Меншікті капитал қозғалысы туралы есептілік және оның аудиті

Қосымша төленбеген капитал – негізгі құралдар мен  инвестицияларды қайта бағалағанда  олардың құнының өскен сомасынан  және тағы да басқалардан туындайды [5, 113 б].

Қосымша капиталға  кіретін ұйым табыстары ұйымның  меншікті капиталын көбейтеді, бірақ  есептілік кезеңде қоғам қызметінің қаржылық жағдайына әсер етпейді [5, 13 б].

Мысалы: ұйым жоғары құнды ғимаратты иелігіне өтеусіз алуы мүмкін. Осыдан оның мүлкі  мен капиталы өседі, бірақ есептілік  кезеңде ұйым қызметінің қаржылық жағдайы  зиян болып табылады. Қаржылық жағдайдың  қызметіне кірмейтін табыстар салықтық есепте мыналарға жатады: салық салынатын  түсімді есептеу барысында қосымша  капиталға кіретін табыстар салық  салынатын түсімге қосылады.

Қосымша капитал  мынадай жолдармен құралады:

1) Қайта бағалау  бойынша ұйымның айналымнан тыс  активтерінің негізгі құралдар, материалдық емес активтер,ұзақ  мерзімді қаржылық салымдар және  өзге де капиталдық салымдар  құнының өсімі;

2) Заңды және  жеке тұлғалардан өтеусіз алынған  мүліктерімен ақша қаражаттары;

3) Сату-сатып  алу сомасының айырмашылығымен  акцияның номиналдық құнының  сомасы есебінен акцияның қосымша  эмиссиясы немесе акциялардың  номиналдық құнының жоғарылауы  номиналдық құнынан асатын баға  қызметі бойынша;

4) Ұйым қоры  және табыс есебінен құралған  айналымнан тыс активтердің құнының  өсімі;

5) Ұйымның  жарғылық капиталына шетел инвесторларынан  салынған оң бағамдық айырмашылықтың  көрінуі.

Қосымша капитал тек  қана жоғарыда көрсетілгендер бойынша  құралмайды. Қосымша капиталға не қосу керектігін және оны қалай пайдалану  керектігін тиісті ережелерді дайындайтын  ұйымның иелері шешеді. Бұл ережелер құрылтайшылардың жалпы жиналысының  хаттамасында көрінуі тиіс және кейін  ол есептеу саясатында бұйрық болып  беркітіледі.

Резервтік капитал  – келешекте болуы мүмкін зияндар  мен шығындардың орнын толтыруға  арналып, шаруашылық субъектісі өзінің таза пайдасынан бөлінген меншікті капиталының  бір бөлігі. Резервтік капиталдың мөлшері мен құрылу тәртібі Қазақстан  Республикасының заңдары мен  шаруашылық субъектісінің жарғысында қаралады.

Резервтік капитал  болашақта көрінбеуі мүмкін шығыстар мен зияндарды жабатын кәсіпорынның құқтары және құрылтайшылардың құжаттары  арқылы пайда болады. Резервтік капитал  – бұл кәсіпорынның үзіліссіз  жұмысына кепілдік беретін және үшінші жаққа қарайтын қосымша қаржы  көзі болып табылады. Мұндай қаржы  көздерінің болуы кәсіпорындарға өзінің міндеттемелерін жабу мүмкіндігін  береді⁴.

Резервтік капитал  қанша жоғары болса, соншалықты мөлшердегі зияндар өтелуі мүмкін  және кәсіпорын  басшылығы зияндарды анықтауда  реттеу мүмкіндігін алады. Резервтік капитал міндетті және міндеті емес тұлғалардан құралады.

Қазіргі кезде  акционерлік қоғамдар мен шетелдік инвестициясы бар кәсіпорындарда резервтік  капиталды қалыптастыру міндетті болып  саналады. Егер құрылтайшының құжатарында  резервтік капиталды құру туралы бөлім қабылданбаса, онда оны құруға құқысы жоқ. Кәсіпорынның бухгалтерлік балансында міндетті резервтік капиталдың жеткіліксіз көлемі түсімнің жеткіліксіздігін немесе зиянды жабу үшін пайдаланылған  резервтік капиталын көрсетеді.

Акционерлер жиналысында құрылған резервтік  капиталдың минималды шегі болады. Бұл резервтік қордың көлемі кәсіпорынның жарғылық капиталдың кем дегенде 15 пайызын құрауы керек. Ал шетелдік инвестициясы бар кәсіпорындарда жарғылық капиталдың кем дегенде 25 пайызынан кем емес. Резервтік капиталдың көлемі кәсіпорын  табысының 50 пайызынан кем емес түрінде  құрылуы керек [6].

