Кредиторлық берешектер мен оның талдауының мәні мен маңызы

- Күтілмеген жағдайларға байланысты есептелген төлем[24].

Төленетін шоттар – жабдықтаушылармен  есеп айырысу шоты. Кәдімгі қызмет барасында пайдаболатын қайталанатын сауда міндеттемелері үшін қолданадды.

Берілген векселдердің негізгі қайнар көзі – банктік  ссуда және тауар мен қызмет үшін төлем. Вексельдер кепілмен қамтамасыз етелген немесе қамтамасыз етілмеген болуы мүмкін. Вексель пайыздық немесе пайыздық емес болуы мүмкін. Пайыздық вексельде пайыздық қойылым вексель сомасынан бөлек көрсетіледі. Пайыздық емес вексельде дисконтты қалыптастыру жолымен пайыз алдын ала төленеді және онда нақты пайыздық немесе пайыздық кіріс деп аталатын нақты пайыз нормасы жанама түрінде көрсетіледі.

Атына байланыссыз барлық қарыз құралдары заемщиктерден  тура несе жанама пайызды төлеуін  талап етеді. Бұл уақытқа байланысты ақшаның құнсыздануына жол бермеу үшін жүргізіледі. Ұзақ мерзімдік міндіттеме бойынша кезеңдік пайыз сомасы бұл – негізгі қарыз сомасы • пайыздық қойылым • уақыт = пайыз сомасы.

Белгіленген пайыздық қойылым  – бұл қарыздың құжаттарда көрсетілген пайыз нормасы. Белгіленген пайыздық қойылым қарыздың негізгі сомасына төленетен пайыздық төлемдердің негізгі сомасын анықтайды. Пайыздық қойылым қаржы нарығында толығымен экономикалық жағдайынан және осы уақыт аралығында өзгереді және ол кредиттің ұзақтығы да байланысты.

Нақты қарыз бойынша  пайыздық қойылым – деп сондай уақыт мерзіміне алынған қаржыны  заемға алу кезіндегі нақты пайыздық қойылыммен әйкес  келеді. Нақты  пайызды қойылым болашақта ақшалай  қарыздарды төлеуде дисконттағы  қолданылады. Заемщиктен алынған ақша қаражаттарының немесе ақша эквивалентінің сомасына нақты пайыздық қойылым қолданылады.

Қарыздың толық сомасы – бұл қарызды өтеу күнінде  төленуі керек сома, осы күнде  жүргізілуі тиіс әр қандай пайыздық төлемдерді алып бастағанда.

«Пайыздық емес» деген сөз мұндай типтегі векселге ең жақсы анықтама емес, өйткені бұндай векселдер шын мәнінде төлеуге жұмылдырады.  Мұндай векселдердің номиналды құнының құрамына қарыз сомасы мен төлену мерзіміне бырыңғай соманы құрайтын осы қарызға байланысты пайыздар. Қарыз алушы векселдің номиналды құнына емес, ал вексельдің номиналды сомасы мен пайызының айырмашылығына тең соманы алады. Алыну  ақша қаражаты түрінде вексельде көрсетілген сома – бұл нақты пайыздық қойылымды қолданумен номиналды соманың дисконтталған құны. Ақша қаражатының  дисконттық құны мен вексельдің номиналды құны арасындағы айырмашылықтың қалған сомасы пайыз болып табылады. Нақты пайыздық қойылым тәуекелділіктің нақты ұқсатушы деңгейімен құжаттарда қолданылатын нарықтық пайыздық қойылымға қарап анықталады. Нақты пайыздық қойылым вексельде көрсетілмейді, бірақ қысқа мерзімдік пайыздық емес векселдерге белгілі бір нақты шартпен пайыздық қойылым анықталуы керек.

Банктердің несиелерін есепке алу ұзақ мерзімді несиелерді беру Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкі бекіткен «ұзақ мерзімді несиелендіруді ұйымдастыру ережелеріне» сәйкес жүзеге асырылады.

Несие беру және оның операцияларын  жүргізу лицензия берілген Ұлттық Банктің  шешімімен айқындалған ресми  статусы бар банктер арқылы жүзеге асырылады. Несие негізінен оны өтеу қабілеті бар кәсіпорындарға беріледі.

