Саудадағы бухгалтерлік есеп

 

Кесте 1.  «Рамстор-Қазақстан» сауда жүйесінің 2009 жылдың 1 қарашасына тауарайналым көрсеткіштері.
Жалпы тауарайналым құрамы	3 тоқсан көрсеткіштері	3 тоқсан жоспар орындалуы			ауытқу		Өткен жылға қаты-насы
		жоспар	орындалу	%  .	жоспар	Өткен жылға
1. көтерме т/а:
а)қолданыстағы баға	17983486	26100000	22469664	86,1	-3630336	4486178	124,9
б) салыст.баға	17983486	х	21481514			3498028	119,5
Оның ішінде дилерсіз
а)қолданыстағы баға	14082606	26100000	18302601	70,1	-7797399	4219995	130,0
б) салыст.баға	14082606	х	17497707			3415101	124,3
2. Бөлшек тауарайналымы:
а)қолданыстағы баға	1962864	2975000	3265505	109,8	290505	1302641	166,4
б) салыст.баға	1962864	х	3121898			1159034	159,0
3 . Қоғамдық тамақтандыру орны айналымы
а)қолданыстағы баға	272599	310000	417912	134,8	107912	145313	153,3
б) салыст.баға	272599	х	399533			126934	146,6
3. Жалпы тауарайналымы
а)қолданыстағы баға	20218950	29385000	26153081	89,0	-3231919	5934131	129,3
б) салыст.баға	20218950	х	25002946			4783996	123,7

 

Кестедегі көрсеткіштер бойынша жалпы тауарайналымы  өткен жылға қарағанда -3231919 млн.тенгеге кеміген. Бұл құбылысқа еліміздегі қаржылық дағдарыс әсер етіп халықтың тұрмысы мен тұтынушылық сұранысын төмендеуіне себеп болған.

 

2.  Сауда ұйымдарындағы қызметтің еліміздегі жай-күйі.

 

    Сауда - республиканың экономикалық қызметінің бірден-бір ірі саласы және оның дамуы – экономиканың табысты жұмыс істеуінің басты шарттарының бірі.

     Қазіргі заманғы сауда механизмі - бұл басқару мен бөлудің күрделі және көп құрылымды құралы. Сауда сұраныс пен ұсыныстың қажетті пропорцияларын қамтамасыз ететін, осы негізде тұтыну көлемі мен құрылымын қалыптастыратын тауар рыногының элементі. Еліміз нарықтық экономикаға көшу барысында ұйымдық құрылымның өзгеруіне ұшырады.  Әлемдік қатынасқа түсу мақсатында  меншік түрлеріне және халықаралық байланысты нығайтуға күш салды. Осы мақсатта көптеген түбегейлі өзгерістер ішкі саудамен тікелей байланысты болып табылды. Сауда саласында кәсіпкерлік нысанда, еркін шаруашылық нысандарындағы, мемлекеттік тұрғыдағы кәсіпорындар коммерциялық және жекешеленген сауда мекемелері болып бөлініп кетті.

Бүгінігі  күні ірі өндірістік кәсіпорындар өздерінің  фирмалық  сауда мекемелері арқылы, ал акционерлік қоғамдар, жауапкершілігі шектеулі серіктестіктер, жеке секторлар  халық тұтынатын тауарларды өз тараптары  бойынша саудалайды. Ұйымдық құрылымдардың  еріктілігі еліміздің экономикасының төмендеуіне әсер етуші басты  фактор болып бүгінгі күні танылып  отыр. Дегенмен еліміздегі құқықтық заңдылықтармен реттеу сауда саласының қызметіне қойылатын талаптарды күшейту керектігін аңғартады.

Кез келген сауда ұйымы табыс табу мақсатында халыққа  мінсіз қызмет көрсету мен  сапалы тауарды тұтынушыға ұсыну  арқылы шаруащылық қызметін ұйымдастырады. Ол үшін маркетингтік зерттеулер арқылы обьектіні зерттеп қана қызметті жүзеге асырады. Осы сауда қызметінің бухгалтерлік есебін жүргізу бірқатар талаптар арқылы ұйымдастырылады. Сауда  саласы өнім өндірмейді, өнім өндірушілермен импортталған тауарларды тұтынушыларға  бөлшек немесе көтерме сауда арқылы ұсынады.

  Бүгінгі күні бөлшек сауда өндіруші мен тұтынушы арасындағы негізгі буын болып қана қоймай, сонымен қатар, экономика секторының (2009 жылдың қазан айында бөлшек сауда тауар айналымы 212 млрд. теңгені құрады)  қарқынды бұқаралық саласы болып табылады.  Алайда, оның дамуына заңнамалық және әкімшілік  мәселелер, сондай-ақ объективті себептер (жоғары логистикалық шығын мен халықтың тығыз орналасу төмендігі) кедергі келтіруде.  Дүниежүзілік банктің бағалау нәтижесіне сәйкес, халықаралық сауда көрсеткіштері бойынша рейтингте Қазақстан соңғы – 182-ші орынды алады.