Резервтік қор  капиталы есептік жылдағы баланс шығындарын, облигацияларды жабу және басқа құралдар болмаған жағдайда акционерлік  қоғамның акциясын сатып алу үшін қалыптасқан.                                                          

Кәсіпкерлік қызметпен айналысатын кез-келген кәсіпорынның қаржылық нәтижесі пайда  немесе зиян болып табылады.

Пайда тауардың сату бағасы мен оның толық өзіндік  құны арасындағы айырмашылық, яғни таза табысы. Кәсіпорынның қорытынды көрсеткіші – пайдадан, тұтынылған өндіріс  құрал-жабдықтарына жұмсалған шығындар мен қызметкерлердің еңбегіне төленген ақның орны жабылады. Пайда көлемі сатылған

өнім мөлшеріне және сапасына, өнімнің  өзіндік құнына, сату бағасына және басқа түрдегі түсім мен шығынға  байланысты. Пайданың бір бөлігі кәсіпорынның өзінде қалады, ал екіншісі мемлекеттік  бюджетке түседі. Егер кәсіпорын шығынмен жұмыс жасаған жағдайда, ол шығынды  жабу көздері анықталады.

Бөлінбеген  пайда дегеніміз – кәсіпорынның таза табысынан мемлекеттік бюджетке төленетін салықтарды алып тастағаннан  қалатын пайда. Бухгалтерлік есепте бөлінбеген пайда құрамына кәсіпорын  акционерлерінің дивидент түріндегі  пайдасы да кіреді [7].

Есепті жылдың бөлінбеген пайдасы акционерлерге  дивидент төлеуге және резервтік  қорға аудару үшін пайдаланылады. Кәсіпорын  өзінің есепті саясатына байланысты бөлінбеген пайдасын алдын-ала жоспарланған іс-шараларды да қаржыландыруға жұмсауы  мүмкін.

Бұл іс-шаралар  өндірістік және өндірістік емес болып  екіге бөлінеді.

Өндірістік  мақсаттағы іс-шараларда кәсіпорын  қаржысы өндірісті ұлғайтуға, жаңа технологиялар сатып алуға жұмсалса, өндірістік емес мақсаттағы іс-шараларда  кәсіпорын қаржысы өзінің қызметкерлеріне  материалдық көмек көрсету, олардың  әлеуметтік жағдайын көтеруге жұмсалады.

Арнайы салаға арналған қорлар кәсіпорынның меншік иелерінің тағайындаған нормасы  бойынша қалыптасады. Олар заң бойынша  жинақтаушы қор, әлеуметтік сфера қоры және тұтыну қоры болып бөлінеді.

Кәсіпорынның  жинақтаушы қоры төмендегідей мақсаттарға  жұмсалады:

1) Жаңа объектілердің  құрылысы мен өндірісті ұлғайту,  қайта құруды қаржыландыру;

2) Ғылыми-зерттеу  жұмыстарын жүргізу;

3) Акция,  облигация және басқа құнды  қағаздарды шығарумен байланысты  шығындар;

4) Инвестициялық  қор, біріккен кәсіпорындар, акционерлік  қоғамдар мен ассоциациялар құруға  төленетін жарна;

5) Табиғатты  қорғауға бағытталған іс-шараларды  қаржыландыру.

Тұтыну қорының  жинақтаушы қордан айырмашылығы, ол                                           қызметкерлерге материалдық көмек көрсету мен оларды әлеуметтік жағынан қамсыздандыруға жұмсалады. Арнайы салаға арналған қаржы акционерлердің бекіткен сметасы бойынша жұмсалады.

Тұтыну қоры қызметкерлерді әлеуметтік жағынан  қорғауға арналады. Олар: санаторияларғажолдама  беру, материалдық көмек беру, сыйақылар, балаларға жолдама беру, жолда  тегін жүру құқығы, тұрғын үй құрылысы және тағы да басқалары.

Әлеуметтік  сфераға арналған қаражат әлеуметтік сфераны дамытуға жұмсалады. Мысалы: тұрғын үй құрылысы, денсаулық сақтау, мәдениет, спорт, бала-бақшалар, демалыс  орындары.

 Сонымен,  бөлінбеген пайда (табыс) –  шаруашылық субъектісінің жалпы  табысының барлық шығындарын  өтегеннен кейін, бюджетке төленген  салық сомаларынан және табыстан  басқадай бағыттарға пайдаланғаннан  қалған бөлігі.

Бухгалтерлік  есепте меншікті капиталдың әрбір элементі бөлек синтетикадық шоттарда есептеледі. Ондағы өзгерістер, қозғалыстар тиісті заңдылық және нормативтік актілермен реттеледі, шектеледі.

 

1.2 «Алматы Пана LTD» ЖШС-нің технико-экономикалық  көрсеткіштері

 

«Алматы Пана LTD» жауапкершілігі шектеулі серіктестігі 2007 жылы ҚР Әділет басқармына тіркеліп, Қазақстан Республикасының Азаматтық  Кодесі және Жеке кәсіпкерлік қызметі  туралы заңына сәйкес кәсіпкерлік қызметпен  айналысу үшін құрылған болатын. ЖШС  ҚР салық Кодесіне сәйкес толық қаржы  және салық есебін жүргізеді.

Серіктестіктің  ҚР есеп айырысу шоты, салықтық тіркеу нөмірі, өзінің жарғысы және балансы  бар. Серіктестіктің негізгі қызмет мақсаты табыс табу болып саналады. Бұл серіктестіктің негізгі қызметі  оның жарғысына сәйкес Алматы қаласы тұрғындарға көтерме және бөлшек сауда арқылы халық тұтынатын  тауарлар сату, күзет қызметі, сервистік  жөндеу мен монтаждау, автокөлік арқылы жүктер мен жүргінщілерді қалааралық тасымалдау, құрылыс, өндірістік техникаларды жалға берумен айналысады.

Серіктестіктің  жылдық қаржылық есептемелерінің дұрыстығын, сондай-ақ оның істерінің ағымдағы жағдайын тексеру мақсатында және оны  растау үшін серіктестік, оның директоры  және оның қызметіне басқа да мүліктік мүдделеріне қатысы жоқ тәуелсіз аудиторларды тартуға құқығы бар.

«Алматы Пана LTD» ЖШС Қазақстан Республикасының  «Жеке кәсіпкерлік» туралы заңына сәйкес заңды тұлға болып табылады. Серіктестік  өз атынан келісім жасауға, сондай-ақ мүліктік және жеке мүліктік емес мәмілелерді  жүзеге асыруға құқылы. Ұйым өзіне  тиесілі мүлікпен барлық міндеттемелеріне жауапты болады.

Кез келген ұйымның қаржы-шаруашылық жағдайын бағалау үшін, баланс активтері мен  олардың қалыптасу көздерімен қатар, олардың технико-экономикалық көрсеткіштері  арқылы талдау орынды. Сонымен, зерттеу  жүргізілген ұйымның мәліметтері  негізінде оның технико-экономикалық көрсеткіштерін 1 кесте арқылы талдау жүргізе аламыз.

Зерттеу жүргізілген  «Алматы Пана LTD»ЖШС 2010 жылғы қаржылық қызмет қорытындысы пайдамен аяқталып отыр. Егер ұйым 2010 жылы жұмыстарды мен  қызметтерді өткізуден түсімді  өткен жылмен салыстырғанда 13 428 450 теңгеге  немесе 16,32 пайызға артық алған  болса, соған сәйкесті өткізілген өнімнің  өзіндік құны да  5 193 870 теңгеге немесе 13,15 пайызға жоғарылап отыр.

Ал кезең  шығындары 19,1 пайызға төмендеген. Ұйымның  таза табысы 2010 жылы 2009 жылмен салыстырғанда 60,7 пайызға дейін төмендеп отыр. Оның себебі, өткізілген өнімнің өзіндік  құны, яғни ұйымның өндірістік шығындары  жоғарылап отырғанымен түсіндіруге  болады.

Бұл кестеден зерттеу жүргізілген ұйымның  қаржылық жағдайын жақсы деңгейде деп  айтуға болады. Дегенмен де, ұйымның  банктік кредиторлар алдындағы  борышы жоғарылап отыр, соған байланысты олардың алдында тұрған негізгі  міндеттің бірі, ұйымның қзымет көрсету  көлемін ұлғайта отырып, кредиторлар  алдында борыштарын уақытында өтеу болып саналады.

