Касипорын табысынын таладуы мен аудити

   Осылайша, есеп беру мерзімінің табыстар мен шығындары екі есеп арқылы ұсынылған, ал ұйымдардың жеке меншік иелерінің қатысуымен және қатысуынсыз капиталдың өзгеруі бір есепте көрсетілген. Жаңа 1 ХҚЕС (IAS)   ұқсас сипаттармен ақпараттарды агрегаттау мақсатында және әртүрі сипаттармен баптарды бөлу жеке меншік иелерімен операция жасаудың соңында туындаған капиталдың барлық өзгерістері жеке меншік иелерінің қатысуынсыз, капиталдың өзгерісінен жеке көрсетілуді, ал барлық табыстар мен шығындардың бір ғана есепте көрсетілуін талап етеді /13/.

   Осыған байланысты, есеп беру мерзіміндегі ақшалай түсімнен көрінген капиталдың, басқа да табыстардың, шығындардың және залалдардың өзгеруі секілді толық пайда, сондай-ақ жеке меншік иелерінің инвестицияларына  немесе оларды төлеуге байланысы жоқ капиталдың танылған басқа да өзгерістерінің түсінігі енгізіледі. ХҚЕС жөніндегі кеңес, (SFAS 130)      «Толық пайда туралы есептілік» американдық стандартта анықталған  деректерді 1 ХҚЕС (IAS) жаңа болжамын жасап шығару кезінде назарға алды. Бұл анықтамадан толық пайданың басқа да баптары, атап айтқанда пайдалар және залалдар туралы есепте танылмаған оның элементтері келіп шығады (пайдалар мен залалдар туралы есепті реттейтін көрсеткішті таза пайда деп атауға рұқсат етіледі). 

   Осылайша, 2011 жылдың 1 қаңтарынан бастап бухгалтерлік қаржылық есептілік мерзімдерінде ұйымдар есеп беру кезеңінде танылған табыстар мен шығыстардың барлық баптарын көрсетулері қажет. Толық пайда туралы есеп деп аталатын есептің біреуінде немесе екі есепте көрсету қажет: таза пайданың құрамдас бөліктерін көрсететін есепте (пайдалар мен залалдар туралы жеке есепте) және таза пайда және залал баптарынан басталатын немесе толық пайданың басқа да баптарын қамтитын есепте (толық пайдалар туралы есепте). Басқаша айтқанда, толық пайданың өзгеру себептерін, толық       пайда туралы есепте, ал толық пайданың өзгеру себебі жөніндегі капитал бабының өзгеруін капиталдың өзгеруі туралы есепте көрсету қажет. 

   Бұдан басқа, 1 ХҚЕС (IAS) жаңа болжамы компаниялардың жеке меншік иелерімен тарату ретінде танылған дивидендтер туралы ақпарат, сондай-ақ акцияның есебіне сәйкес келетін көрсеткіштер тек капиталдың немесе ескертулердің өзгеруі туралы есепте ашылып көрсетіледі.

   Аталған ақпаратты ұсыну толық пайда туралы есепте көрсетуге рұқсат етілмейді, себебі жеке меншік иелерінің қатысуымен капиталдың өзгеруін жеке меншік иелерінің қатысуынсыз жеке көрсету қажет.     

   1 ХҚЕС (IAS) 82-тармағына сәйкес, толық пайда туралы есепте мынадай баптар көрсетілуі қажет:

   - ақшалай түсім;

   - қаржылық шығындар;

   - үлес әдісімен анықталған қауымдасқан немесе бірлескен компаниялардың пайдаларының немесе залалдарының үлесі;

   - салық бойынша шығындар;

   - сатылымның құнынан төмен әділ бағасы бойынша қайта бағалауға байланысты немесе тоқтатылған операцияларға қатысты активтерді және өндіріп алу топтарын өндіріп алуға байланысты танылған тоқтатылған операциялардан және салық салудан кейінгі пайдалардан (шығындардан) алынған салық салудан кейінгі пайдалардың (шығындардың) бірыңғай сомасы;

   - пайда (таза) немесе шығын;

   - сипаты бойынша жіктелген толық пайданың жеке басқа баптары (кейінгі бап бойынша көрсетілетін сомалардан басқа);

   -үлестік әдіспен ескерілетін қауымдасқан немесе бірлескен компаниялардың толық пайдасының басқа баптарының үлесі;

   - жинақталған толық пайда.