Республиканың жалпы ішкі өнімдерінде саланың жалпы қосымша құн үлесі 12,3%-ға жетті. 2008 жылы тауарлардың бөлшек сауда айналымы 2 442,8 млрд. теңгені құрады, бұл 2007 жылғыдан тұрақты бағаларда 3,1%-ға көп. Республикада халықтың жан басына шаққанда тұтыну тауарларын сату орта есеппен 155,8 мың теңгені құрады.  

 Бөлшек  сауда тауар айналымының меншік түрлері бойынша бөлінуі төмендегі 2 кестеде келтірілген: қорытындыға %-бен.

 

Кесте 2. Сауда тауар айналымының меншік түрлері бойынша бөлінуі

 

жылдар	Меншік түрлері бойынша тауар айналымы
	Мемлекеттік	Мемлекеттік емес	одан жеке меншік
2004	0,05	99,95	98,87
2005	0,05	99,95	98,27
2006	0,02	99,98	97,34
2007	0,02	99,98	95,96
2008	0,02	99,98	94,98
Қазақстан Республикасы Статистика агенттігінің 2008 қортындысы.

 

2008 жылы мемлекеттік  емес сектордағы субъектілермен тауарларды бөлшектеп сатудан түскен айналым 2 442,2 млрд. теңгені құрады, немесе 99,98%, онда рыноктар мен жеке кәсіпкерлердің айналымы 973,9 млрд. теңге (2004ж. – 59,4%, 2005ж. – 56,1%, 2006ж. – 48,2%, 2007ж. – 43%,

2008ж. –  39,9%) болды. Мұның өзінде жеке кәсіпкерлердің тауарларды бөлшектеп өткізу көлемін бағалаубөлшек сауда тауар айналымының жалпы көлемінің 21,8%-ын құрады. 2008 жылы сауда кәсіпорындарының айналымы 1 468,9 млрд. теңге сомасында қалыптасты және бөлшек сауда тауар айналымының жалпы көлемінде 60,1% құрады. Олардың айналымы 8,7%-ға өсті. 2004-2008 жылдары бөлшек сауда тауар айналымының макроқұрылымы кестеде беріліп отыр:

 

Кесте 3. Бөлшек сауда тауар айналымының жалпы көлемінде азық-түлік және азық- түлік емес тауарлардың үлес салмағы, %-бен

 

Жылдар  мен тауар түрлері	2004	2005	2006	2007	2008
Азық-түлік тауарлары	34	35	34	33	34
Азық-түлік емес тауарлар	66	65	66	67	66
Қазақстан Республикасы Статистика агенттігінің 2008 қортындысы.

  

2008 жылы қоғамдық  тамақтандыру кәсіпорындары 103,3 млрд. теңге мөлшерінде қызмет көрсеткен немесе 2007 жылғыдан 3,5%-ға төмен.

Қоғамдық  тамақтандыру саласында көрсетілген қызметтердің басым бөлігі

(99,8%) мемлекеттік емес секторлар кәсіпорындарымен ұсынылған, олардың

айналымы 103,0 млрд. теңгені құрады. 2008 жылы көтерме сауданың атаулы көлемі 6 963,2 млрд. теңгені құрады, азық-түлік тауарларының үлесі – 14%,

азық-түлік емес тауарлар мен өндірістік техникалық мақсаттағы тауарлардың

үлесі – 86%-ды құрады. Көтерме сауданың аса жоғары көлемі (республиканың жалпы көлемінде) 2008 жылы 2007 жылдағыдай Алматы қаласы – 2 781,1 млрд. теңге (39,9%) мен Астана қаласының кәсіпорындарында – 1 101,6 млрд. теңге (15,8%) қалыптасты. Көрсетілген 4 кестеге келетін болсақ:

 

Кесте 4. Қазақстан Республикасы бойынша бөлшек сауда тауар айналымының жалпы көлемі.

