Салық түрлері және олардың мәні

қайтарымды  ерекшеленеді ( Мысалы, мемлдекеттік заем), онда ақша ең алдымен төлеушіден мемлекетке бағытталса, кейін мемлекеттен төлеушіге кері бағытталады.

- Салық - баламасыз төлем болып табылады, яғни 
тауарсыз нысанда ақшалай төлем болып табылады.

Салықтың  заңдық белгілеріне:

• салық - әрқашан мемлекеттің бекітуі. Мемлекеттен басқаға салық салуға жэне оны жинауға құқық берілмеген. Салықты енгізу кезінде мемлекет салықты белгілеуге құқық берілген саяси өкіметтің субъектісі ретінде белгіленеді. Қазақстан Республикасының Конституциясының 54 және 61 бабына сәйкес салықты белгілеу құқығы тек Парламентке берілген.
• салық - мемлекеттің бір жақты бекітуі, яғни ол салықты төлеушінің келісімін қажет етпейді. Басқаша айтқанда, салық келісімінің немесе шарттың өнімі болып табылмайды.
• салық - ол әрқашан құқық негіздеріне сәйкес алу. Мемлекет тұрғындардың ақшасына заңды иелік етеді. Осыған байланысты салықты бір тұлғадан (салық төлеушіден) ақшаға иелігін тоқтатып, басқа тұлғада (мемлекет) оның туындауына әсер ететін ерекше әдіс деп түсінуге болады.
• салық міндетті төлем. Салықты бекіту кезінен салық төлеушіде мемлекет алдында нақты бір қаржылық міндеттеме туындайды. Ол міндеттеме бойынша салық төлеуші белгіленген ақша сомасын мемлекетке төлеуге міндетті.
• салық тұрақты ақшалай міндеттерді тудырады. Осыған сай, ол әкімшілік айыппұлдан ерекшелінеді. Салық ақшалай төлем ретінде тұрақтылық, біркелкілік, жүйелік және мерзімдік белгілермен сипатталады.

акт салық - ол заңмен бекітілген төлем. Басқаша айтқанда, мемлекет салықты бекітіп және алу үшін сәйкес құқықтық - нормативтік қабыдау керек. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

    1.2  САЛЫҚ  ЖҮЙЕЛЕРІНІҢ  ЕРЕЖЕЛЕРІ

    Мемлекетке  қолданыдатын салықтардың түрлері, оларды құру әдістері мен тәсілдері, сондай-ақ салық салу органдары мемлекеттің салық жүйесін құрады.

    Салық жүйесі дүниежүзілік тәжірбиеде салықтардың көптеген түріне,салық төлеушіге,салық салу тәсіліне және салықтық жеңідіктерге байланысты өте күрделі жүйе ретінде бейнеленеді.

Салық жүйесі (грек тілінен sуsiета-тұтас,бөлімдерден құрылған,біріктіру) - мемлекет пен салық төлеушілердің мүдделерін қамтамасыз ету мақсатында бір-бірімен байланыста болатын салық түрлерінің жиынтығынан тұратын тұтастық немесе комплекс.Бұл жүйе мыналардан тұрады:

Салықтық  қатынастарды реттейтін зандық және нормативтік бюджет Салықтар мен бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы» Қазақстан  Республикасының заңы_. Салық  кодексі, жарлықтар_, қаулылар, хаттар, салықтарды төлеу жөнінде нұсқаулықтар және т.б.);

Салықтар  мен басқа да міндетті төлемдерді қалыптастыру және алу әдістері ,салық түрлері, салық салудың принциптері, салықтың элементтері;

Салықтық бақылауды жүргізудің түрлері мен нысандары(салықтық есептің камералдық бақылауы, салық төлеушілердің мониторингі, салықтық тексерулердің түрлері);

Салықтар  мен басқа да міндетті төлемдерді алуды  Республикасының Қаржы Министрлігі,салықтық органдар, қаржылық полиция.

    1991 жылға дейін,яғни КСРО ыдырағанға дейін елде көбінесе экономикалық басқарудың әміршіл - әкімшіл жүйесіне, бағаларға қатаң мемлекеттік реттеуге сәйкес келетін салық жүйесі қызмет етті. Бюджеттің басты кіріс көздерінің бірі болған айналым салығы тіркелген бөлшек сауда және көтерме сатып алу бағаларын қолдануға және мемлекеттік реттеп отыруға бағытталған болатын. Қазақстан егемендікке ие болғаннан кейін 1991 - 1995 жыдары қабылдаған бірқатар заңдарға сәкес республикада жаңа салық жүйесі қалыптасты.

     1991 жылғы желтоқсанның 25-нен бастап біздің елімізде түңғыш салық жүйесі жұмыс істей бастады. Ол

     « Қазақстан Республикасындағы салық жүйесі туралы » заңға негізделді. Осы алғашқы құжатқа сәйкес Қазақстанда 1992 жылғы қаңтардың 1-нен бастап 13 жалпы мемлекеттік салық, 18 жергілікті салықтар мен алымдар енгізілді.

    Қазақстан Республикасының Үкіметі 1995 жылдың басында салық реформасының ұзақ мерзімді тұжырымдамасын қабылдап, онда еліміздің салық жүйесі мен салық заңнамасын бірте - бірте халқаралық салық салу қағидаттарына сәйкестендіру көзделді. Осыған байланысты « Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы » 1995 жылғы сәуірдің 24 -інде Қазақстан Республикасы Президентінің заң күші бар жарлығы шықты. Енді бүрынғы 42 салықтар мен алымдар едәуір қысқартылып, олардың саны небәрі 11 болып қалды.

    Барлық  өркениетті елдерде салықтардың  бүкіл жиынтығы әр түрлі қағидалар бойынша былайша жіктеледі:

І.Салық салу обьектісіне және субъект пен мемлекет арасындағы қарым -қатынасына байланысты: тікелей (жалғаусыз, тікелей табысқа немесе мүлікке салынады, яғни салық салу субъектісі салық ауыртпалығын нақты салық 

Кірістерді  болжаудың және мониторингінің жалпы схемасы: 

Мемлекеттік

бюджет кірістері

 
 
 

 
 
 

     Болжауды жоспарланатын және іс жүзіндегі деректердің барынша дәл келу мүмкіндігімен жүзеге асыру үшін қалыптасып отырған, өз кезегінде макроэкономикалық көрсеткіштер серпінімен сипатталатын экономикалық ахуалға қарай салықтық түсімдердің белгілі бір түрі көлемінің көрсеткіштері серпінінің сипатын алу қажет.

      Көлемі  макроэкономикалық көрсеткіштер серпінінің тікелей әсерінен жинақталатын салықтар жекелеген салық түрлері түсімдерінің макроэкономикалық көрсеткіштерге тәуелділігін айқындайтын корреляциялық  талдау барысында анықталады.

      Корреляция  коэффициенттерін бағалау жолымен  кездейсоқ шамалардың арасындағы байланысты айқындау корреляциялық талдаудың  негізгі міндеті болып табылады.

      Нақты салық түрінен түсетін түсімдер мен түрлі макроэкономикалық  ауыспалы түсімдердің арасындағы функционалды өзара байланысты есептеу үшін кері әдіс қолданылады.

      Корреляциялық талдау мен кері талдауды жүзеге асыру  үшін қажетті ақпарат өткен уақыттың талданатын кезеңіндегі экономикалық көрсеткіштердің және олардың елдің  әлеуметтік-экономикалық дамуының орта мерзімді жоспарына сәйкес жоспарланатын жылдарға арналған болжамды мәндерінің болуын талап етеді.

      Кері  теңдеулерді қолдану салық түсімдерінің көлемдерін есептеудің басқа әдістерін  пайдалануды ешбір түрде жоққа  шығармайды.

 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

1.3  САЛЫҚТЫҚ  ТҮСІМДЕР

 

       Заңды тұлғаларға салынатын корпорациялық  табыс салығы

       Мұнай секторы кәсіпорындарынан түсетін түсімдерді қоспағанда, заңды тұлғалардан алынатын корпорациялық табыс салығы (белгіленген тізбе бойынша) болжамы бірнеше есеп нұсқасымен айқындалады.

       Бірінші нұсқа бойынша есепті  кезеңдегі салық декларацияларының  жиынтық деректері пайдаланылады. 

     Салық декларацияларының деректерінен, ең алдымен, болжанатын кезеңге арналған салық салынатын кірісті айқындап алу керек. Бұл ретте жекелеген ірі салық төлеушілердің салық декларацияларынан алынған шегерімдердің құрылымын талдай отырып есептік кезең бойынша салық салынатын кірісті ағымдағы жылдың және болжанып отырған кезеңнің инфляция деңгейі мен болжанып отырған салық жылына арналған болжамды шегерімдердің мөлшеріне түзету керек. Алынған деректер базасында  алдағы жылға арналған салықтың оңтайлы мөлшері болжансын ( 1 қосымша).

     Бірінші нұсқа бойынша корпорациялық  табыс салығының болжамды сомасы:

     Рп=(( Дотч*Іц.тек/100 %*Іц.п./100 %) В *Sср формуласымен айқындалады.

     Рп  – корпорациялық табыс салығының  болжамы;

     Дотч  – есепті кезеңдегі салық салынатын  кіріс

     Іц.тек  – ағымдағы жылға арналған тұтыну бағаларының өсімі;

     Іц.п. – болжамды жылға арналған тұтыну бағаларының өсімі;

     В – салық салынатын кірістен шегерімдер;

     Sср  – есепті кезеңдегі салық алымдарының  орташа ставкасы.

     Екінші  нұсқа бойынша ( 2 қосымша) ірі салық төлеушілер бөлінісінде есептелген және төленген корпорациялық табыс салығының сомасы туралы ақпарат, салық декларациялары бойынша жылдық қайта есептеулердің нәтижелері, бересі сомаларының өзгеуі пайдаланылады. Бұл есепте салықтың күтілетін түсімнен тұрақты сипаты жоқ, өндірістік қызметке тәуелсіз бір жолғы төлемдерді, атап айтқанда, уақытша факторлар (бағаның ауытқуы, құрылымдық өзгерістер) есебінен алынған жылдық қайта есептеулердің ірі мөлшерлерін алып тастау керек. Бұдан әрі күтілетін салық сомасы тұтыну бағаларының жоспарланатын индексіне түзетіледі. Түсімдердің болжамды сомасы мынадай формула бойынша айқындалады:

 

     Р_р = Р_О*Іц/100%*Ір/100%, мұнда

     Р_р – корпорациялық табыс салығының болжамды сомасы;

     Р_О- салықтың ағымдағы жылы күтілетін түсімі;

     Іц  – тұтыну бағаларының жоспарланып  отырған жылғы өсімі;

     Ір - өндірістің жоспарланып отырған  жылғы өсімі.

 

     Дивидендтерден, сыйақылардан (мүдделерден), бейрезиденттің қазақстандық көзден қызмет көрсетуінен алынған кірістерден түсетін салық түсімін болжау бірнеше түсімдердің жыл ішіндегі серпініне және экономиканы дамытудың болжамды кезеңге арналған макроэкономикалық көрсеткіштерінің өзгерістеріне негізделіп жоспарланады.

     Үшінші  нұсқа әлеуметтік-экономикалық даму болжамы мен  бюджет параметрлеріне сәйкес болжанған  жалпы ішкі өнім көлеміне, корпорациялық табыс салығы алуларының орташа пайызына негізделген  және мынадай формула бойынша  айқындалады: