Касипорын табысынын таладуы мен аудити

   Табыстарды алу көздерін анықтау үшін, кәсіпорынның барлық қызметі мыналарға бөлінеді:

   - негізгі немесе операциялық қызмет (кәсіпорын өнімдерін, жұмыстарын және қызмет көрсетулерін өндіру және жүзеге асыру);

   - қаржылық қызмет (несие алу және оларды басқа кәсіпорындарға беру; басқа науқандардың қызметіне кәсіпорынның қатысуы; қаржы нарығында кәсіпорынның операциялары, курстық айырмашылықтар және т.б.);

   - төтенше баптар (кәсіпорын қызметіне тән болып табылмайтын операциялар).

   Осындай бөлінімдер аса маңызды болып табылады, ол кәсіпорынның қызметіне мүлдем тән болып табылмайтын және оның табыстарын алудың тұрақты көзі ретінде қарастырыла алмайтын, осы және басқа да көздерден кәсіпорынның негізгі қызметінен алынған табыстар үлесінің қаншалықты екенін анықтауға мүмкіндік береді.

   №1 Қаржы есептілігінің ұлттық стандартына сәйкес, шығындар мерзімдегі шығындарға және болашақ мерзімдегі шығындарға бөлінеді.

   Мерзімдегі шығындарға субъектімен сатып алынатын және құрылатын ХҚЕС-на сәйкес активтердің құрамына есептеуге жатпайтын шығындардың барлық түрлері жатады.

   Мерзімдегі шығындар, олар жүргізілген есеп беру мерзімінде есептен шығарылады (есептен шығару құқығы жеке меншік құқығына ауысқан жағдайда ғана есептен шығару құқығы бар болатын дайын өнімді қоспағанда). 

   Болашақ кезең шығындарына субъектінің есепті кезеңде активтерді пайдалану бойынша шығындар жатады және олар болашақта табыс алуға және қызметін жалғастыруға арналған.

   1. Өнімдерді және қызмет көрсетулерді жүзеге асыру жөніндегі шығындар.

   Өнімдерді және қызмет көрсетулерді жүзеге асыру жөніндегі шығындар өнімдерді және қызмет көрсетулерді жүзеге асыруға байланысты шығындардан тұрады. Оларға мыналар жатады:

   - еңбекақы және өндіру бөлімі қызметкерлерінің еңбекақысынан аударымдар;

   - жеке меншікті сақтандыру жөніндегі шығындар;

   - іссапар шығындары;

   - қорларды жүзеге асыру кезінде қолданылатын негізгі құралдардың объектілерін жарақтандыру бойынша амортизациялық аударымдар мен шығындар және басқалары;

   - жөнелту пункттеріне дейін жүктерді тасымалдау, тиеу-түсіру жұмыстары;

   - маркетингтік қызмет көрсету шығындары және басқа да осыған ұқсас шығындар.

   2. Әкімшілік шығындар.

   Әкімшілік шығындарға өндірістік процестерге байланысы жоқ басқару және шаруашылық шығындары жатады.   

  Жалпы және әкімшілік шығындардың талдамалы есебі келесі шығыс баптарының типтік номенклатурасы бойвнша жүргізіледі:

   - әкімшілік персоналдарға жататын қызметкерлердің еңбекақысы;

   - шаруашылық және қызмет көрсетумен айналысатын қызметкердің еңбек ақысы ;

   - кәсіпорын қызметіне байланысты өкілдік шығындар;

   - әкімшілік басқару персоналдарына жұмсалған іс-сапар шығындары;

   - ақпараттық және аудиторлық қызметті төлеу;

   - сот шығындары;

   - орташа жалақы деңгейінде уақытша еңбекке жарамсыздығына жәрдем ақы төлеу;

   - өрт, әскери, күзет қарауылын ұстау шығындары;

   - табысты жасырғанда төленетін айыппұлдар, өсімақылар;

   - салықтар, алымдар;

   - ұрланған, жоғалған мүліктердің материалды жауапты тұлғалары табылмаған немесе дәлелденбеген жағдайда , оларды қалпына келтіруге кеткен шығындары және т.б.

Қажет болған жағдайда кәсіпорын осы  келтірілген типтік номенклатураны толықтыра алады немесе кәсіпорын  оларды әрбір экономика саласының  ерекшеліктеріне қарап қысқартуға да, біріктіруге де құқығы бар.

