Меншікті капитал қозғалысы туралы есептілік және оның аудиті

1. Есептеу  – ұйымның табыстары мен шығыстары  олардың келіп түсуіне немесе  туындауына қарай танылады және  бухгалтерлік есепте көрсетіледі.

2. Үздіксіздік  – яғни объектілер үздіксіз  әрекет ететін, болашақта да жұмыс  жасайтын болып саналады. Оның  таратылуға немесе қызмет көлемін  едәуір қысқартуға ешқандай ниеті  де, мұқтаждығы да жоқ деп болжамданады.

3. Түсініктілік  – қаржы есептемелеріндегі барлық  ақпараттар пайдала-нушыларға түсінікті  болуға тиіс.

4. Маңыздылық - пайдаланушылар негізделген басқару шешімдерін қабылдауды және ұйымның шаруашылық қызметін бағалауы үшін қаржылық ақпарат маңызды болуы керек.

5. Мәнділік - ақпарат мәнді болуға тиіс. Егер біз қаржылық есептемеде қандай да бір мәліметті жіберіп алсақ, не дұрыс ұсынбасақ, онда бұл ақпаратты пайдаланушылардың экономикалық шешіміне әсер етуі мүмкін.

6. Растық - ақпаратта қателік немесе жалғандық жоқ болса, ол рас болып табылады және оған пайдаланушылар сене алады.

7. Бейтараптық - қаржылық ақпарат тәуелсіз болуға тиіс.

8. Сақтық - активтер мен кірістер артық бағаланбас үшін шешім қабылдағын кезде қауіпсіздік жағдайын сақтау, абайлау.

Бұл принциптер ұйымның есеп саясатын әзірлеуге  және қабылдауға негіздемені қамтамасыз етеді. Бұларды сақтамау ұйымның  мүліктік және қаржы жағдайы туралы көріністі бұрмалайды. Бухгалтерлік есептің стандарттары есеп саясатын қалыптастыруға база болып саналады.

Бухгалтерлік  есеп принциптері бойынша кәсіпорынның есеп саясаты деп ұйымның бухгалтерлік есепті жүргізу әдісінің жиынтығын, яғни алғашқы бақылау, құндық өлшеу, ағымдағы топтау мен шаруашылық (жарғылық және басқа) қызметтің фактілерін жинақтап қорытындылау жолдарын айтады.

Бухгалтерлік  есепті жүргізу әдістеріне шаруашылық қызмет фактілерін топтау мен бағалау  әдістері, активтердің құнын есептеу, құжат айналымын қабылдауды ұйымдастыру, түгендеу (инвентаризациялау), бухгалтерлік есеп шоттарын қолдану әдістері, бухгалтерлік есептің тіркелім жүйесі, мәліметті  өңдеу мен басқа да сәйкес әдістер  мен амалдар кіреді.

Бұл бекітілген құжаттардың қатарына мыналар жатады:

• бухгалтерлік есептің уақтылы және есеп берудің толық тиісті талаптарына сәйкес жүргізілуі;
• бухгалтерлік есеп жұмысын жүргізуде қолданылатын синтетикалық және аналитикалық шоттарының жұмыс жоспары;
• алғашқы есеп құжаттарының типтік нысандары;
• ұйымның ішкі бухгалтерлік қорытынды есеп құрудағы құжат нысандары;
• актив пен міндеттемелер түгендеуін (инвентаризациясын) өткізу тәртібі;
• актив пен міндеттемелерді бағалау әдістері;
• құжат айналымы ережелері мен есеп ақпараттарын өңдеу технологиясы;
• шаруашылық операцияларды бақылау тәртібі;
• бухгалтерлік есепті ұйымдастыруға қажетті басқа шешімдер.

Кәсіпорынның  қабылдаған есеп саясаты сол ұйымдағы бухгалтерлік есептің маңызда мәселелерінің  бірі.

Ұйымның есеп саясатын таңдауы мен негіздеуіне  келесі негізгі факторлар әсер етеді:

• меншік нысаны мен құықтық-ұйымдастырушылық нысаны;
• салалық қызметінің түрі (өнеркәсіп, құрылыс, сауда, көлік, ауыл шаруашылығы және т.б.);
• қызметінің көлемі, жұмысшылары мен қызметкерлерінің орташа тізімдік саны және тағы басқа;
• салық салу жүйесі мен арақатынасы (әртүрлі салық түрлері бойынша жеңілдіктер немесе салық салудан босату, салық мөлшері және тағы басқа);
• қаржы-шаруашылық қызметін дамыту стратегиясы ;
• ұйымның ақпараттық қамсыздандыру жүйесі (оның тиімді әрекетіне қажетті барлық бағыттары бойынша );
• материалдық базасының болуы;
• кәсіпорындағы бухгалтер мамандарының біліктілігі және басшылардың экономикалық батылдылығы, ынталылығы мен тапқырлық деңгейі;
• Кез келген ұйымның өзінің қызметін іске асыру үшін таңдап бекіткен есеп саясаты толықтылық, уақыттылық, сақтық, қарама-қайшылықсыздығы мен орындылық талаптарына сай болуы қажет.
• Кәсіпорынның есеп саясаты сол кәсіпорында қолданылатын бухгалтерлік есеп жүйесінің тұтастығын және оны құраушы әдістемелік, техникалық, ұйымдастырушылық жақтардың барлығын қамтиды.

Есеп саясатының әдістемелік жағына мына элементтер кіреді: мүлік пен міндеттемелерді  бағалау әдістері, мүліктің әрбір  түрлері бойынша амортизация  есептеу әдістері, табысты (түсімді) есептеу әдістері және тағы сол сияқты.

Осылайша  белгіленген заңға сәйкес кез  келген заңды тұлға болып табылатын  ұйым өзінің есеп саясатын құрастыратын уақытта төменде аталған бухгалтерлік есептің негізгі әдістемелік  аспектілерін айқындауы қажет.

• негізгі құралдарына амортизациялық аударым сомасын есептеу әдістері;
• материалдық емес активтеріне амортизациялық аударым сомасын есептеу және оларды есептен шығару жолдары;
• шығындарды топтау мен өндіріс шығындарына жатқызу (апару) есептеу әдістері;
• өндіріс шығындарын және өнімнің өзіндік құнын есептеу, яғни калькуляцияла жүйесі;
• жанама шығындарды анықтау және оларды объектілер арасында тарату әдісі;
• дайын өнімдерді кіріске алудың есебі;
• аяқталмаған өндірісті анықтау және бағалау жолдары;
• материалдық қорларды бағалау есептеу әдістері;
• негізгі құралдарды жөндеу бойынша шығындар есебін ұйымдастыру;
• курстық айырманы есептеу;
• тағы да басқалар.

«Бухгалтерлік есеп және қаржылық есеп беру туралы»  Қазақстан Республикасының заңы бойынша кәсіпорындардағы бухгалтерлік есепте қолданылатын тіркелімдердің мазмұны  және бухгалтерлік ішкі есеп мәліметтері  коммерциялық құпия болып есептеледі.

Кәсіпорынның  есеп саясаты осы ұйымның құрылған уақытында дайындалады. Оны дайындаумен  кәсіпорынның бас бухгалтері немесе арнайы есеп (экономикалық) бөлімі айналысады. Дайындалған есеп саясатын кәсіпорынның басшысы өзінің бұйрығымен немесе өкімімен бекітеді.

Бұйрықтың құрамында  есеп саясатының есеп беру жылына қабылданған  барлық пункттерінің мазмұны толық  ашылып жазылады. Сонымен қатар әр пунктке тоқтала келіп қандай нормативтік құжат бойынша немесе қандай заң негізінде есеп саясатының дайындалғандығы көрсетіледі. Қазақстан  Республикасының заңдарымен қатар  есеп саясатын дайындауда ұйымның ішкі құжаттары негізге алынған болса (лауазымды тұлғалар туралы, ішкі ережелер, бұйрықтар мен өкімдер тағы да басқа) міндетті түрде ол турал түсініктеме  берілуі қажет.

Кәсіпорынның  есеп саясатына енгізілген өзгертулер осы ұйымның басқару құжаттарымен, яғни бұйрық, өкім немесе қаулыларымен рәсімделуі қажет. Ұйымның қабылдап бекіткен есеп саясаты сол кәсіпорынның қызмет атқаруы барысында қолданылады. Оған өзгеріс енгізу мынадай жағдайларда жүргізілуі мүмкін:

• Қазақстан Республикасының бухгалтерлік есеп және қаржылық есеп беру туралы заңының өзгеруіне сәйкес;
• бухгалтерлік есеп бойынша нормативтік актілердің өзгеруі салдарынан;
• жаңа бухгалтерлік есеп стандартына көшуге байланысты және тағы да басқа.

Кәсіпорынның  бухгалтерлік есепті жүргізу жолдары  ұйымның есеп саясатының дайындалған  кезінде таңдалып алынады.  Бұл  есеп саясаты кәсіпорынның барлық құрылымдық бөлімшелерінде олардың орналасқан орындарына қарамастан қолданылады. Ұйымның  филиалдарының , еншілес және тәуелді  серіктестерінің және тағы басқа  бөлімшелеоінің өзіндік бухгалтерлік есеп саясатын таңдауына құқығы жоқ.

Бас кәсіпорын  қаржылық қызметінің бөлімшелерін есеп саясатындағы болған өзгерістер туралы алдын ала қамтамасыз етуі қажет.

Ұйымдардың  түсініктеме жазуларында жыл  бойы орындалған жұмыстар бойынша жасалынған қаржылық талдаудың мәтінімен қатар  бухгалтерлік қорытынды есеп туралы шығарылған шешім және таза табысты  бөлу тәртібі жазылады. Сонымен қатар  осы түсініктеме жазуда кәсіпорынның келесі жылға қабылдаған есеп саясаты (егер оған, яғни есеп беру жылына өзгерістер енгізілген болса) жазылады.

«Алматы Пана LTD»ЖШС-де бухгалтерлік қызметті бас  бухгалтер мен кассир атқарады. Бас  бухгалтер кәсіпкердің тоқсандық, жылдық есептілігін, салық есептілігін  және статистикалық есепті дайындайды және дер кезінде тиісті салық  комитеті мен сатистика агенттігіне  тапсырып отырады. Сонымен қатар  «Алматы Пана LTD»ЖШС–нің бас бухгалтері есеп және салық саясатын дайындайды, заңдылықтар мен заң күші бар  нормативтердің өзгеруіне байланысты есеп сасатына өзгерістер енгізеді. Ұйымда бухгалтерлік есеп жұмысы автоматтандарылған.

Ал кассир касса операцияларын, банктік операциялар  мен есеп айырысу операцияларын  жүргізетін болса, қойма меңгерушісі  негізгі құралдар, тауарлық-материалдық қорлар, шикізат, дайын өнім есебін жүргізеді.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

2 Кәсіпорындарда меншікті капитал есебін жүргізу

 

2.1 Жарғылық капитал және оның  бухгалтерлік есебі

 

Кәсіпорынның  нарықтық қарым-қатынасын құру және дамыту үшін өздігінен қаржы ресурстарын  қалыптастыру керек. Соның ішінде пайдасы, құнды қағаздарды сатудан түскен пайда, акционерлердің пайлық және басқа төлемақылары және де заңға қарсы келмейтін кредиттер мен басқа да түсімдер. 

Меншікті капитал кәсіпорынның мүлкінің құралуының негізгі көзі болып  табылады. Кәсіпорындағы меншікті капиталының  есебі: жарғылық капитал есебінен, қосымша  капитал есебінен, резервтік капитал  есебіне және өзге де меншікті капитал  есебінен тұрады.

Жарғылық капиталдың жалпы  мөлшері, шығарылған түрлері бойынша (жай және артықшылығы бар) акциялардың  сандары, бір акцияның номиналдық (атаулы) құны, акционерлік қоғамның, серіктестіктердің, өндірістік кооперативтердің жалпы жиналысында бекітіледі. Жарғы тиісті мемлекеттік органдарда тіркеуден өткізілуі тиіс. Қоғамның акцияны сатып алатын мүшесіне ол акцияларды қоғамға немесе үшінші тұлғаға сатуға ұсыныс жасауға құқығы бар [9].

Жарғылық капиталдың есебі:

5010 - «Артықшылығы бар  акциялар»;

5020 - «Қарапайым акциялар»;

5030  - «Салымдар мен пайлар» деп аталатын 5000 – «Жарғылық қор» бас шоттың бөлімше шоттарында есептеледі.

Акционердің акцияға жазылған сомасына жарғылық қорды құрғанда, сондай-ақ қосымша эмиссия жасау  арқылы жарғылық қор мөлшерін өсіргенде  немесе акциялардың номиналдық (атаулы) құнын өсіргенде жарғылық қордың өскен сомасына 5110 – «Төленбеген  капитал» шоты дебеттелініп, 5010 – «  Артықшылықты акциялар» және 5020 –  «Жай акциялар» деп аталатын шоттары  кредиттелінеді.

Егер үлес қосушылар  мен акционерлер қоғамға өз үлесін ақшалай түрде салатын болса:

1061 – «Ел ішіндегі  валюталық шоттардағы ақшалай  қаражаттар»;

1062 – «Шетелдегі валюталық  шоттардағы ақшалай қаражаттар»;

1030 – «Есеп айырысу  шотындағы ақшалай қаражаттар»;

1010 – «Кассадағы шетелдік  валюта түріндегі ақшалай қаражаттар»  деп аталатын шоттардың тиістісі  дебеттелініп;

5110 – «Төленбеген капитал»  деп аталатын шот кредиттелінеді.

Ал егер үлес қосушылар  мен акционерлер қоғамға өз үлесін «Материалдық емес активтер», «Негізгі құралдар», «мМатериалдар» тағы да басқа  түрде салатын болса:

2730 – «Материалдық емес  активтер», 2400 – «Негізгі құралдар», 1300 – «Материалдар» және тағы  да басқа бас шоттардың тиісті  бөлімше шоттары дебеттелініп, 5110 – «Төленбеген капитал» деп  аталатын шот кредиттелінеді.

Сондай-ақ, кәсіпорындардың (акционерлік қоғамнан басқадай) қоғамның жарғылық қорға қосқан үлестері мен  жарналарының сомасына 2730 – «Материалдық емес активтер», 2400 – «Негізг құралдар», 1300 – «Материалдар», 1060 – «Валюталық шот», 1030 – «Есеп айырысу шоты», 1050 – «Кассадағы ақша қаражаттары» тағы да басқа бас шоттардың тиісті бөлімше шоттары дебеттелініп, 5030 – «Салымдар мен пайлар» шоты кредиттелінеді.

5210 – «Қайтарылынып алынған  меншікті үлестік құралдар» деп  аталатын шот акционерлік қоғамның  акционерлерін сатып алған акциялардың  есебін жүргізу үшін арналған. Бұл жағдайда субъект акционерлерге  өз акцияларын сатып алған  уақытында бухгалтерлік есепте 5210 –«Қайтарылынып алынған меншікті  үлестік құралдар» деп аталатын  шот дебеттелініп, 1000 «Ақша қаражаттар  бөлімі» шоттары және басқа  да шоттардың тиістілері кредиттелінеді.

Егер акционерлік қоғам  өз акцияларын айналымнан алып тастаған уақытта 5020 – «Қарапайым акциялар»  немесе 5010 – «Артықшылығы бар акциялар» шоттарының тиісті айналымнан алынған акцияның құнына дебеттелініп, 5210 – «Қайтарылынып алынған меншікті үлестік құралдар» деп аталатын шот кредиттелінеді.

Кәсіпорындардың құнды  қағазадарды номиналдық бағасынан  жоғары бағамен сату барысында пайда  болған сомалары 5310 – «Эмиссиялық  кірістер» деп аталатын шотта  ал ақшаның құнсыздануына және тағы да басқа жағдайларға байланысты субъектінің негізгі құралдарын, инвестицияларын, сондай-ақ басқа да активтерін қайта бағалау нәтижесінде  пайда болған капиталдың өсу сомалары 5110 – «“Қосымша төленбеген капитал» деп аталатын бас шотының бөлімше  шоттарында есептелінеді [12]. 

Жоғарыда айтылып өткендей қоғам өз акцияларын номиналдық бағадан  жоғары бағамен сатқан уақыттарда ақша қаражаттарының келіп түсуіне қарай 1000 –  «Ақша қаражаттары» бөлімі шоттарының тиістілері (1010, 1030, 1060) дебеттелініп, 5110 – «Қосымша төленген капитал» шоты кредиттелінеді. Бұл шоттың кредитіне 5210 шоттың дебетіне акционерлерден акцияларды олардың номиналдық бағасынан төмен  бағамен сатып алуданпайда болған айырма сома жазылады.