Бухгалтерлік есепақпараттық жүйе ретінде

Бухгалтерлік есептің негізгі  мақсаты ұйымның өз экономикалық және саяси жағдайына тән шаруашылық қызметін тиімді жолдармен басқаруға  қажетті ақпаратты мәліметтермен  қамтамасыз ету. Қорыта келгенде, бухгалтерлік есептің негізгі басты мақсатына  кәсіпорын жұмысының экономикалық тиімді тұрғыдан орындалуы, ұйымның  өзін-өзі қаржыландыруы мен табыс (пайда) табуы жатқызылады.

1.5. Бухгалтерлік есеп жұмысын жүргізуде қолданылатын  өлшем түрлері

Кәсіпорындар мен  ұйымдардағы күнделікті болып отыратын барлық операцияларды, шаруашылық процестерімен  шаруашылық құралдарының қозғалысын олардың  өнім өндіруге қатысуы мен оның нәтижесін  есептеу үшін үш түрлі өлшем қолданылады.

1. Заттай (натуралдық) өлшем,
2. Еңбек өлшемі,
3. Ақшалай өлшем.

Заттай (натуралдық) өлшем кәсіпорынның кіріске алынуға, есептен шығаруға және сонымен қатар түгендеуге тиісті өнімдерімен заттарын, материалдарымен негізгі құралдарын өлшеу, санау, көлемін анықтау үшін қолданылады. Бұл заттай (натуралдық) өлшемнің өзі өлшенілетін шаруашылық құралдарының түріне қарай әртүрлі болып келеді.

мысалы: ағашты өлшеу үшін -текше метр (куб/м), жерді өлшеу үшін -гектар, астықты өлшеу үшін -центнер және тағыда басқа өлшемдер қолданылады.

Мұндай заттай (натуралдық) өлшемді қолдану сандық өлшем  арқылы есеп жұмысын жүргізу барысында  қажет. Алайда өндірілген өнімдерді  заттай (натуралдық) өлшемді пайдалану  арқылы өлшеумен қатар олардың сапасына және түріне қарай есеп жүргізудің маңызы зор. Заттай (натуралдық) өлшеммен қоса өнімнің сапасын сипаттайтын  сапалық өлшемдерді пайдалану арқылы өндірілген өнімнің төменгі және жоғарғы дәрежедегі сапасын анықтауға  болады. Бірақта тек қана заттай (натуралдық) өлшем арқылы жүргізілген  есеп мәліметтері негізінде ұйымның  жұмысына толық және жан-жақты талдау жүргізуді жүзеге асыруға болмайды.

мысалы: Тоннамен есептелінген 100 (бір жүз) тонна отынға (көмірге) текше метрмен есептелінген 150 (бір жүз елу) текше метр отынды (мұнайды) қоса салып, 250 (екі жүз елу) тонна немесе 250 (екі жүз елу) текше метр отын -деп есептеу мүмкін емес.

Еңбек өлшемі өнім өндіруге және қызмет көрсетуге жұмсалынған жұмыс уақытының санын өлшеуге арналған. Басқаша айтатын болсақ еңбек өлшемі бір дана өнімді өндіруге қажетті уақытты анықтауға немесе белгілі-бір уақыт (мезгіл) аралығында өндіріліп шығарылатын өнім санын анықтауға арналған. Бұл еңбек өлшемі жұмыс күнінің саны, сағаты және минуты сияқты уақыт өлшемдерін қолдану арқылы жүргізіледі. Жұмыс уақытының көрсеткіштері кәсіпорындағы жұмысшылар мен қызметкерлерге тиесілі еңбекақы сомаларын және еңбек нормаларын оның өнімділігін есептеу үшін қажет. Алайда еңбек өлшемі жұмсалынған еңбек күшінің нақты санын анықтауға немесе өлшеуге толық түрде нәтиже бере бермейді. Олар көп жағдайларда заттай (натуралдық) өлшеммен бірге қосылып қолданылады.

мысалы: Жұмысшының өнімді өндіруге, жасап шығаруға кеткен уақыты (адам күні, сағаты) мен сол уақыттағы өндірілген өнімінің санын анықтау арқылы еңбек өнімділігі көрсеткішін есептеуге болады. Мұндағы өндірілген өнім саны заттай (натуралдық) өлшемге, ал оны өндіруге кеткен уақыт (адам/сағат) еңбек өлшеміне жатқызылады. Еңбектің ой еңбегімен қол еңбегі болып бөлінуіне және еңбекті атқаратын адамдардың жұмысының түріне байланысты оларға жұмсалынған барлық еңбекті ақшалай өлшемге айландыруға тура келеді.

Ақшалай өлшем кәсіпорындағы жұмсалынған шығындармен алынған табысты, өндірілген өнімдермен тағыда басқалардың есебін жүргізу үшін қажет. Бухгалтерлік есеп жұмысын жүргізу барысында ақшалай өлшем көбіне заттай (натуралдық) өлшем және еңбек өлшемімен бірігіп барлық мәліметтерді жинақтап қорытындылау үшін қолданылады.

мысалы: Құрылысты салуға кеткен барлық шығынның құнын анықтау үшін. Сонымен қатар өндірілген өнімдерді, сатылып алынған тауарды сату, бағалау үшін тағы басқалары үшінде ақшалай өлшем көп қолданылады. 2. БУХГАЛТЕРЛІК ЕСЕПТІҢ ТҰЖЫРЫМДАМАЛАРЫ МЕН ПРИНЦИПТЕРІ

2.1. Бухгалтерлік  есептің стандарттары және концептуалдық  негізі

2.2. Бухгалтерлік  есеп пен қаржылық есептіліктің  принциптері және негізгі сапалық  сипаттамалары

2.3. Қаржылық  есептілік элементтері

2.4. Бухгалтерлік  есептің әдістері

2.1. Бухгалтерлік  есептің стандарттары және концептуалдық  негізі

Стандарт сөзі ағылшын  тілінен аударғанда үлгі, норма деген  мағынаны білдіреді. Ал бухгалтерлік есеп стандарттары - дегеніміз кәсіпорындағы есеп жұмысын дұрыс жүргізудің және құжаттарды дұрыс толтырудың ережесі болып табылады. Әрбір осындай ереже бухгалтерлік есептің әдістері мен тәсілдерін, мәні мен мағынасын және терминологиясын анықтайды. Бухгалтерлік есеп пен қаржылық есеп беру стандарттарының қай-қайсының болмасын өз мақсаты, қолданылу аясы (орны), анықтамасы, қолданысқа (күшіне) енген уақыты және мазмұны болады.

Мақсаты. Бұл бапта стандарттың қандай мақсатқа арналып шығарылғандығы және есеп мәселелері қысқаша бяндалады.

Қолданылу аясы (орны). Стандарттың пайдаланылатын жерлері мен қандай жағдайда (жерлерде) қолданылмайтындығы осы бапта жазылады.

Анықтамасы. Стандарттағы келтірілген негізгі терминдерге түсініктеме берілетін бап болып табылады.

Қолданысқа (күшіне) енген  уақыты. Стандарттың қай уақыттан бастап күшіне енетіндігі осы бапта жазылады.

Мазмұны. Бұл бапта кәсіпорынның есеп саясатына түсінік беріледі.

Кей кездерде стандарттың  қосымшалары да жарыққа шығуы  мүмкін. Бұл қосымшада жаңа стандарттың  басқа қай елдерде қолданылғандығы  жазылып және оған қоса мысалдар берілуі  мүмкін. Бухгалтерлік есеп пен қаржылық есеп беру стандарттары халықаралық  және ішкі болып екі түрге бөлінеді. Халықаралық стандартты қаржылық есеп беру стандартын дайындаудың (жасаудың) халықаралық комитеті жасап шығарады. Ал ішкі бухгалтерлік есеп пен қаржылық есеп беру стандарттары әр елде бухгалтерлік есепті жүргізу үшін, сол елдің  ішінде жасалынады. Бұл жоғарыда аталған  халықаралық бухгалтерлік есеп стандарты  мен ішкі бухгалтерлік есеп стандартының арасында тікелей байланыс болуы  қажет. Халықаралық бухгалтерлік есеп стандартын дайындау (құру) барысында  әрбір елдердегі тәжірибеде кездескен  мәселелер жан-жақты талданып, оны  шешу жолдары іздестірілетін болса, әрбір ел өзінің ішкі бухгалтерлік есеп стандартын жасауы (құруы) барысында  халықаралық бухгалтерлік есеп стандарттарын  негізге алады. Бүкіл әлемдегі елдерде  қаржылық есеп беруде қолданылатын бухгалтерлік есеп принциптерін біріңғайлауға (унификациялауға) қол жеткізу үшін 1973-жылғы 29-маусымда қаржылық есеп беру стандартының халықаралық  комитеті құрылды. Жалпы бұл ұйымның  құрылуы АҚШ, Австрия, Германия, Голландия, Жапония, Ирландия, Канада, Мексика, Ұлыбритания  және Франция сынды елдердің бухгалтерлерінің келісімге келуімен іске асырылды. Алғашқы уақытта, яғни қаржылық есеп беру стандартының халықаралық комитеті құрылған кезде оның құрамына жоғарыда аталған елдерден жеті білікті маман алынған болатын. Ал бүгінгі күні оның құрамында бұл аталған елдерден басқа Үндістан, Малайзия, Оңтүстік Африка Республикасы, Швейцария, Зимбабве және тағыда басқа елдердің өкілдері бар. Қаржылық есеп беру стандартының халықаралық комитеті өздерінің жарыққа шыққан жаңа стандарттары мен басқадай нұсқаулары, ероежелері және түсініктері үшін табыс алып отырады. Сонымен қатар бұл комитетке бухгалтерлердің халықаралық федерациясы, қаржылық институттар, бухгалтерлік фирмалар және басқадай ұйымдар қаржылық көмек көрсетіп отырады. Халықаралық қаржылық есеп беру стандартының негізгі мақсаты мына төмендегілерді орындай отырып қаржылық есеп беруге қол жеткізу:

• қаржылық ақпаратты құру барысында қажетті міндеттер;
• ақпараттық жүйені құру принциптері;
• осы ақпараттардың сапалық сипаттамалары;
• қаржылық есеп берудің элементтері;
• өлшеу және мойындау критериялары.

Қаржылық есептің мақсаты  кәсіпорынның қаржылық жағдайы туралы және қаржылық жағдайының өзгеруі туралы ақпараттар беру. Сондай-ақ ұйымның қаржылық есебінде мыналарға қажетті ақпаратық мәліметтердің болуы қажет:

• қаржы салымын жасау және несие беру туралы шешім қабылдауға қажетті мәлімет;
• ұйымның алдағы кезеңдегі ақшалай айналымын бақылауға қажетті мәлімет;
• ұйымға берілген ресурстармен байланысты міндеттерін бағалауға қажетті мәлімет;
• басқару органдарының жұмысын бағалауға қажетті мәлімет.

Қаржылық есеп ұйымның  бухгалтерлік ақпараттарының алғашқы  таратылым құралы болып есептелінеді. Ал бұл қаржылық есеп бухгалтерлік есептің жеті элементінен құралады. Элементтердің алғашқы үштігінің  қатарына ұйымның балансында көрсетілетін активтері, меншікті капиталы және міндеттемесі жатқызылады. Қалған төрт элементі кәсіпорынның қаржы-шаруашылық қызметі туралы есебінде көрсетілетін табыс, шығын, пайда және зиян деп аталатын топтардан тұрады. Қаржылық есеп беру тұжырымдамалары (концепциялары) шешім қабылдау үрдісінде көрсетілетін бухгалтерлік ақпараттардың қажеттілігін анықтайды және оны бекітеді. Есеп тұжырымдамасын (концепциясын) жалпы және жеке - деп аталатын екі түрге бөлуге болады.

Жалпы тұжырымдама (концепция) бұл бірнеше елдің бухгалтерлік есеп туралы көзқарасын білдірсе, жеке тұжырымдама (концепция) тек қана бір елдің өз ішінде жүргізілетін бухгалтерлік есеп туралы көзқарасын білдіреді.

Тұжырымдамалар (концепциялар) халықаралық бухгалтерлік есеп және қаржылық есеп беру стандартында қарастырылған  бухгалтерлік есеп принциптері, есеп саясаттары, есеп берулер негізінде құрастырылады. Бұған дейін айтылып жүргендей  қазіргі таңда бухгалтерлік есептің  әлемдік теориясында, сондай-ақ тәжірибесінде  екі негізгі, жалы деп аталатын континентальдық (еуропалық) және америкалық тұжырымдама (концепция) қатар жүргізіліп келеді.