   3. Қаржыландыруға кеткен шығындар мыналардан тұрады:

   - сыйақыландыру бойынша шығындар;

   - қаржылық жалға алу жөніндегі пайыздарды төлеуге кеткен шығындар;

   - қаржыландыруға кеткен басқа да шығындар.

   4. Корпорациялық табыс салығы бойынша шығындар.

   5. Өзге шығындарға, қарапайым қызмет процесіне қарамастан туындайтын басқа да өндіріске жатпайтын шығындар жатады. Оларға мыналар жатады:

   - активтерді шығаруға кеткен шығындар;

   - курстық айырмашылық жөніндегі шығындар;

   - резервті құру және сенімсіз талаптарды есептен шығару жөніндегі шығындар;

   - операциялық жалға алу және басқа да шығындар.

   Табыстар мен шығындардың жіктелуі дегеніміз басқару үшін немесе сыртқы қаржы есептілігін жасақтау үшін тиімді, пайдалы ақпарат беретін  топтарға бөлу. Осылайша табыстар мен шығындардың ерекшеліктері алдымен олардың жіктелуінде, топталуында және толық есепке алынуында болып табылады.

 

 

2. Табыстар мен шығындардың танылуы 

 

 

   Әртүрлі есептеу категорияларына қатысты ХҚЕС ережелерімен таныса отырып және есептілік элементтеріне сәйкес, біз олардың есептеу түсіндірмесінің орталық сәтінің мойындау сәтін анықтау екендігін, яғни есепке алу объектісі бірдейлендірілген болуы және компанияның есептілігінде көрсетілуі мүмкін екенін анықтау мүмкіндігі бар екенін көре аламыз. Табыстар мен шығындарды тану, шығынның келтірілгені, ал табыстың алынғаны туралы бухгалтерлік ақпараттарды қолданушылардың өтініші болып табылады. ХҚЕС ұйғарымдарын түсіну, бұл жағынан фирманың осындай «өтінішті» бере алатын сәтінен бастап сұраққа жауап беруге мүмкіндік береді. Бұдан басқа, компанияның қаржылық жағдайы туралы есептілік ақпараттардың мазмұны үшін маңызды жағдай, ағымдағы есеп беру мерзімінің қаржылық қорытындысын есептеуде табыстар мен шығындар қатыса бастайтын сәтті анықтау болып табылады.    Сәйкесінше, мынадай сұраққа жауап беру қажет: «Бағалау ағымдағы есеп беру мерзімінің қаржылық қорытындысына әсерін тигізбейтін, шаруашылық өмір фактілерін   табыстар мен шығындар деп санауға болады ма?». 

   Бұл сұрақтарға жауап беру, сәйкестендіру, уақытша анықтау принциптерін түсіну мен түсіндіруге байланысты және фирманың     табыстар мен шығындар туралы ондағы ақпараттарды ашу мүмкіндігі жағынан компанияның құрамын және құрылымын таңдауды анықтайды.  [15, 358 бет] 

   Қаржы есептілігінің халықаралық стандартында анықталған табыстар мен шығындарды танудың тәртібі ең жалпы сипатқа ие. Табыс сенімді түрде өлшеуге болатын активтердің өсуіне және міндеттемелердің қысқаруына байланысты келешектегі экономикалық пайдалардың өсуі орын алғанда танылады. Осылайша, егер есеп беру мерзімінде ұйымдардың активтерінің саны өссе (немесе міндеттемелер қысқарса), бұл өсім (азаю) табысты анықтауға жауап береді және оған сенімді баға беруге болатын болса, онда ұйымға табыс кіргенін анықтауға болады.

   Бұдан басқа, табысты мойындауды негіздеу үшін, баланстық құнның қарқыны табыстың бабын «құрайтын» активтер мен міндеттемелер есептілігіндегі ұсыныстарды реттейтін стандарттардың нұсқауларын басшылыққа алу қажет. Мысалы, пайызға шаққанда қаржы жалға алу келісім-шарты бойынша жалға алушының табысы қарыздың негізігі сомасы (IAS 17) бойынша дебиторлық берешектердің қалдықтарының өсіміне пайыздың тұрақты тиімді және нарық мөлшерлемелерін (жалға алу ынтасы сәтінде анықталған) қолдану жолымен өлшенеді.

   ХҚЕС-да ерекше көңіл ақшалай түсім категориясына бөлінеді, тіпті оған IAS 18 жеке стандарты арналған. Бұл жерде ақшалай түсімді өлшеу және мойындаудың тәртібі табыс әкелетін қызметтің түріне байланысты анықталған.        

   Осылайша тауарларды (өнімдерді) сатқаннан түскен ақшалай түсім сатушымен берілген мүліктің (сатушымен берілген ақша қаражатының сомасын есептемегенде) әділ бағасымен өлшенеді, ал жеке меншік құқығына өту өлшемдері жоқ болып табылатын мойындаудың бес шарттарын орындау кезінде танылады. Мысалы, инвестордың  қаржыны алуға құқығы болған жағдайда, басқа ұйымдардың (дивидендтер) жарғылық капиталына қаражат салуда, яғни дивидендтерді төлеу туралы ресми хабарландырудан кейін табыстар мойындалады.

   Егер қауымдасқан деп санауға жататын (осындай жағдай 28 ХҚЕС (IAS)   түсіндіріледі) белгілі бір өлшемдер бойынша компанияның жарғылық капиталына инвестиция салынса, онда инвестицияға табыс (үлестік әдісті қолдану кезінде) дивидендтердің хабарландыруларына қарамастан және қауымдасқан компания пайда алған жағдайдағы есеп беру мерзімінде мойындалады. Бұған қоса, инвестицияның баланстық құны есеп беру мерзіміне арналған оның пайдасына инвестордың үлесі артады.        Дивидендтердің одан кейінгі хабарландырулары табысты құрмайды, керісінше инвестицияларды қайтару ретінде қарастырылады (яғни дивидендтер аталған жағдайда пайда бабының несиесі бойынша емес, инвестициялардың несиелері бойынша көрінеді). Бұдан басқа, таза құн бойынша инвестицияларды көрсету әдісін қолдану кезінде оның акцияларын сатып алғанға дейін инвестициялап отырған компаниялармен алынған пайдалардан төленетін дивидендтер инвестицияның баланстық құнын азайтады, олар табыс әкелмейді.

   Шығынды мойындау дегеніміз - активтерді беру, жоғалтуды немесе міндеттемелердің туындауын білдіреді және аталған шығындарға (сәйкес келу принципі) негізделген табысты алумен байланысты.

   Осылайша, операциялардың қаржылық қорытындысының оң және теріс факторлары біруақытта мойындалады, алайда сәйкес келетін активтерді және міндеттемелерді мойындау ережелерін сақтай отырып мойындалуы қажет.  Мысалы, тауарларды сатуды мойындау, есеп беру мерзіміндегі ақшалай түсімді қамтамасыз ететін ақшалай түсімдерді және барлық шығындарды мойындауда, яғни сатылымдардың өзіндік құндарынан көрінеді (атап айтқанда, тауарлардың өзіндік құны, басқару және коммерциялық шығындар). 

   Бірнеше есеп беру мерзімдерінде активтердің объектілерінен экономикалық пайдаларды алу, осындай активтерді біруақытта есептен шығармайды, керісінше олардың амортизацияларын жайлап шығарады.   Активтерді мойындау өлшемдеріне жауап бермейтін, ұйымдармен келтірілген шығындар активтердің құнын құрай алмайды, керісінше олар енгізілген есеп беру мерзімінің шығындары болып қарастырылады. Бұл зерттеу кезеңіндегі (IAS 38) материалдық емес активтерді құру кезінде келтірілген ұйымдастыру шығындарына және шығындарға жатады.

   ХҚЕС-да есепті және шығындардың есептілігін түсіндіретін бірде-бір арнайы стандарт жоқ. Жеке меншік стандарттар шығындардың капиталға айналуы және айналмауы жөніндегі ұйғарымдарды береді, яғни активтердің, сондай-ақ шығындарды есептеуге байланысты міндеттемелердің баланстық құнын қалыптастыру және есептен шығару.

   Негізінен, иелену құнына арналған 23 ХҚЕС (IAS)  (оның ресми атауы -  «Қарыздар бойынша шығындар») егер белгілі бір өлшемдерге жауап беретін объектілерді сатып алуға, құрылысына немесе дайындауға тікелей байланысы жоқ болса, аталған шығындар есеп беру мерзімінің шығындары ретінде көрсетілетіндігі жазылған. 2 ХҚЕС (IAS), 6 ХҚЕС (IAS) және 38 ХҚЕС (IAS)  өнімдердің (материалдар, тауарлар), негізгі құралдардың және материалдық емес активтердің (оларды капиталға айналдыру) алғашқы құнына шығындарды енгізудің, сондай-ақ оларды амортизацияға және өндіріп алуға байланысты баланстан шығарудың (капиталдан айырудың) тәртібін анықтайды.

   Шығындарды есептеу (яғни міндеттемелерді мойындау) шығындарды біруақытта тануды білдіреді (яғни пайданың теріс факторларының пайда болуын). Жұмыскерлердің еңбегін төлеу бойынша есептелген табыс, оларды сатқан кезде ғана шығын ретінде есептен шығарылатын өнімдердің таза құнына енгізіледі. Несиелерге арналған есептелген пайыздар негізгі құралдардың, материалдық емес активтердің, өнімдердің құнына қосылуы мүмкін және осылайша сату кезіндегі немесе сәйкес объектілердің амортизациясы бойынша шығындар болып табылады. Алайда коммерциялық немесе басқаруға жататын кейбір шығындар таратушы болып табылмайды және есеп беру мерзімінің аяқталуы бойынша әрқашан шығындарға қосылады.  

   Фирманың табыстары мен шығындары туралы ақпараттарды ұсыну үшін есепке алу теориясын бухгалтерлік есептіліктің бір ғана нақты құрамдас бөлігіне арналған ғана деп айтуға болмайды. Осыған қоса, бухгалтерлік есептіліктің мазмұнын түсіндірудің бірқатарын келтіре отырып, фирманың табыстары мен шығындары туралы деректерді есептілікте көрсетудің әдістемесін анықтаудың жалпы екі тәсілін бөліп көрсетуге болады:

   - бірінші тәсіліне сәйкес, табыстар мен шығындар туралы деректерде баланс ретінде және пайдалар және залалдар туралы есепте көрсетіледі;

   - екінші тәсіліне сәйкес, компанияның табыстары мен шығыстары  туралы пайдалар және залалдар туралы есепте көрсетіледі.   

   Бұл категориялардың әртүрлі түсінігінде компаниялардың табыстары және шығындары туралы ақпаратқа сәйкес есептіліктің барлық элементтерін бойына жинаған үшінші тәсілін де сөзсіз бөліп көрсетуге болады. Бұл түсінік фимадағы қазіргі қолданыстағы ережені ауқымды және жан-жақты бағалауға мүмкіндік береді. Осылайша, ақша қаражатының айналымы туралы есепте ақшаның фактілі қозғалысын мойындаудың сәтін уақытша анықтаудың басқа  принципімен ұйғарылатын компаниялардың табыстар мен шығындар туралы ақпарат жазылады. Пайдалар және залалдар туралы есептегі ақпараттармен қоса, фирманың табыстары мен шығындары туралы бұл деректерді салыстыру, бұл жағдайда фирманың нақты ақша ағымындағы   табыстар мен шығындар туралы деректердің сәйкестігі дәрежесін, яғни олардың ақшамен толтырылғандығын анықтайды (табыстар мен шығындар).  Бұдан басқа, капиталдың өзгеруі туралы есеп табыстар мен шығындар туралы есептің нысанын ұсынады, себебі компаниялардың қызметін қаржыландыру секілді жеке көздердің өсімі кіріс кірді деп түсіндіріле алады. Нақты осындай көзқарас ХҚЕС-да қабылданған болатын. Әрі қарай ұйымдардың қызметтерінің қаржылық қорытындысын қалыптастыруды көрсетудің ерекшеліктерін қарастыра отырып, біз табыстар мен шығындарды көрсету бөлігіндегі қаржылық есептіліктің құрамына және құрылымына қатысты ХҚЕС-ның жаңа талаптарына ерекше көңіл бөлеміз.

   1 ХҚЕС (IAS) бұрынғы болжамдарында бухгалтерлік қаржылық есептіліктің құрамына пайдалар мен залалдар туралы есеп енген болатын.     Онда аталған есепке енгізу үшін басқа да стандарттың талаптарына сәйкес танылған табыстар мен шығындардың осындай баптары көрсетілуі қажет болған, яғни есеп беру мерзімінің таза пайдасын қалыптастырды.  [16, 258 бет]

   Пайдалар мен залалдар туралы есепке енгізуге жатпайтын, аталған есеп беру мерзімінде танылған табыстар мен шығындарды жеке меншік иелерінің қатысулары кезінде капиталдың өзгеруімен қатар, капиталдың өзгеруі туралы есепте көрсету қажет. Баламалы нұсқа – есеп беру мерзіміндегі пайдалар мен залалдарды (пайдалар мен залалдар туралы есептің қорытындысы секілді), басқа да табыстар мен шығындарды, есептеу саясатының өзгеру тиімділігі және қателерді түзетуді көрсететін  «танылған табыстар мен шығындар туралы есепте» көрсетілуі керек.