Меншікті капитал қозғалысы туралы есептілік және оның аудиті

Егер аудиторлық тексеру басқа аудиторлармен  жүргізілген болса, онда аудиторлар этикасының кодексіне сәйкес аудитор  сол аудиторға жолығып, алдыңғы  тексерудің нәтижесімен танысады. Ол аудиторлар этикасының кодексінде аудиторлар бір-біріне көмек етуге, ақпарат  алмасуға, қажет болған жағдайда жұмысшы  құжаттарын алып танысуға болады.

Егер аудиторлық тексеру бұрын жүргізілмеген  болса, болмаса алдыңғы аудиторлық тексерудің жұмысшы құжаттарымен танысып, оған қанағаттанбаған болса, бұл  жағдайда аудитор кезеңнің басындағы  шоттардың қалдығын өз бетімен тексеруге  кіріседі. Бұл үшін ағымдағы активтер мен міндеттемелердің қалдығы есепті кезеңнің ішіндегі қаржылық және шаруашылық операцияларды тексеру барысында  анықталынуы мүмкін.

Тексерудің нәтижесінде  тексерудің нәтижесі туралы, жинақталған  мәліметтердің жеткіліктілігі туралы, аудитордың жоғары дәрежелі сенімділігі  қалыптасқан жағдайда аудитор аудиторлық қорытынды жасауға, пікір білдіруге  кіріседі. Алайда қорытынды бермес бұрын аудитор тағы да мыналарды  анықтап алуы керек:

1) Белгісіз, түсініксіз, аяқталмаған,  анықталмаған күмәнді жағдайларды  анықтау. Мысалы: ұзаққа созылған  дау жанжал, сот процесі, мемлекеттік  салықтық органдармен дау жанжал, келіспеушілік, мүлікті кепілге  салу, басқа субъектілерге кепілдік  беруден туындайтын міндеттемелер  және тағы да басқалары;

2) Субъектінің жалпы  қаржылық жағдайын талдаумен  қатар, оның болашақта қызметін  үзіліссізжалғастыру мүмкіндігін  анықтау;

3) Қаржы есептемесінің  датасына және қаржы есептемесін  жасақтап, қол қойған датадан  кейін болған жағдайларды, уақиғаларды  зерттеп білу.

Жоғарыда аталған жағдайлар  аудитордың аудиторлық қорытындыда, білдіретін пікірінде міндетті түрде ескерілуі  керек. Аталған жұмыс атқарылғаннан  кейін аудитор тексеру жүргізу  туралы келісім-шартқа сәйкес тексерілудің қорытындысына берілетін құжаттарды жасақтауға кіріседі: аудиторлық қорытынды, тексеру нәтижесі туралы есептеме, аудитордың тұжырымдары мен ұсыныстары және тағы басқалары.

Аудиторлық қорытынды  және басқа құжаттар өзінің мақсаттарына сай дұрыс, сауатты, нақты, түсінікті  жасақталған болуы керек. Сондықтан  да олады жасақтауда қатаң стандарттық  талаптар қойылады. Бұл талаптар аудиттің Қазақстандық 5-ші АС қаржы есептемесі бойынша аудиторлық қорытынды деп аталатын стандартта анықталған. Бұл стандарт қаржы есептемесін аудиттеудің нәтижесімен дайындалатын аудиторлық қорытындының формасы мен мазмұнын дайындау тәртібін белгілейді. Аудиторлық қорытынды  бірінші жақтан жазылады.

Аудиторлық қорытынды  төмендегі ретпен орналасқан мынадай  элементтерден құралады:

1) Тақырыбы, құжаттардың  аты, яғни аудиторлық қорытынды.  Әдетте бұл жерде тәуелсіз  аудитор, тәуелсіз аудит деген  сөзді пайдаланғаны дұрыс. Олар  пайдаланушылардың осы құжатқа  деген сенімін арттыруға себеп  болады;

2) Адресат, яғни қорытындының  кімге берілетіндігі туралы жазылуы  керек. Аудиторлық қорытынды әдетте  қаржы есептемесін бекітуге, меншік  иелеріне, акционерлерге, қатысушыларға  беріледі. Бірақта аудиторлық қорытынды  тек қана тексеру жүргізу туралы  тапсырыс берген келісім-шартқа  қол қойған органға ғана берілуі  керек. Басқаға беруге аудитордың  құқы жоқ.

Аудиторлық қорытындының кіріспе бөлімінде мына жағдайлар  қарастырылады:

- аудитор немесе аудиторлық  ұйым туралы мәліметтер аудиторлық  қызметті атқаруға берілген лицензияның  серия номері, берген органның  аты, берілген датасы. Аудиторлық  тексеру жүргізу туралы келісім-шарттың  датасы, номері;

- тексерілген қаржы есептемесінің  құрамы мен құжаттың қысқаша  тізімі (бас кітап, журнал ордер,  касса кітабы, аналитикалық және  синтетикалық есеп регистрлары,  бухгалтерлік баланс);

- екі жақтың жауапкершілігі (тексерілуге берілген құжаттардың  толықтығы мен шынайылығы үшін  субъект басшылығы, ал білдірілген  пікір үшін аудитор жауапты).

Аудиттің масштабы, мақсаты, сипатында:

- аудиттің Қазақстандық  немесе халықаралық стандартқа  сәйкес жүргізілгендігі;

- қаржы есептемесінде  мәнді қателіктің жоқ екендігі  туралы ақылға сыйымды сенімділік  алу үшін жоспарланып жүргізілгендігі  туралы;

- жүргізілген аудиттің  мыналарды қамтитындығы туралы: қаржы есептемесі көрсеткіштері  мен ашып көрсетілімін растайтын  дәлелдемелерді тестілеу негізінде  зерттеуді; қаржы есептемесін  жасақтау кезінде пайдаланылатын  бухгалтерлік есеп принциптерін  бағалауды; қаржы есептемесін  жасақтауда субъект басшылығы  жасаған субъективтік пайымдар  мен тұжырымдарды бағалауды;

- жасалған жұмыстың, атқарылған  аудиторлық процедуралардың сипаты  туралы, тексеру барысында анықталған  қателіктер, кемшіліктер. Анықталмаған  күмәнді жағдайлар туралы қысқаша  баяндау;

- атқарылған жұмыс,тексеру  процедуралары, жинақталған аудиторлық  дәлелдемелер пікір білдіруге  жеткілікті немесе аудит масштабының  шектелгендігі туралы.

Пікір білдіру бөліміндегі  пікір – айқын, толық, нақты, негізді, түсінікті болуы керек.Онда бірыңғай, стандартты, жалпыға бірдей түсінікті  сөздер мен сөйлемдер пайдаланылады. Олар пікірді дұрыс түсінуге мүмкіндік  береді. Қорытындыны, пікірді басқаша  түсінуге, бұрмалауға тосқауыл қояды;

Аудиторлық қорытындының датасы. Аудиторлық қорытындыға аудиторлық қорытындының аяқталғандатасы жазылуы  керек. Себебі, аудитор қаржы есептемесінің  датасынан оған қол қойған датадан  оны бекіткен, тапсырған, жариялаған датадан кейінгі уақиғалар мен  жағдайларды аудитор ескеруі  керек. Тәжірибеде мынадай жағдайлар  болуы мүмкін:

1) Бухгалтерлік баланс  қаржы есептемесімен қатар жүргізілуі  мүмкін. Мұндай жағдайларда қаржы  есептемесі аудиторлық тексеру  кезіндегі қателіктерді ескеріп,  түзетіп, жасалынуы керек. Бірақ  аудиторлық тексерудің қорытындысының  датасы қаржы есептемесіне қол  қойған датадан ерте болмауы  керек.

2) Аудитор қаржы есептемесіне  қол қойған және қаржы есептемесінің  датасынан аудиторлық қорытынды  берген дата аралығында болған  уақиғалардың қаржы есептемесіне  әсері үшін жауап береді. Сондай-ақ  бұл жағдайда аудиторлық қорытындыға  жалғама ретінде жасақталып қол  қойған қаржы есептемесіне енгізілетін  өзгерістер мен түзетулер тізімі  берілуі керек.

3) Аудитор аудиторлық  қорытынды берген датадан кейін  болған уақиғаның әсеріне жауап  бермейді. Бірақ қаржы есептемесі  әлі бекітілмеген тиісті органдарға  тапсырылмаған, жарияланбаған болса,  аудитор қаржы есептемесіне тиісті  түзетулерді енгізуге талап етуге  құқылы.