 

1 кесте - «Алматы Пана LTD» ЖШС-нің технико-экономикалық көрсеткіштері

 

№	Көрсеткіштер	Жылдар		Ауытқу (+, -)
		2009 ж	2010 ж	теңге	%
1	Негізгі құралдардың  орташа жылдық құны, тг	142 380 000	121 088 325	-21291675	-14,95
2	Ағымдағы активтердің орташа жылдық құны, тг	55416000	25456332	-29959668	-54,06
3	Оның ішінде: Дебиторлық қарыздар	29603000	5511727	-24091273	-81,38
4	Банктік қарыздардың орташа жылдық құны, тг	26 766 000	103 729 503	+76 963 503	+287,54
5	Орташа еңбек ақы мөлшері, тг	77895	81455	+3560	+4,57
6	Орташа тізімдік жұмысшылар саны, адам	15	18	+ 3	+20,0
7	Өнімдерді (жұмыс, қызмет) өткізуден  түскен табыс, мың тг	82 251 500	95 679 950	+13 428 450	+16,32
8	Өткізілген өнімдердің (жұмыс, қызмет) өзіндік құны, мың тг	39 474 800	44 668 670	+5 193 870	+13,15
9	Кезең шығындары, тг	36 262 300	39 321 502	+ 3 059 202	+ 8,43
10	Таза табыс (залал), тг	6 514 400	11 689 778	+5 175 378	+79,44
11	Қор қайтарымдылығы, тенге	5,8	7,9	+2,1	+36,2
12	Қор сыйымдылығы, тенге	0,17	0,12	- 0,05	-29,41
13	Өткізу рентабелділігі, %	10,9	3,7	-7,2	-66,05
Ескерту – кестені автордың өзі  ұйымның есеп мәліметтері негізінде  есептеп шығарды

 

Нарық жағдайында қаржылық жоспарлау кәсіпорынға  оның қызметі жөнінде көптеген параматрлерді  сырттан бекітетін орталықтандырылған әкімшілік сипатты жояды. Ол, ең алдымен  бәсекелестік нәтижесінде қарқынды өзгеріп отыратын нарықтық коньюнктура  жағдайында өзінің хал-жағдайын нығайтуға  ұмтылатын кәсіпорынның шаруашылық әрекетінің икемді стратегиясы мен  тактикасын жасауға қызмет етеді. Қаржылық қызметте нормативтерді пайдалану  кәсіпорынның өз еркінде, сондықтан  нормативтер туралы ақпараттар коммерциялық құпияға айналады.

Жоспарланған  нормативтерден ауытқуды талдау, кәсіпорынның ішкі талдауының құрамдас бөлігі болып  табылады. Бухгалтерлік есеп беруге негізделген  қаржылық жағдайды талдау, сыртқы талдау сипатына ие болады, яғни бұл кәсіпорынның қызметі туралы ақпараттардың шектеулі бөлігінен тұратын есеп мәліметтері  негізінде осы кәсіпорынның мүдделі  контрагенттерінің – меншік иесі немесе мемлекеттік органдардың  берілген кәсіпорынның шегінде жүргізетін талдауы. Қаржылық жағдайды ішкі талдау әдістемесі, әрбір кәсіпорын үшін тек потенциалды әріптестерін бағалау  мақсатында ғана емес, сонымен қатар  қаржылық есепті сыртқы пайдаланушылардың  көзқарасы тұрғысынан алғандағы  өзін-өзі бағалау үшін де қажет.

Кәсіпорынның  баланс активтерін талдау негізгі және айналым құралдарының құрамын, құрылымын  және динамикасын талдаудан бастаған жөн. Сондықтан, біз зерттеу жұмысы жүргізіліп отырған «Алматы Пана LTD»жауапкершілігі шектеулі серіктестігінің  ұзақ мерзімді активтерінің құрамы мен  құрылымына төмендегі 2- кестенің негізінде талдау жүргізіп отырмыз.

 

2 кесте - «Алматы Пана LTD»  ЖШС-нің ұзақ мерзімді активтерінің құрамы мен құрылымы

 

Ұзақ мерзімді активтер түрлері	2009 жыл			2010 жыл		Ауытқу (+,-)
	теңге		%	теңге	%	теңге	%
Негізгі құралдар, барлығы, с.і:	142 380 000		58,18	121 088 325	45,54	-21291675	-12,64
ғимараттар	32 156 220		13,14	31 254 890	11,75	-901330	-1,39
құрылыс-жайлар	30 125 540		12,31	28 545 600	10,73	-1579940	-1,58
беріліс құралдары	22 489 000		9,19	17 589 630	6,61	-4899370	-2,58
машиналар, механизм	34 286 546		14,01	25 256 850	9,5	-9029696	-4,51
көлік құралдары	18 941 005		7,74	15 425 620	5,8	-3515385	-1,94
басқалары	4381689		1,79	3 015 735	1,13	-1365954	-0,66
Ұзақ мерзімді қаржылық салымдар		102 156 000	41,75	144 642 858	54,4	+42486858	+12,65
Материалдық емес активтер		176 000	0,07	181 500	0,06	+5500	-0,01
Барлығы		244 712 000	100	265 912 683	100	+21200683	-
Ескерту – кестені автордың өзі  ұйымның есеп мәлімететрі негізінде  есептеп шығарды