 

	2004	2005	2006	2007	2008
Бөлшек сауда тауар айналымының  жалпы көлемі, оның ішінде	1 218,9	1 408,7	1 736,8	2 092,8	2 442,8
азық-түлік тауарлары	418,6	489,7	592,5	689,3	819,6
азық-түлік емес тауарлар	800,3	919,0	1 144,3	1 403,5	1 623,2
Өткізу  арналары бойынша бөлшек сауда тауар айналымының жалпы көлемі: сауда кәсіпорындары	494,6	618,6	898,9	1 193,8	1 468,9
азық-түлік, азық-түлік емес,мамандырылған мен  әмбебап базарлар және жеке кәсіпкерлер	724,3	790,1	837,9	899,0	973,9
Базарлардағы  сауданың және бөлшек сауда тауар  айналымы көлеміндегі жеке кәсіпкерлердің үлес салмағы, %-бен	59,4	56,1	48,2	43,0	39,9
Жан басына шаққандағы бөлшек сауда тауар  айналымының жалпы көлемі, теңге	81 191	93 001	113 454	135 157	155 852
соның ішінде: азық-түлік тауарлары	27 882	32 331	38 701	44 514	52 294
азық-түлік емес тауарлар	53 309	60 670	74 753	90 643	103 558

 

Осы көрсеткіштерді талдай келе еліміздегі халыққа сауда орындары арқылы азық түлікпен қамтамасыз ету 2004 жылға қарағанда 2008 жылы 3 есеге өсіп, 33 пайызға жоғарлағанын көреміз.

Қазақстан Республикасы Статистика агенттігінің деректері  бойынша 2009 жылғы қаңтар-ақпандағы  бөлшек сауда көлемінің азаюы 2008 жылмен салыстырғанда 2,2%-ды құрады. 2009 жылғы қаңтармен салыстырғанда  көлем 3,4%-ға қысқарды. Есеп беріп отырған  кезең ішіндегі Тауар айналымының  қысқаруы айналым құрылымындағы  үлесі 55,2%-ды құраған сауда кәсіпорындарының сату көлемінің төмендеуімен (3,8%-ға) байланысты болып отыр.

Азық-түлік  тауарлары бойынша отандық өндіріс  тауарларының жоғары басым салмағы  көптеген азық-түлік тауарларының ресурстарында  байқалады. Сонымен қатар, ресурстары олардың импортымен қамтамасыз етілетін бірқатар өнімдер бар, олар: қайта  өңделмеген жидектер мен жаңғақтар (85,5%), қант (83%), консервіленген көкөністер мен саңырауқұлақтар (80,8%), консервіленген балық (68,2%), құс еті (56,5%). (Азық-түлік  тауарларының экспорты ұн және жарма  есебінен (тиісінше олардың ресурстарының  жалпы көлемінің 74,7% және 13,3%) жоғары дәрежеде жүзеге асырылады).

Азық-түліктік емес тауарлар бойынша нарық басқа  елдерден басым түрде әкелумен қамтамасыз етіледі. Ресурстарды толықтыруда  импорттың басым болуы жеке гигиена  заттары - 100%,сырт киім - 90,3%, фармацевтика өнімі - 86,1%, ас үй жиһазы - 40,3%, аяқ киім - 25,5 % сияқты маңызды тауарлар бойынша  байқалады. Электрлік тұрмыс тауарлары  арасында миксерлер мен шырын  сыққыштар – 97%, кір жуу машиналары 83,6% бойынша тауарлар импорты да айтарлықтай.

Отандық компьютер  жабдығы өндірісінің жалпы ресурстар  көлеміндегі үлесі 39,5%. Теледидарлар нарығында импорт үлесі 26%-ды құрайды. Құрылыс материалдары импорты бойынша  осыған ұқсас ахуал қалыптасуда. Отандық өндіріс тек құрылыс  материалдардың қорларымен ұқсас жағдай қалыптасып  отыр. Отандық өндіріс  тек табиғи шикізат болып табылатын  құрылыс материалдары бойынша ғана басым (ресурстардың жалпы көлемінің 84,2-100%), олар: әк, асбест, табиғи құм, әктас  пен гипс, бор мен доломит, сал  бен каолин. 2009 жылғы қаңтар айы  ішінде цемент ресурстары 2008 жылдың тиісті кезеңімен салыстырғанда 23,7%-ға азайды. Ресурстардың жалпы көлемінде отандық  өндіріс үлесі - 85,7%-ды құрады.

 Бұл көрсеткіштер бүгінгі күнгі заман талабына сай ұйымдастырылған сауда орындарының сервистік қызметі мен халықты қауіпсіз тамақ түрлерімен және азық түлікпен қамтамасыз етудің кепілі. Базар нүктелерінен саудаланатын азық түлік тұтынушының сенімділігін төмендетуіне байланысты елімізде супермаркеттер – Рамстор, Гросс, Силкуи Сити, Магнум,СМ Маркет азық түлік тауарларымен саудалау желілерінің пайда болуына әсер етті. Қызмет көрсету мәдениеті жоғары осы сауда орталықтары бүгінгі күні халыққа қызмет көрсету арқылы ел экономикасының жоғарлауы мен қаржылық дағдарыс кезеңінде қолдау көрсету шараларын жүргізіп отырғаны мәлім.