   Ақшалай түсім және қарапайым қызмет бойынша оның шығындары жалпы көрсеткіш, ал өзге табыстар залалдар сияқты (жанама табыстарды

 есептемегенде) таза көрсеткіш  (сәйкес келетін шығындарды есептемегенде)  секілді көрсетіледі. 

   Таза пайданы қалыптастыруға қатысатын шығындар олардың жіктемесіне сәйкес немесе сипаты бойынша (яғни олардың табиғилығы бойынша), қызметтері бойынша (тағайындау) ұсынылады. Сипаты бойынша шығындарды топтау ақшалай түсім, басқа да кірістер, дайын өнімдердің қорларын өзгерту, қолданылған материалдар, қызметкерлерді сыйақыландыруға кеткен шығындар, амортизациялық шығындар сияқты шығындардың элементтерін ашуға жауап береді.     

   Олардың қызметтері бойынша шығындарды топтастыру ақшалай түсім, сатылған тауарлардың таза құны, жалпы пайда, басқа да табыстар, өткізуге кеткен шығындар, әкімшілік шығындар секілді бухгалтерлерге белгілі.   

   1 ХҚЕС (IAS) 98-тармағының талабы бойынша, кейбір баптар олардың бар болған жағдайларында жеке ұсынылуы қажет.   

   Мысалы:

   - қорлардың құнын таза жүзеге асырылып отырған құнға көтерілгенге дейін есептен шығару;

   - орны толтырылған құнға немесе осындай есептен шығарымдарды өтегенге дейін мүліктер, машиналар және құрылғылардың құнын есептен шығару;

   - компаниялардың қызметін өтеудің қорытындылары;

   - сәйкес келетін бағалық міндеттемелерді құруға кеткен шығындарды өтеу (бағалық міндеттемелерді есептен шығару);

   - мүліктер, машиналар және құрылғыларды, сондай-ақ инвестициялардың шығып қалуы;

   - сот шешімдерінің қорытындылары;

   - тоқтатылған операциялар.

   Сипаты бойынша жіктелген толық пайданың басқа да баптары бойынша нақты стандарттардың талаптарына сәйкес «капиталдың шотында» бұрын көрсетілген табыстар мен шығындар көрсетіледі, атап айтқанда:

   - ХҚЕС (IFRS1) алғашқы қолдануға сәйкес түзетулердің негізгі бөлігі;

   - қайта бағаланатын құн бойынша негізгі құралдарды және материалдық емес активтерді есепке алу әдісін қолдану кезінде қайта бағалаудың бұрын құрылған резервінің аясында бағалауға дейінгі және төмендетудің (IAS 16 және 38);

   - қайта бағаланатын резервтері бар активтердің құнсыздануынан залалдардың пайда болуы және өтеу (IAS 36);

   - салық салынатын пайданың өсіміне әсерін тигізбейтін пайдаға салынатын салық (IAS 12);

   - сатуға рұқсат етілген қаржылық активтерді қайта бағалаудың қорытындысы (IAS 39);

   - шетел компанияларының есептілігін немесе шетел компанияларына таза инвестицияларды қайта есептеу және шоғырландыру кезінде туындайтын курстық айырмашылықтар (IAS 21).

   Толық пайданың басқа да баптары салық әсерін есептемей немесе сәйкес келетін салық әсерін әрбір бап бойынша шегерусіз және  толық пайданың барлық баптарынан салық әсерінің жиынтығын көрсете отырып ұсынылуы мүмкін. 

   1 ХҚЕС (IAS) 83-тармағына сәйкес, толық пайда туралы есепте жоғарыда көрсетілгендерден басқа, таратуды емес, таза пайданы жатқызу көрсететін баптар ұсынылуы қажет, яғни:

   - азшылықтың немесе компаниялардың жеке меншіктерінің үлесіне келетін есеп беру мерзімінің пайдасы немесе залалы;

   - азшылықтың немесе компаниялардың жеке меншіктерінің үлесіне келетін есеп беру мерзімінің жиынтық толық пайдасы.

   №2 қаржы есептілігінің ұлттық стандарты, субъектінің алынған немесе алуға жататын әділ құнның орнын толтыру жөніндегі табыспен өлшенуі қажет екендігін анықтайды. Әділ құн субъектімен ұсынылатын кез-келген сауда және көтерме жеңілдіктерінің сомаларынан шегерілуі қажет.

   Субъект, субъектінің өз атынан алынған және алуға жататын экономикалық пайдалардың жалпы түсімінен кейін табыс енгізеді. Акциздер, қосылған құн салығы сияқты үшінші жақтың пайдасына алынған барлық сомалар табыстан шегеріледі. Агенттік келісім бойынша жұмыс кезінде субъект тек комиссиялық сыйақылардың сомасын табысқа жатқызуы қажет. Принципалдың атынан алынған сомалар субъектінің табысы болып табылмайды.        

   Субъект негізінен мойындау критерийлерін әрбір операцияға жеке қолданады. Алайда субъект операциялардың анықталатын құрамдас бөліктеріне мойындау критерийлерін оның мазмұнын көрсету қажеттілігі туындаған жағдайда ғана қолдануы қажет. Мысалы, субъект тауардың сатылым бағасы келесі қызмет көрсетудің бірдей сомасын құраса, операциялардың жеке анықталатын құрамдас бөліктеріне мойындау критерийлерін қолданады және керісінше, субъект осындай операциялар операциялардың осындай жиынтығына сілтемелердің жоқтығы кезінде олардың коммерциялық әсері түсініксіз болса, мойындау критерийлерін екі және одан да көп операцияларға қолданады. Субъект мойындау критерийлерін екі және одан да көп операцияларға қолданады, мысалы, ол тауарларды сатқанда және осы уақытта осындай операциялардың әсерін жоятын біршама шараларда бұрын сатылған тауарларды қайта сатып алуға жеке келісім-шарт жасайды.   

   Субъект табыстар туралы мынадай ақпаратты ашады:

   1) табысты тануға арналған есепке алу саясаты, оның ішінде қызмет көрсетулерді ұйғаратын операциялардың аяқталу кезеңін анықтауға қабылданған есепке алу саясаты;

   2) тауарларды сатқаннан, қызмет көрсетулерді, пайыздарды, роялитилерді, дивидендтерді ұсынудан түскен табысты қосқанда, мерзім ішінде танылған табыстың әрбір категориясының сомасы;

   3) табыстың әрбір категориясы бойынша тауарларды немесе қызмет көрсетулерді айырбастаудан туындаған табыс сомасы.

 

 

   1.4 Табыстар мен шығындар аудитінің әдістемесі

 

 

   Аудиттің әдістемелік тәсілдері дегеніміз тәжірибені жетілдірудің, сондай-ақ экономикалық және заң ғылымдарын дамытудың негізінде жасалған арнайы тәсілдерін айтамыз. Бұл тәсілдер аудиттің мақсатты қызметіне байланысты және жалпы ғылыми әдістерге байланысты қалыптасқан.       

   Аудиттің әдістемелік тәсілдерін мынадай топтарға жіктеуге болады:

   - есептесу-талдау;

   - құжаттық;

   - жалпылау.

   Есептесу-талдау тәсілдері дегеніміз - экономикалық талдаудың (салыстыру, топтастыру, бұғау орнату, баланстық қосылымдар және т.б.), аналитикалық тексерістің, статистикалық және экономика-математикалық әдістердің дәстүрлі тәсілдерін айтамыз.     

   Аудиторлық байланыстарды алудың кең таралған әдістері аналитикалық тексеріс болып табылады. Ол келесі рәсімдерден тұрады:

   - әртүрлі қаржылық деректердің немесе қаржылық және қаржылық емес көрсеткіштердің ара қатынасыныа талдау;

   - басқа талдауларға болжау жасай отырып, фактілі деректерді салыстыру;

   - өткен мерзімдердің осыған ұқсас деректерімен соңғы есеп беру деректерін, ұқсас кәсіпорындардың, орташа салалық көрсеткіштермен салыстыру;

   - аяқасты ауытқушылықтарды зерттеу;

   - күтпеген жағдайларға талдау жасау;

   - басқа тұлғалардан алынған ақпараттарға талдау жасаудың қорытындыларын бағалау    

   Клиенттің жазбасы компьютердің файлында жинақталса және аудиторлық бақылауды бағдарламалық қамтамасыз ету дайындалып жатса,  клиент туралы мәліметтерді жыл сайын жинау кезінде аналитикалық тексерісті жүргізу тиімді болады. 

   Құжаттық әдістемелік тәсілдер дегеніміз - ақпараттық қалыпқа келтіру, нормативтік-құқықтық реттеу, есепке алу құжаттарына тексеріс жүргізу (зерттеу) болып табылады.  

   Ақпараттық қалыпқа келтіру – ақпараттарды белгілі бір тасымалдаушыда анықталған зерттеу объектісі туралы деректердің жиынтығы (алғашқы есепке алу құжаттары, есептеме тіркелімі және есептілік, т.б.).   Аудиттегі ақпараттық қалыпқа келтірудің мақсаты, объектінің жағдайын, шаруашылық қызметке оның қатысуын зерттеу үшін, объект туралы нормативтік-құқықтық, жоспарлы, бухгалтерлік ақпараттарды жүйелеу болып табылады. [17, 130 бет] 

   Нормативтік-құқықтық реттеу - заңмен, нормативтік құжаттармен, ережелермен қарастырылған нормаларға және ережелерге қатысты аудиторлық тексерістер объектілерінің қызметіне зерттеу жүргізу.

   Есепке алу құжаттарына тексеріс жүргізу (зерттеу) дегеніміз- шаруашылық операцияларды жүзеге асырудың растығын орнатудың тәсілдерін айтады. Олар мыналар болып табылады: құжаттарды тексерудің тәсілдері, фактілі бақылау жасаудың тәсілдері, бақылау, есептеу, сұрау салу, инспекция және т.б.

   Құжаттарды тексерудің әдістемелік тәсілдерін жіктеу бақылаушы іс-әрекететтердің дәйектілігіне және олардың логикалық өзара байланысына негізделеді. Құжаттық бақылаудың негізгі әдістерінің ішінен мыналарды бөліп көрсетуге болады:   

   - үстірт;

- арифметикалық;

- заңды;

- логикалық;

- толық, толық емес, сондай-ақ таңдамалы;

- қарсы тексеріс;

- кері санау әдісі;

- шаруашылық операциялардың негізділігін және заңдылығын бағалау;

- есепті қалпына келтіру.

   Аудиттің жоғарыда баяндалған әдістері және тәсілдері қаржы есептілігін бекітуді растау немесе бұрмалауларды табу мақсатында жиналатын аудиторлық дәлелдемелерді алуды қамтамасыз етеді.  

   Қаржы есептілігін бекіту дегеніміз - қаржы есептілігіне қосылатын, тікелей және басқа жолмен ұсынылатын субъектінің басшылығын бекітуді айтамыз:

   1) бар болуы, саны: актив немесе міндеттеме белгілі бір күнде қызмет етеді;

   2) құқық және міндеттеме: актив немесе міндеттеме белгілі бір күнде субъектіге тән болады;

   3) құбылыс, пайда болу: есеп беру ішінде  субъектіге қатысы бар операция жүзеге асырылды немесе жағдайлар болды;

   4) толықтығы: көрсетілмеген активтер, міндеттемелер, операциялар немесе жағдайлар, сондай-ақ ашылмаған баптар жоқ;

   5) бағалау (құнды тарату): актив немесе міндеттеме сәйкес келетін баланстық құнда көрсетіледі;

   6) өлшеу: операция немесе жағдай сәйкес келетін сомасы бойынша көрсетіледі, ал табыс пен шығын сәйкес келетін мерзімге жатады;

   7) ұсыну және ашу: бап қаржы есептілігінің тұжырымдамалық негізгі ұсынымын қолдана отырып, ашылады, жіктеледі және түсіндіріледі.

   «Аудиторлық дәлелдеме» 500 аудиттің халықаралық стандарттарына сәйкес, аудитор аудиторлық қорытынды негізделетін ақылға сай қорытындыларды қалыптастыру мақсатында, жеткілікті сәйкес келетін аудиторлық дәлелдемелерді алу қажет.

   «Аудиторлық дәлелдеме» дегеніміз - аудиторлық қорытындыға негізделген қорытындыларды қалыптастыру процесінде аудиторлармен алынатын ақпаратты айтамыз. Аудиторлық дәлелдеме қаржылық есептіліктің, сондай-ақ басқа да көздерден ақпараттарды растайтын негіздегі алғашқы құжаттардан және есептеме жазбалардан алынатын ақпараттардан тұрады.