Несие өтеу қабілеті болып  кәсіпорынның борышты міндеттерін  толығымен және уақытында есептесе алу қабілеті деп түсінеміз. Кәсіпорындарға несие басымды түрде өнеркәсіптің тиімділігін арттыруға, оның ғылыми-техникалық деңгейін көтеруге, тиімділігі жоғары жаңа өнім түрлерін шығаруға, ынталандыруға, халыққа түрлі қызмет көрсетуге, халық үшін экспортқа тауар шығаруға байланысты шаралар мен мақсаттарға беріледі. Артықшылықтар шартты міндеттемелерінің орындалуын қамтамасыз ететін клиенттерге, өз қаржыларын осы банктің депозиттерінде және шоттарында сақтайтын банк акционерлеріне, кәсіпорындарға және ұйымдарға беріледі.

Несие мерзімділік, қайтарымдылық, төлену шарттарымен коммерциялық және келісім-шарт негізінде беріледі.

Несие беру банктермен өздерінде  бар несие қорларының көлемінде  жүзеге асырылады. Ссуда банк арқылы бұрын берілген ссуда бойынша  қайтару мерзімі өтіп кеткен қарыздары  жоқ болған жағдайда беріледі. Банк мекемесі табысы төмен кәсіпорындарға несие беру оған үлкен қауіп туғызатын болғандықтан,ондай кәсіпорындармен кредит қатынастарын орнату мәселесін қарау кезінде ерекше сақтықта болған жөн. Өзін-өзі ақтамайтын қызметін тоқтатпауы нақты бір аймақтың әлеуметтік және экономикалық мүқтаждықтарын қанағаттандырудың қажеттілігінен туындайтын кәсіпорындарға кредит беру мәселесі банктермен жергілікті немесе жоғары тұрған билік етуші мекемелердің өтініш-сұраулары егжей-тегжейлі зерделенгеннен кейін шешілуі керек. Өтініш-сұрауларда банк несиесін өтеудің нақты көздері керсетілуге тиісті.

Кәсіпорын несие алу үшін кредиттің сомасы және мақсатты бағыты, пайдалану мерзімі, өтеу мерзімі, сондай-ақ кредиттелетін шараның қысқаша сипаты және оны жүзеге асырудың экономикалық тиімділігі дәлелденген жазбаша өтініш-сұраумен банкке барады. Өіініш-сұрауды банкке ссуда алу үшін алғашқы рет барған немесе ссуданы оқтын-оқтын пайдаланатын, тәуекелді қажет ететін несиеге өтініш жасаған, осы банкте есеп айырысу шоты жоқ, сауда мәмілесін жасау үшін несие алушы кәсіпорындар ұсынады.

Ұзақ мерзімді несие берудің ерекшеліктері. Банктер несиені кәсіпорындарға күрделі қаржы бөлу үшін: құрылыс, қайта қалпына келтіру және өнеркәсіптік және әлеуметтік-түрмыстық бағыттағы обьектілерді техникамен қайта жабдықтау; техника, жабдық, көлік саймандарын, ғимараттар және құрылыстар алуға; бірлескен кәсіпорындар құруға; ғылыми-техникалық өнімдер және басқа да меншіктік обьектілер бойынша шығындар жасауға береді.

Жоспар бойынша жүзеге асырылу мерзіміне қарай әрбір  ұзақ мерзімге кредиттелетін шаралар бойынша бекітілетін несие шарты, банк пен кәсіпорынның несие қатынасының негізі болып табылады. Қарыз алушы несие алу үшін, қысқа мерзімді несиені алуға қандай құжат өткізсе, бұл жолы да сондай құжаттарды ұсынады. Әдетте несие 5 жылдан аспайтын мерзімге өзін-өзі тез арада ақтайтын және өте тиімді шараларға беріледі.

Несие құрылыс-монтаж жұмыстарының орындалуына, қондырғыға арналған құрал-жабдықтармен, тауарлы-материалдық құндылықтардың сатылып алынуына қарай беріледі.

Ұзақ мерзімді несиені  өтеудің мерзімділігі мен нақты мерзімі, қарыз алушы мен банктің, қарыз алушының қаражат күйін, төлем жасау қабілеттілігін, шығынның ақталуын, несиенің тәуелділігін сондай-ақ кредит қорларының айналымдылығын тездетудің қажеттілігін, басқа да жинақталған жагдайларды негізге ала отырып жасалған келісімі бойынша анықталады.

Ұзақ мерзімге берілген несиелер жыл сайын 31 - желтоқсаннан кеішктірілмей мерзімді борыштық міндеттемелермен рәсімделеді, ал осы шараны несиелендіру тоқталғаннан кейін қарыз алушылардың міндеттемелерімен нақты өтеу мерзімдеріне рәсімделеді.

Несиені пайдаланғаны үшін пайыз мөлшері нарық жағдайына байланысты депозит (салынған қаржы) бойынша пайыздың өзгеруі ресми жарияланған инфляция көрсеткіштеріне және басқа да себептерге байланысты өсу (кему) жағына қарай қайта қарау шартыменен, реттеліп (өзгермелі процент) отыруға тиісті. Аталғандар несие шартында, мерзімді міндеттемеде және несие шарты мен мерзімді міндеттемелерді қайта рәсімдемей пайыз мөлшерін қайта қарау құқығын банкке беру тапсырысында, сондай-ақ бұрын берілген кредиттер бойынша тапсырыста көзделеді. Пайыз мөлшеріне жасалған өзгерістер жөнінде банк қарыз алушыны жазбаша түрде хабардар етеді.

Жекелеген құрылыстар бойынша (жаңа құрылыс) құрылыс мерзімінде есептелінген пайыздардың өндірілмеуі мүмкін, ал олардың сомасы осы құрылысқа берілген несие бойынша жалпы қарыздарға қосылады және несиені қайтарудың бірінші төлемінде өтеледі.

Қарыз алушы басынан  уақытша қаражат қиындығын өткізіп  отырған жағдайда, банк оның қызметінің ерекшелігін есепке ала отырып, несие шарттарында келтірілген, несие бойынша өтелмеген төлемді бір жылға дейінгі мерзімге кейінге қалдыруды ұсына алады.

Банк баланс деректері  бойынша және басқа да есеп беру үлгілері бойынша кредит толық өтелгенге  дейін құрылыстың жүргізілу барысына сондай-ақ қарыз алушының жай-күйіне бақылау жүргізеді, ал қажет болған жағдайда өлшеп тексеру жолымен бақылауды жүзеге асырады. Қарыз алушы өз міндеттемелерін орындамаған жағдайда, банк кредит шартында көзделген жазалау шараларын қолданады.

Ұзақ мерзімді несиелерді өтеу. Несие бойынша қарыздарды өтеудің әдістері және нақты мерзімдері, тәртібі несие шаріында қарастырылады.

Әдетте қысқа мерзімді несиені өтеу қарыз алушының мерзімді міндеттемесінің негізінде жүзеге асырылады. Сондай-ақ қарыз алушының төлем тапсырысы болмаса, банк өкімі қолданылуы мүмкін.

Қарыз алушылар несие бойынша қайтарылуы қамсыздандырылмаған қарыздарды және олар бойынша пайыздарды жуық уақытта өтеудің нақтылы келешегі жоқ болған жағдайда банк қарызының сомасын өзінің өкімі бойынша даусыз түрде кепілшінің шотынан оған алдын ала хабарламай-ақ өндіріп алады; сақтандыру ережелерімен айқындалған мерзімнің шегінде сақтандыру компаниясынан сақтандыру хабарламасын алады; шартта белгіленгеннен тәртіп бойынша, қарыз алушының кепілдікке салған мүлкінің құнынан талабын қанағаттандырады; қарыз алушылардың шотына, басқа тұлғаларға өздері банк пайдасына берген төлемдері бойынша талап қояды. Сонымен қатар банк қарыз алушының есеп айырысу шотынан несие шартында келісілген тұрақсыздық айыбын (айыппұл, өсім ақысын)өндіре алады.

Ипотека жағдайында кепілге  салынған мүліктер кепілге берушінің  немесе үшінші тұлғаның иелігі мен пайдалануында қалады. Кепілдікке заттық нысандарға ие обьектілерден басқа құқықтар (кен орындарын пайдалану және кен шығару, кәсіпорынға, құрылысқа, ғимаратқа, қондырғыларға және т.б. жалгерлік құқық) және бағалы қағаздар (акциялар, облигациялар, вексельдер) және т.б.қабылдануы мүмкін.

Облигацияларды сатып - өткізу жолымен қарыз қаржыларын тарту бойынша операциялар. Облигация – оның иесінің ақша қаражатын салғанын куәландыратын және көзделген мерзім ішінде осы облигацияның номиналдық құнын белгіленген процентімен (шығару шартында өзгеше көзделмесе) ұстаушысына өтеп беру міндеттемесін растайтын құнды қағаз. Кәсіпорынның облигациялары ерікті шарттың негізінде таратылады, олар атаулы және ұсынушыға арналған, пайызды және пайызсыз, еркін айналмалы, немесе айналым шеңбері шектелген болуы мүмкін.

Кәсіпорын облигацияларын шығарудың шарты заңдармен және кәсіпорындар мен мекемелердің жарғыларымен анықталады. Кәсіпорынның жарғылық капиталын құру және толықтыру үшін облигация шығаруға рұқсат етілмейді[28].

Кейінге қалдырылған  табыс салығының есебі. Кейінге  қалдырылған салықтың есебі үшін 4300 «Кейінге қалдырылған табыс салығы» шоты арналған. Бұл шотта бухгалтерлік және салық есебінің талаптарындағы өзгешеліктер нәтижесінде пайда болған уақытша айырмашылықтар сомаларынан белгіленетін салық төлемдері туралы хабарлама мазмұндалады.

4300 шоты бойынша есепті  ұйымдастырған кезде 11 «Табыс салығы бойынша есеп» бухгалтерлік есеп стандартын басшылыққа алған жөн.

Мынаны ескеру керек: салық (жедел) есебінде жиынтық жылдық табыстан (негізгі құрал-жабдықтарды  амортизациялау, негізгі құрал-жабдықтарды  жөндеу, проценттер және тағы басқалары  бойынша) ұстап қалулар (жеңілдіктер) туралы, сондай-ақ табыстар туралы (үйлерді, ғимараттарды сату кезіндегі құнның, сондай-ақ ақша құнсыздануына түзетулерді есепке ала отырып амортизациялауға жатпайтын алашақтардың өсуі; кәсіпкерлік қызметті шектеуге келісгені және кәсіпорынды жапқаны үшін тағы басқалары жөнінде хабарлама қалыптасады, бұл хабарлама салық салынатын табыс сомалары да және бюджетке төленуге тиісгі заңды тұлғалардан алынатын табыс салығының сомалары туралы бухгалтерлік әрі салық есебі деректері арасындағы алшақтыққа әкеп соғады.

Бухгалтерлік және салық есебі арасындағы мәліметтер алшақты, сондай-ақ, құнды қағаздарды сатудан шегетін зияндардың пайда болуы жағдайында орын алады. Бір құнды қағаздарды сатудан шеккен зияндар басқа бағалы қағаздарды сатудан түскен табыспен жабылатыны заңмен белгіленген.

Басқа құнды қағаздар бойынша орнын толтыратын (өтелетін) табыс алынбаған жағдайда, құнды қағаздарды сатып-өткізуден шеккен зиянды жабу кейінге қалдырылуы және бес жыл мерзім ішінде жабылуы мүмкін. Алайда бухгалтерлік есептің стандарттары зиянды оның пайда болған кезінен бастап тануды талап етеді.

Осының нәтижесінде  уақытша және тұрақты айырмашылықтар, сондай-ақ уақытша айырмашылықтардан салықтық тиімділігі туындайды.

Уақытша айырмашылықтар (немесе уақыт жағынан алшақтықтар) - бұл есепті кезең ішіндегі салық салынатын және бухгалтерлік табыс арасындағы айырмашылықтар. Олардың туындау себептері мынада: жоғарыда атап көрсетілгеніндей салық салынатын табысқа жататын табыстар мен шығыстардың кейбір баптарының кезеңі олардың бухгалтерлік табысқа жататын кезеңімен сәйкес келмейді. Уақытша айырмашылықтар бір кезеңде туындайды және бүдан кейінгі есепі бір немесе бірнеше кезеңдерде жойылады.

Тұрақты айырмашылықтар - бұл ағымдағы есепті кезеңде туындайтын және бұдан кейінгі есепті кезеңдерде жойылмайтын (бухгалтерлік есеп деректері мен заңды тұлғалардан алынатын табыс салығы жөніндегі мағлұматта көрініс табатын деректер арасындағы айырмашылықтар) салық салынатын және бухгалтерлік табыстар арасындағы айырмашылықтар.

Уақытша айырмашылықтардың  салықтық тиімділігі - уақытша айырмашылықтардың туындауы нәтижесінде алдағы кезеңде төленуге немесе ағымдағы кезеңде ертерек төленуге тиісті салық төлемінің сомасы[29].

Есепті кезең ішіндегі салық төлемі міндеттемелер әдісімен салық тиімділігін есептеу негізінде  белгіленеді. Бұл әдіс жағдайында табыс салығы заңды тұлғаның табыс алу барысында шеккен зияны ретінде қаралады және тиісті табыстар пайда болған кезеңде есептеледі. Уақытша айырмашылықтардың есепті кезеңде туындаған салықтық тиімділігі салық төлеміне жатқызылады және есепте 4300 «Кейінге қалдырылған табыс салығы» шотында көрініс табады. Ол дебеттік немесе кредиттік, яғни не активті, не пассивті (дебеттік сальдосы болашақтағы салықтардың мерзімінен бұрын өтелуі, ал кредиттік сальдосы - болашақтағы өтемақы жөніндегі міндеттемені көрсетеді) болуы мүмкін.