Бухгалтерлік есептің  континентальдық (еуропалық) тұжырымдамасы (концепциясы) кәсіпорынның жұмысына мемлекеттің  ықпал етуімен, араласуымен түсіндіріледі. Бұл бойынша сол елдегі қызмет атқаратын барлық ұйымдар мемлекет бекіткен шоттар жоспары және басқада  нормативті құжаттар бойынша жұмыс  істеуі тиіс. Сондай-ақ кәсіпорынның бухгалтерлік есеп берудегі қолданылатын ақпараттық мәліметтері бұл континентальдық (еуропалық) тұжырымдамасы (концепциясы)  бойынша салық органының және басқада мемлекеттік органдардың қажеттілігін қамтамасыз ететіндей болуы керек. Дүние жүзінде бұл модельді қолдап отырған және оның негізінде өзінің кәсіпорындары жұмыс жүргізіп отырған елдердің қатарына Австрияны, Германияны, Жапонияны және басқада еуропа елдерін жатқызуға болады.

Америкалық тұжырымдаманың (концепцияның) континентальдық (еуропалық) тұжырымдамадан (концепциядан) өзгешелігі, бұл модельде кәсіпорынның бухгалтерлік есеп берудегі мәліметтері негізінен  қаржы салымшылары мен несие  берушілердің қажеттілігін қамтамасыз етуге арналған. Бұл жағдайда ұйымның  салық жүйесі қаржылық есептен бөлек  және оған тәуелсіз шешімін тауып  отырады. Бүгінгі таңда бұл модельді АҚШ, Канада, Ұлыбритания, Голландия, Австралия, Үндістан (Индия), Оңтүстік Африка Республикасы және тағыда басқа елдер қолданып отыр.

Міне осы жоғарыда айтылғандарды  қорытындылайтын болсақ әрбір ел өзінің бухгалтерлік есебін континентальдық (еуропалық) немесе америкалық тұжырымдама (концепция) бойынша жүргізуі мүмкін екендігі анықталады. Біздің еліміздегі ұйымдардағы бухгалтерлік есеп кеңес  одағы тұсында континентальдық (еуропалық) тұжырымдама (концепция)  бойынша жүргізгендігі белгілі. Бүгінгі күннің өзінде осы қалыптасып қалған модель өз күшін жоймай келеді. Яғни барлық кәсіпорындардың есеп жұмысы мемлекеттің басшылығымен салық органының қажеттілігін қанағаттандыру мақсатында жасалынып отырылады. Әйтседе 1997-жылдан бастап елдегі барлық ұйымдардың бухгалтерлік есеп жұмысын жүргізудің ережесі, бағыты болып саналатын Қазақстан Республикасының бухгалтерлік есеп стандарттары Американдық (халықаралық) бухгалтерлік есеп стандарттарына барынша жақындатылып жасалынғандығында атап өтуге болады. Сонымен қатар біздің еліміз халықаралық бухгалтерлік есеп стандарттарына көшуге бетбұрыс жасап 2003-жылдан бастап еліміздегі ірі кәсіпорындар өз есептерін халықаралық стандарттың талаптарына сай етіп жүргізу керектігін қабылдады. Біріншіден осы тұрғыдан, ал екіншіден елдегі қазіргі экономикалық жағдайға сәйкес болса керек, еліміздегі кейбір ұйымдардың қаржылық есеп берулері соңғы кездері қаржы салымшыларын (инвесторларды) ақпараттық мәліметтермен қамтамасыз етуге негізделіп жасалынып отыр. 

2.2. Бухгалтерлік  есеп пен қаржылық есептіліктің  принциптері және негізгі сапалық  сипаттамалары

Кез-келген ғылымның, соның  ішінде бухгалтерлік есептіңде өз принципінің  болуы заңдылық. Латын тілінен  аударғандағы принцип сөзі мағынасы жағынан - бастамасы, негізі деген түсінікті  білдіреді. Қаржылық есеп беру тұжырымдамасы (концепциясы) шаруашылық процесстері барысында шешім қабылдау үшін бухгалтерлік ақпараттық мәліметтердің қажеттілігін анықтайды. Жалпы оқулықтар мен оқу құралдарын оқи отырып бухгалтерлік есептің жиырмадан астам принципін кездестіруге болады. Авторлар өз еңбегі барысында оларды кей кездері белгі бір ұқсастықтарына қарай біріктіріп отырады. Қазақстан Республикасының бухгалтерлік есеп және қаржылық есептілік – деп аталатын 28.02.2007-жылғы №234-III заңының 2-тарау 5-бабында бухгалтерлік есептің мына төмендегідей принципі және негізгі сапалық сипаттамалары белгіленіп көрсетілген: