынатын салыққа  әртүрлі  ставклар  белгіленген  қызметтің әрбір түрі бойынша,  тиісті баланстық шоттардың жекелеген  субшоттары бойынша  шығындарды жүзеге асыру және  табыс алумен байланысты операциялардың сипатталуы.

       Жеке есеп болмаған  кезде ҚҚС қолданылады.Әр түрлі  ставка  бойынша  ҚҚС  салынатын  тауарларға   келетін айналым  шығындарына да  жеке есепті  ұйымдастыру кезінде  қиындықтар  пайда болады.

  Тауар өндірушілер  типтері бойынша есеп (импорттық және отандық) импорттық тауарларды өткізу туралы есептілікті алу  мүмкіндігінен ие болу үшін маңызды.Кеден органдарына төленетін импорттық тауарлар бойынша ҚҚС  жекелеп көрсетеді.

• Сатып алушы мен  есеп айрысудың  аналитикалық есебі әрбір  сатып алушы  бойынша  жүргізіледі. Мұнда келесі мәліметтер жинақталады:
• атауы;
• есеп айырысу немесе  басқа шот номері;
• заңды мекен-жайы;
• дебитор кәсіпорынның  банкісінің атауы,  мекен-жайы, корреспонденттік шот номері.

Бухгалтерлік есепті  ұсыну мақсатында  дебиторлық  қарыздың есебі,  соның  ішінде  сатып алушылардың  қарызы  төменгі есептіліктерді  алу жолымен  ұйымдастырылуы тиіс:

1) қарызды  өтеу мерзімдері туралы. Атап айтқанда:

• қысқа мерзімді (12 ай ішіндегі  күтілетін төлемдер) және  ұзақ мерзімді;
• мерзімі өтіп кеткен  қарыз, соның ішінде 3 айдан  асқан мерзімдегі  ұзақ мерзімді  қарыз ішінен  12 айдан асып  күтілетін төлемдер белгіленеді;
• талаптық мерзімі өтіп кеткен (3 жыл) дебиторлық қарыз:

2) вексельмен  қарыз өтелген  дебиторлық  қарыз туралы. Бұл кезде  мерзімі өтіп кеткен вексельдердің, сату  бағасындағы және  нақты өзіндік құн бойынша  жекелеген тауарлардың  дебиторлық қарыз  көлемінің есебі жүргізіледі.

Осы саланың  негізгі операциялары тауарлы материалдық  қорларының қозғалысының есебі, тауарды  сатудағы шығындар есебі және сатып  алушылармен тапсырыс берушілермен есеп айырысу бойынша дебиторлық және кредиторлық берешектер есебі  болып табылады.

 Тауарлы-материалдық қорлардың қозғалысының есебіне келетін болсақ,   қоймадан тауарлар бойынша келіп түскен құжаттар алдын ала жинақталғаннан кейін таксировкалық есептеуге беріледі. Одан кейін құжат деректері кәсіпорында белгіленген есептік топтар бойынша (тауарлары, темір және т.б.) топтастырылады. 1300 және 1330 — бөлімшелердің шоттары бойынша тауарлы-материалдык, тауарлардың кірісі мен шығысы бойынша жүретін, тауарлардың талдамалы есебінің жинақтаушы ведомосте әрбір топ бойынша сомалық өлшеммен көрсетіледі:

а) өткен айдағы ведомосте алынған ай басындағы қалдық; 
     ә) қүжаттарды өткізу тізілімінен ай ішіндегі топ бойынша тауарлы-материалдық тауарлардың кірісі;

б) құжаттарды өткізу тізілімінен ай ішіндегі топ бойынша тауарлы-материалдық тауарлардың шығысы;

в) есептеу жолымен анықталған ай соңындағы қалдық. 
Жинақтау   ведомосі   бухгалтерия   мен   қойма   есебінің деректерін салыстыру үшін пайдаланылады. Қойма есебі тауарлардың талдамалы есебі карточкаларында және қалдықтар кітабында жүргізіледі. Қалдықтар туралы деректер сәйкес келу керек, өйткені қоймадағы жазулар (қалдықтар кітабы мен жинақтау ведомосі) бір ғана құжаттардың негізінде жүргізілген. Бухгалтерияда жинақтау ведомосінің (қалдықтық әдіс кезінде) немесе материалдық жауапты адамдардың материалдық тауарлардың қалдығы мен қозғалысы туралы есептемесінің негізінде «Тауарлардың ақшалай өлшемдегі қозғалысы» деген № 10 ведомосі жасалады. № 10 ведомосі талдамалы есептің деректерін материалдық тауарлардың талдамалы есебінің көрсеткіштерімен ұштастыруға арналған.          Келіп түскен материалдық тауарлардың құны жинақтамалы шоттардың немесе есептік топтардың кесімінде есептік бағалар бойынша келтіріледі.  Сонымен бірге ведомосте сатып алынған материалдың тауарлардың нақты құнының олардың есептік бағасы бойынша құнынан ауытқуының есебі жүргізіледі. №10 ведомость тауарлар шығыстарын бағыты бойынша бөлуге қызмет етеді. № 10 ведомость бірнеше бөлімнен тұрады: 1-бөлім нақты өзіндік құн бойынша жиынтық деректер мен ай ішінде келіп түскен тауарлардың есептік құнын көрсетуге арналған. Бұл деректер әр түрлі журнал-ордерлерден (№ 6, № 10, № 3, № 7, № 1 және т.б.) көшіріледі.   Мүнда жүктердІ жеткізу жөніндегі шығындарды, тиеп-түсіру жұмыстарының шығынын, теміржол алымдарына төлемді және тауарларды сатып алу қүнынан тыс жүмсалған басқа шығындарды қоса алғанда, материалдық тауарларды сатып алуға және әзірлеуге жүмсалған шығындар ескеріледі. Дәл осы бөлімге ведомостің басқа бөлімдерінен алынған, материалдык, тауарлардың нақты және өзіндік құны және ай басындағы есептік бағасы бойынша қалдығын жазады. Оған ай ішінде келіп түскен тауарлардың құны қосылады. Одан кейін нақты күнның есептік баға бойынша ңүннан ауытңуының сомасы мен проценті анықталады. Ауытқулар сомасы дегеніміз осы көрсеткіштер арасындағы айырмасы, ауытқу проценті — бұл ауытқу сомасының тауарлардың есептік құнға қатынасы. Ауытқу « + » немесе « —» таңбасымен болуы мүмкін.

  №10 ведомостің екінші және одан кейін бөлімдері материалдың тауарларды саңталу жері (қоймалар, учаскелер) бойынша кірісін, шығысын және қалдығын ақшалай өлшеммен көрсетуге арналған. Бұл деректер материалдық есеп берудің сальдолык, жинақтаушы ведомостерінің негізінде толтырылады, ал оларда — материалдық тауарлардың ңозғалысы мен қалдығы есептік бағамен келтірілген.   Тап осы жерде олардың нақты өзіндікқұны, сондай-ақ материалдық есептен шығарылған тиісті баланстык, шоттарға есептен шығарылуға тиіс ауытқу сомаларының бөлінуі келтіріледі.  Тауарлардың толық нақты өзіндік құны есептік бағалар мен ауытқулар бойынша тауарлар құнының сомасы ретінде анықталады.

  Ауытқуларды бөлу мынадай тәртіппен жүргізіледі:

  Есепті  кезеңнің  соңындағы   материалдық  тауарлар қалдығының есептік құнына қатысты ауытқулар сомасы анықталады.

  Материалдық тауарларды қабылдаған кезде жетіспеушілік анықталатын болса, онда шығын сомасы акт негізінде Дебетіне 1270 және  Кредитіне  3310 шоттары жазылады. Бұл орайда «Г» бағанында (кіріс құжаты) актінің нөмірі көрсетіледі. Егер материалдық тауарлардың жетіспеушілігі шотты төлеуге келіскенге дейін анықталса, онда шағым сомасын шотты төлеуге келіскен сомадан кемітеді. Мұндай жағдайда жеткізушіге шағым жасау жөніндегі операциялар №6-журнал-ордерде керсетілмейді. Есепті айда келіп түскен, фактураланбаған материалдық тауарлар фактураланғандарға ұқсас түрде  №  6-журнал-ордерде  әрбір  жеткізілім бойынша жекелей көрсетіледі. Материалдық тауарларды қабылдауға арналған акті фактураланбаған жеткізілімдерді № 6-журнал-ордерге жазуға негіздеме болып табылады. Бұл орайда «А» және «Б» бағандарында тіркеу нөмірі мен шот нөмірінің орнына «Н» әрпін әрбір осындай жеткізілім бойынша қойып шығады.

  1310 -бөлімшенің дебеттелетін шоттарының бағандарында нақты құнның орнына есептік бағасы бойынша келіп түскен материалдық тауарлардың құнын жазады. Бұл орайда шоттың сомасы бөлімінде «Н» әрпімен көрсетіледі. Бұрын фактура толтырылмай  қабылданғаң материалдық тауарларға шоттар келіп түскенде есептік ңүны бойынша материалдық тауарларды есепке алу жөніндегі дебеттік шоттардың бағандарына жазылған сомалар, ал алынған шоттардың негізінде қарапайым жеткізілімді есепке алуға қабылданған тәртіппен жазуларды жүргізеді. Сторнолық жазуларды фактураланбаған жеткізілімдерге келіп түскен шоттар бойынша жазулармен бір мезгілде жүргізеді. № 6-журнал-ордерде төлем мен есептен шығарудьщ сомасы әрбір шот бойынша жекелей жазылады. Төлем мен есептен шығаруды материалдық тауарлардың келіп түсуі, жұмыстар мен қызметтердің қабылдануы туралы деректер жазылатын жолдар бойынша, яғни жеткізушілерге немесе мердігерлерге төлеуге тиісті сомалар көрсетілетін жерлерде көрініс табады. Шоттар материалдық тауарлар келіп түскенге дейін төленетін жағдайда шоттар бойынша сома тиісті тіркелімдердің Д-т 1610, 2910 шоттары бойынша көрсетеді. Егер бұрын жолдағы тауарлар деп есксрілген материалдық тауарлар шоттар төленген айда келіп түссе, олардың құны жай тәртіппен көрсетіледі. Есепті кезең аяқталғаннан кейін № 6-журнал-ордер жабылады, К-т 3310,4110 шоттары бойынша жиынтығы корреспонденцияланатын шоттар бойынша есептеліп шығарылады және бас кітапқа көшіріледі.

 

2.4 Тауарды сатып - өткізу табысы және  шығындарының  есебі

 

Сауда ұйымдарының  негізгі табыс көзі тауарды айналымға  жіберу арқылы одан алынатын кірістік сома деп тану керек.

Табыс дайын  өнiмдерден, сатып алынған тауарлардан  және көрсеткен қызметтерден алынады; олардың сатылу құны тараптар аясында  жасалған келiсiмшартта анықталады: ал мәмiледен шығатын табыс сомосы бағасынан немесе сатудан жасалатын  жеңiлдiктерiн ескере отырып; олардың  құндарын өлшейдi. Сатып алушылардың  алған активтер үшiн төлеген сомасын  сату құны деп атайды. Сату құнын  анықтаған кезде тараптар өздерiнiң келiсімшартында бухгалтерлiк есептiң мынындай басты қағидаларына көңiл бөледi: есептеу, шындық, аламалау, яғни, екi жақты да бiрдей көру, сақтық жасау т.б. тауарды сатқаннан түскен табыс келесi жағдайды сақтаған кезде танылады: табыс сомасын үлкен деңгейдегi дәлдiкпен бағалағанда, яғни екi тапрап та мәмiлеге қатысқан кезде, сатушы қандай соманы сүрап отырғанын және қандай соманы сатып алушы төлейтiндiгiн бiлген жағдайда, мәмiлемен байланысты экономикалық олжаны және соны субъектiнiң алу ықтималдығы бар болуы мүмкiн. Ал бұл сатушының сатқан тауары үшiн келiсiм – шартта көрсетiлген соманы сатып алушының төлейтiндiгiн туралы сенiмiн бiлдiредi.

Келесi шарт сатушыдан сатып алушыға өтетiн  меншiк құқығы болып табылады, бұл  әдетте берiлген кезден басталады, ал егер сатушы меншiк иесi ретiнде құқығын  және мiндеттемесiн сақтаған болса, онда ол сатылған болып табылмайды және табыс танылмайды; мәмiле бойынша  күтiлетiн шығын үлкен нөлдiк  деңгейдегi бағалауды қажет етедi.

Көрсеткен қызметтен  және орындалған жұмыстан алынатын табыс  ретiнде танылады:

- есеп беру күнiне мәмiленiң аяқталу кезеңi үлкен деңгейдегi дәлдiкпен анықталса;

- мәмiленi жүргiзу кезiнде жұмсалған шығыстары да, мәмiленi аяқтау үшiн қажет шығыстары дв үлкен деңгейдегi дәлдiкпен бағаланса.

Қаржылық  есептіліктің Ұлттық 2 Стандартының 22-бөлімінде  айтылған табысты танып, қабылдау және өлшеу жөніндегі талаптарды қолдану  үлгілерін алатын болсақ:

• табыстың сомасы сенімді түрде өлшенуі мүмкін екендігі көзделеді, болашақтағы экономиалық пайдаларды ұйымның алу ықтималдығы және келтірілген немесе болжанатын шығындар сенімді түрде өлшену ықтималдығы болады; 
• әртүрлі елдерде заңнамалар осы Стандарттың 22-бөлімінің танып, қабылдау өлшеулері әртүрлі уақыттарда орындалатынын білдіретін жағдайлар болуы мүмкін. Атап айтқанда, заңда меншік құқығымен байланысты елеулі қауіп-қатерлер мен пайдаларды ұйымның беретін уақыт кезеңін айқындалуы мүмкін.: