Меншікті капитал қозғалысы туралы есептілік және оның аудиті

Кәсіпорындардың негізгі  құралдарын, инвестицияларын және басқа  да активтерін қайта бағалағаннан алынатын сомаларға тиісті шоттары, яғни 2410,  1120-1140, 2730 шоттары дебеттелініп, 5420 –  «Негізгі құралдарды қайта бағалағаннан алынған қосымша төленбеген капитал», 5430 – «Материалдық емес активтерді қайта бағалағаннан алынған қосымша  төленбеген капитал» және 5440 – «Инвестицияларды қайта бағалауға байланысты қосымша  төленбеген капитал» шоттарының тиістілері кредиттелінеді.

Сонымен қатар 5420 – «Негізгі құралдарды қайта бағалағаннан алынған  қосымша төленбеген капитал» шотының  кредитіне, 2420 шотының дебетіне бұрынғы  негізгі құралдарды қайта бағалау  кезінде өскен тозу сомасы шегінде  кейінгі негізгі құралдарды қайта  бағалау кезіндегі кеміген тозу сомасы жазылады.

Төмендегі 5 кесте арқылы ұйымның жарғылық қорын  қалыптастыруға байланысты бухгалтерлік жазулар беріледі.

 

5 кесте - «Жарғылық қор» бөлiмшесі бойынша операциялардың шоттар корреспонденциясы

 

№	Операциялардың мазмұны	Шоттар корреспонденциясы
		Дебет	Кредит
1	Жай және артықшылықты акцияларды айналымға  шығару кезіндегі олардың номиналдық құндарын көрсету	5110	5010, 5020
2	Құрылтай құжаттарына сәйкес серіктестік  шаруашылықтардың жарғылық қорының  көлемін көрсету	5110	5030
3	Жарғылық қордың көлемін төмендету:
3.1	сатып алынған акцияларды жою  кезінде	5010	5210
3.2	қатысушылардың сатып алынған  үлесін төлеу	5030	5210
4	Артықшылықты акцияларды жай акцияларға айналдыру	5020	5010
5	Жарғылық қордың көлемінің өсуі:
5.1	жаңа акцияларды шығару арқылы	5110	5010, 5020
6	шаруашылық серіктестіктердің құрылтай құжаттарына өзгерістер енгізуге байланысты жарғылық қордың көлемінің өсуі	5110	5030
Ескерту – кесте 17 әдебиеттің негізінде  жасалынды

 

5110 «Төленбеген  капитал», мұнда ұйымның жарғылық  қоры үшін айналымға шығарылған  акцияларды және салымдарды төлеуге  байланысты операциялар, сонымен  қатар ұйымның жарғылық қоры  үшін акцияларды айналымға шығаруға  байланысты жеке тұлғалар мен  ұйымдардың және салымдарды салуға  байланысты құрылтайшылардың берешектері  есепке алынады.

5200 «Сатып  алынған меншікті үлестік құралдар»  бөлімшесі қайтарып сатып алынған меншікті үлестік құралдардың есебін жүргізуге арналған.

5210 «Сатып алынған меншікті үлестік құралдар», мұнда меншікті үлестік құралдарды қайтарып сатып алуға байланысты меншікті капиталдағы өзгерістер көрсетіледі.

Ұйымның бөленбеген капиталы операциялары және сатып алынған меншікті үлестік құралдары бойынша бухгалтерлік жазулар төмендегі 6 кесте арқылы көрсетіліп отыр.

 

 6 кесте - «Төленбеген капитал» бөлiмшесі бойынша операциялардың шоттар корреспонденциясы

 

№	Операциялардың мазмұны	Шоттар корреспонденциясы
		Дебет	Кредит
1	Айналымға шығарылған акциялардың номиналдық құнын көрсету	5110	5010, 5020
2	Серіктестіктердің жарғылық (бастапқы) қорының көлемін көрсету	5110	5030
3	Акцияларды төлеу, салымдарды салу:
3.1	материалдық емес активтер арқылы	2730	5110
2	негізгі құралдар арқылы	2410	5110
3.3	билогиялық активтер арқылы	2510, 2520	5110
3.1	жылжымайтын мүлік арқылы	2310	5110
3.5	қысқа мерзімді қаржылық салымдар арқылы	1110-1150	5110
3.6	тауарлық-материалдық қорлар арқылы	1310, 1350	5110
3.7	ұзақ мерзімді қаржылық инвестициялар  арқылы	2010, 2040,	5110
3.8	ақша қаражаттары арқылы	1010, 1030	5110
4	Резервтік қор көлемін жарғылық қордың көлемін ұлғайтуға жіберу	5410	5110
5	Таза табыстың бөлігін жарғылық қордың көлемін ұлғайтуға бағыттау (мұндай бухгалтерлік жазу шаруашылық серікстестіктер  мен өндірістік кооперативтерде  қолданылады)	5510, 5520	5110
6	Сатып алу құны бойынша құрылтайшылардан меншікті акцияларды сатып алу	5210	2730, 2310, 2410
7	Орналастыру құнынан төмен бағамен  меншікті акцияларды сатып алу кезінде  пайда болған айырмашылық	5210	5310
8	Орналастыру құнынан жоғары бағамен  меншікті акцияларды сатып алу кезінде  пайда болған айырмашылық	5510	5210
9	Бұрын қайтарып сатып алынған акцияларды сату	1010, 1030	5210
10	Орналастыру құнынан жоғары бағамен  меншікті акцияларды сату кезіндегі  пайда болған айырмашылық	1010, 1030	5310
Ескерту – кесте 17 әдебиеттің негізінде  жасалынды

2.2 Резервтік капиталды қалыптастыру  және оның есебі

 

Акционерлік қоғамдар мен  басқа да кәсіпорындар өздерінің  таза пайдасы есебінен жоғарыда айтылғандай  резервтік капитал құрады. Бұл  резервтік капиталдың мөлшері қоғамның жарғысында белгіленеді және де резерв жарғылық капиталдың 10 пайызынан кем  болмауы керек. Ақшаның құнсыздануына, өндірістің өркендеуіне, сондай-ақ басқа  жағдайларға байланысты кәсіпорынның жарғылық капиталы көбейген уақыттарда резервтік капиталда соған сәйкес артып отыруы тиіс. Резервтік капиталдағы  жинақталған сома алдын-ала болжалмаған  төтенше жағдайлардан болатын шығындарды жабу үшін жұмсалынады.

Жалпы резервтік капиталдағы  жинақталатын сомаларды жасау тәртібі  акционерлік қоғамның жарғысында бекітіледі. Резервтік капиталдың жұмсалуына байланысты азаюы келесі есепті кезең ішінде қоғамның жарғысында көрсетілген мөлшерде тең етіп қайта қалыптастыруды қажет  етеді. Кәсіпорындардың резервтік капиталының есебі 5400 – «Резервтер» бас шотының:

5410 – «Заңмен белгіленген  резервтік капитал»;

Резервтік капитал кәсіпорынның таза пайдасы есебінен қалыптасқан  уақытта бухгалтерлік есепте: 5510 –  «Есепті жылдың бөлінбеген пайдасы», 5520 «Өткен жылдың бөлінбеген пайдасы» деп аталатын шоттар кредиттелінеді.

Акционерлік қоғамдар немесе басқа да субъектілер өздерінің  тапқан таза пайдасының есебінен әртүрлі  бағыттарға байланысты қорлар құруына  болады. Мұндай бағытта құралған қор  сомаларын керекті уақытында  жұмсағаннан кейін қайта қалыптастыру субъект үшін міндетті болып саналмайды. Ол аталған қорлардың есебі 5460 –  «Өзге де резервтік капитал» деп  аталатын шотта жүргізіледі. 

Нарықтық қатынастардың  қалыптасуы мен дамуы жағдайында кәсіпорынның негізгі қайнар көзі –  табыс, амортизациялық есептен шығарылғандардан алынған құралдар, акционерлердің, заңды және жеке тұлғалардың пайлық және басқа да салымдары санымен  қатар несиелер, мақсатты қаржыландыру және тағы да басқа заңдылықтарға  қайшы келмейтін ақшалық түсімдер болып табылатын қаржы ресурстарын  өз бетінше қалыптастыра және пайдалана  алады. 

Резервтік капиталды құру және пайдалану тәртібі жарғы  мен белгіленеді. Өндіріс көлемінің  өсуіне, құнсыздануға басқа да жағдайларға  байланысты жарғылық капитал ұлғайған кезде резервтік капиталда соған  сәйкес ұлғаюға тиісті.

Резервтік капитал  бөлінбеген табыстан аударымдар жасау  арқылы жасалады.

5300 «Резервтер»  бөлімшесі резервтерді есепке  алуға арналған, ол қаржылық есептілік  стандарттарының талаптарына сәйкес, сондай-ақ құрылтай құжаттарына  және ұйымның есепке алу саясатына  сәйкес капиталдың шоттарында  көрсетіледі, және шоттардың мынадай  топтарын қамтиды:

5310 – «Құрылтай  құжаттарында белгіленген резервтік  капитал», онда Қазақстан Республикасының  заңнамасына және құрылтай құжаттарына  сәйкес белгіленген резервтік  капитал көрсетіледі;

5320 – «Қайта  бағалауға арналған резерв», онда  қаржылық активтерді, негізгі құралдарды, материалдық емес активтерді  қайта бағалау жөніндегі операциялар  көрсетіледі;

5330 – «Шетелдік  валютаның қайта есептеуге арналған  резерв», онда монетарлық бап  бойынша туындайтын бағамдық  айрамлар көрсетіледі, ол  барлық  жағынан шетелдік ұйымға ұйымның  таза инвестицияларының бөлігін  құрайды, меншікті капитал ретінде  ұйымның қаржылық есептілігінде,  таза инвестициялардың шығарылуына  дейін, одан кейін олар кіріс  немесе шығыс ретінде танылуы  тиіс;

5340 – «Басқа  да резервтер» онда алдындағы  топтарда көрсетілмеген басқа  да резервтер көрсетіледі.

 

2.3 Ұйымның бөлінбеген пайдасының (жабылмаған  зияны) есебін жүргізу

 

Ұйымның негізгі және негізгі емес қызметтерден алынған табыс жылдық жиынтық табысты құрайды. Табыс, сондай-ақ тауарлы-материалды запастарды сатқаннан, қызмет көрсеткеннен, ұйымға жататын активтерді беруден, пайыздардан, роялтиден және дивиденттерден алынуы мүмкін.

Табыс дайын  өнімдерден, сатып алынған тауарлардан  және көрсеткен қызметтерден алынады; олардың сатылу құны тараптар аясында  жасалған келісім-шартта анықталады. Ал мәліметтерден шығатын табыс  сомасы бағасынан немесе сатудан  жасалатын жеңілдіктерін ескере отырып, олардың құндарын өлшейді. Сатып  алушылардың алған активтер үшін төленген сомасына сату құны деп атайды.

Сату құнын  анықтаған кезде, тараптар өздерінің  келісім шарттарында бухгалтерлік есептің мынадай басты қағидаларына көңіл бөледі: есептеу, шындық, алаламау, яғни, екі жақты да бірдей көру, сақтық жасау т.б.

Тауарды сатқаннан  түскен табыс келесі жағдайды сақтаған кезде танылады: табыс сомасы үлкен  деңгейдегі дәлдікпен бағаланғанда, яғни екі тарап та мәмілеге қатысқан кезде,  сатушы қандай соманы сұрап  отырғанын және қандай соманы сатып  алушы төлейтіндігін білген жағдайда; мәмілемен байланысты экономикалық олжаны және соны субъектінің алу  ықтималдығы бар болуы мүмкін. Ал бұл сатушының сатқан тауары үшін келісім-шарт көрсетілген соманы сатып  алушының төлейтіндігі туралы сенімін  білдіреді [24].

Келісім шарт сатушыдан сатып алушыға өтетін меншік құқығы болып табылады, бұл  әдетте берілген кезден басталады, ал егер сатушы меншік иесі ретінде құқығын  және міндеттемесін сақтаған болса, онда ол сатылған болып табылмайды және табыс танылмайды; мәміле бойынша  күтілетін шығын үлкен нөлдік деңгейдегі бағалауды қажет етеді.

Көрсеткен қызметтен  және орындалған жұмыстан алынған табыстар, мына жағдайларды қоспағанда, тауарды  сатқаннан алынатын табыс ретінде  танылады:

- есеп беру күніне мәміленің аяқталу кезеңі үлкен деңгейдегі дәлдікпен анықталса;

- мәмілені жүргізу кезінде жұмсалған шығыстар да, мәмілені аяқтау үшін қажет шығыстар да үлкен деңгейдегі дәлдікпен бағаланса.

Субъект барынша  дәлдік деңгейде табысын анықтай  алады, ол: мәмілеге қатысушылармен төлем  жағдайы мен тәсіліне, күтілетін  компенсациясына әрбір тараптың құқығына қытысты мәселелер бойынша  мәмілеге қатысушылармен ортақ шешімге  келген жағдайда қол жеткізеді.

Мәміленің сипатына қарап оның аяқталу кезеңін анықтаған  кезде мына әдістердің бірін пайдаланады:

- белгілі бір күнге жалпы мәміле бойынша жасалған шығыстардың пайыздық қатынасы;

- белгілі бір күнге жалпы мәміле бойынша орындалған қызметтің пайыздық қатынасы;

- орындалған жұмысты талдау.

Аралық негізде  жасалатын төлемдер, яғни сатып алушылардан  алынған аванстар, табыс болып  танылмайды.

Қызмет көрсетудің, яғни мәміленің нәтижесінде үлкен  деңгейдегі дәлдікпен табысты анықтау  мүмкін болмаған жағдайда, табыс жұмсалған  шығын мөлшерінде танылады, яғни ол сол шығыстың орнын жабады.

«Алматы Пана LTD» жауапкершілігі шектеулі серіктестігінде негізгі қызметтерден түскен табыстың есебі 6000 – бөлімшесінің «Өнімдерді, жұмыстар мен қызметтерді өткізуден кірістер» шотында ұйымдастырылады. Бұл топқа мына төмендегі синтетикалық, әрі пассивтік шоттар жатады:

6010 – «Дайын өнімдер мен қызметтерді сатудан кірістер»;

6020 – «Сатылған  тауарлардың қайтрылуы»;

6030 «Бағадан  және сатудан шегірімдер».

Бұл шоттарда  өнімді сатудан, орындалған жұмыстардан және сыртқа көрсетілген қызметтерден түсетін табыстар көрсетіледі. Аталған шотты өнімді, жұмыстарды және қызметтерді жасайтын материалдық өндіріс саласындағы ұйымдар пайдаланады. Есепті кезең бойынша 6010 «Өнімдерді сатудан және қызмет көрсетуден алынатын кіріс» шотының кредитінде дайын өнімді, жұмыстарды және қызметтерді сатудан түскен табыс сомалары жинақталады.

6010 «Өнімдерді  сатудан және қызмет көрсетуден  алынатын кіріс» шоты бойынша  жасалған шоттардың корреспонденциясы  төменде келтірілген.

Дайын өнімді, жұмыстарды және қызметтерді сатудан  түскен табыс сомасы есепті кезеңнің аяғында 5610 «Қорытынды пайда (зиян)» шотына көшіріліп жазылады. Бұл кезде 6010 «Дайын өнімді, қызметтерді сатудан кіріс» шоты дебеттеледі де, 5610 шоты кредиттеледі.