Аудитордың қорытындысы  туралы есептемеде тексеру кезінде  анықталған қателіктер мен кемшіліктер, ішкі бақылау және бухгалтерлік есеп жүйелеріндегі қателіктер, қаржы  шаруашылық қызметіндегі заңсыздықтар түгел және толық жазылуы керек. Есептеменің көлемі шектелмейді. Ол білдірілген пікірдің көлеміне байланысты:

- шартсыз оң пікір  білдірген жағдайда, оның көлемі  өте қысқа болады. Онда тек  қана кейбір мәнсіз қателіктер  ғана көрсетілуі мүмкін;

- шартты оң пікір білдірген  жағдайда, шартты пікір білдіруге  әсер еткен, себеп болған мәнді  және мәнсіз қателіктер жазылады;

- пікір білдіруден бас  тартқан жағдайда аудит масштабының  шектелуі, оның мәні, сипаты, кінәлілер  көрсетіліп, шектеуді азайту мақсатындағы  аудитордың қосымша шаралары  мен іс-әрекеттері жазылады;

- теріс, жағымсыз пікір  білдірілген жағдайда барлық  анықталған мәнді және мәнсіз  қателіктер мен кемшіліктер және  олардың қаржы есептемесі көрсеткіштеріне  әсері мейлінше толық және  түгел көрсетіледі.

 

3.3 «Алматы Пана LTD» ЖШС-нің бөлінбеген  пайдасын (зиянын) бақылау мен аудиттеу

 

Нарықтық  экономика жағдайында кез келген ұйымның алға қоятын ең басты мақсаты  табыс алу болатындығы бәрімізге  аян. Қазіргі уақытта ұйымдар  өткізуден түскен түсімді есептеу  әдісімен анықтайтын болғандықтан, яғни өткізу сәті болып сатып алушыдан банктегі есеп айырысу шотына төлемдердің түскен күні емес, өнімдерді жөнелткен және банкке төлем құжаттарын ұсыну күні саналады. Өткізу көлемі мен өткізуден түскен түсім сәйкес келеді.

Бәрімізге белгілі, өнімді өткізу қаражаттар айналымының  соңғы сатысы болып табылады. Оның көлеміне қаржы - шаруашылық қызметінің нәтижелері, айналымдылық және табыстылық көрсеткіштері тәуелді. Сондықтан  өнімдерді өткізумен және сатумен  байланысты шаруашылық операцияларының  жиынтығын сипаттайтын өткізу процесі  субьекті басшылығының  назарында  болады. Оны жоспарлау тапсырыстарды  қамтамасыз етуден басталады, оның негізінде  өндірістік процесті ұйымдастыру негізіне жатқызылған номенклатура бойынша  жоспар жасалынады. Тапсырыстар өнімге (қызметке) тапсырыс берушілермен де, материалдарды  жеткізушілермен де келісіледі. Сатып  алушылармен  өткізу мерзімі, мөлшері  және сапасы, бағасы, есеп айырысу формасы  көрсетілген мәмілелер жасалынады.

Аудитор өнімді жөнелту және өткізудің дұрыстығын тексеру кезінде анықтауы керек:

- қызмет  көрсету жөнінде келісім шарт  жасалынғандығы және оның рәсімделу  дұрыстығын;

- қызмет  көрсету құжаттарының дұрыс рәсімделгенін;

- көрсетілген  қызметке қойылған бағаның дұрыстығын;

- көрсетілген  қызметтер үщін банкке төлем  талап- тапсырмасын ұсынудың уақытында  жүргізілгендігін;

- қызметтер  көрсетудің аналитикалық және  синтетикалық есебін жүргізудің  дұрыстығын;

- қызмет  көрсету бойынша бухгалтерлік  жазулар берудің дұрыстығын;

- «Негізгі  қызметтен түскен табыс» бөлімшесі  шоттардағы жазудың Бас кітаптағы  және  «табыстар мен шығыстар  туралы есеп беру» формасындағы  жазулармен сәйкестігін.

Жалпы табыс  өнімдерді көрсетуден болған қаржылық нәтижені көрсетеді және негізгі  қызмет процесінде өнімді өткізуден  түскен табыс пен өткізілген өнімнің  өзіндік құнының арасындағы айырма ретінде анықталады. Өнімдерді (қызмет) өткізуден түскен табыстың дұрыстығын анықтағаннан кейін, аудитор «өткізілген  өнімдердің (қызметтердің)өзіндік құны»  бабын тексеруі тиіс, бұл бапта  өткізілген өнімнің толық өзіндік  құны емес, тек өндірістік өзіндік  құны ғана көрсетіледі.

Негізгі қызметтен  түскен табыстық шамасы жалпы табыстан жалпы және әкімшілік шығындарын, проценттерді төлеу және өткізу бойынша  шығындарды шегеру жолымен анықталады. Аталған шығындар ұйымның кезең  шығындарын құрайды.

Өндіріс шығындарынан  бұл шығындардың айырмашылығы олар өнім көлеміне тәуелсіз, әрі нақты  өткізілген өнім немесе қызмет түрлеіне байланыссыз тұрақты шығындар ретінде  анықталады. Осыдан  келіп, оларды уақыт  кезеңі бойынша есептеген дұрыс  екендігі айқындалады.

Ұйым ол белгілі  бір кезең ішінде ештеңе сатпаса  да, ешқандай қызмет көрсетпеседе, кезең  шығындарын жұмсайды.

Кезең шығындары - бұл табыстар мен шығыстар туралы есеп берудің көрсеткіші, ал өндірістік щығындар ең алдымен тауарлы –материалдық құндылықтардың қалдығының құрамына енгізіледі, баланста активтің бір бөлігі ретінде  көрсетіледі, содан кейін барып  табыстар мен шығыстар туралы есеп берудің көрсеткішіне айналады.

Кезең шығындары  пайда болған есепті кезеңінде көшіріледі, және өткізілмеген өнімнің қалдығымен келесі кезеңге көшірілмейді. Бұл  сұрақтар, дәлірек айтқанда, ұйымның  баға саясатында негізделген шешімдер қабылдау үшін өте маңызды.

Жалпы және әкімшілік шығындары - бұл өндірісті  ұйымдастыру және басқару мен  байланысты шығындар.

Пайыздарды  төлеу бойынша шығындарға: банк несиелері  бойынша проценттерді төлеу; жеткізушілердің  несиелері бойынша проценттерді төлеу; мүлікті жалға алу бойынша  проценттерді төлеу шығындары жатқызылады.

Аудитор пайыздарды төлеу бойынша шығындар есебімен байланысты шаруашылық операциялары бойынша  шоттар корреспонденциясының дұрыстығын, сондай-ақ Бас кітап пен №14 журнал ордердегі 7310 «Сыйақылар бойынша шығындар»  шотының кредиті бойынша мәліметтерінің сәйкестігін тексеру қажет.

Аудитор, сонымен  қатар тауарлы - материалдық құндылықтарды  өткізумен байланысты шығындарды тексеруге  баса назар аударылуы тиіс.

Аудитор ұйымдағы осы шығындар бойынша берілген бухгалтерлік жазулардың дұрыстығын және Бас кітап  пен 7110 «Өнімдерді сату және қызметтерді  көрсету бойынша шығындар» шотының  кредиті бойынша №14 журнал- ордердің мәліметтерінің сәйкестігін тексереді.

Өнімнің өзіндік  құнына енетін шығындар есебі белгілі  тәртіпте жасалынған  алғашқы құжаттарға негізделеді. Алғашқы құжаттар міндетті реквизиттерді қамтуы тиіс. Бұл құжаттар ведомостарды, әртүрлі кестелерді, журнал - ордерлерді, Бас кітапты толтырудың базасы ретінде қызмет атқарады.

Аудитор ұйымның  қаржылық нәтижелерін тексеру барысында  «Негізгі емес қызметтен түскен табыс» бабына назар аударуы тиіс. Ол өндіріс  және өткізу операцияларымен тікелей  байланысты емес келесі табыстардың  жиынтығын құрайды:

Ұйымның негізгі  және негізгі емес қызметтен түскен табыстары жалпы алғанда салық  салынғанға дейінгі әдеттегі қызметтен  түскен табыстарды немесе жиынтық табысты  сипаттайды. Жиынтық табыс Қазақстан  Республикасы Президентінің «Салықтар  және басқадай бюджетке міндетті төлемдер туралы» Зан күші бар жарлығына  сәйкес салық салуға жатқызылады. Сол  себепті ұйымда аудитор табыс  салығы бойынша жүргізілген есептеулердің  дұрыстығын тексеріп, 7710 «Корпорациялық табыс салығы бойынша шығындар»  шотының мәліметтерін №14 журнал-ордердегі  осы шоттың кредиті бойынша салыстыруы тиіс.