Бухгалтерлік есепақпараттық жүйе ретінде

Кәсіпорынның жылдық бухгалтерлік қорытынды есебіне берілген түсініктемелік жазба кәсіпорынның қаржылық жағдайы  туралы деректен, өткен жылмен ағымдағы жылдың мәліметтерін салыстырып отырып жазылған түсініктемеден және бухгалтерлік қорытынды есебінің елеулі статьялары мен бағалау әдістері туралы маңызды  ақпараттардан тұруы керек. Бұл  айтылғандардан басқа түсініктеме  жазбада ұйымның келесі есепті жылдың есеп саясатына енгізілетін өзгерістер жайлы мәліметтер көрсетілінеді.

3. сонымен қатар елдің және сол елдегі халықтың әлеуметтік жағдайын жақсатрту үшін қажет.

5.3. Бухгалтерлік  қорытынды есепке қойылатын  негізгі талаптар

Бухгалтерлік есеп принцитеріне сәйкес кез-келген кәсіпорындармен  ұйымдардың бухгалтерлік қорытынды  есебі мынадай негізгі талаптарға жауап беру керек: 

• сенімділікке, 
• тұтастыққа, 
• тізбектілікке, 
• салыстырымдылыққа, 
• есепті кезеңге және рәсімделуге.

Сенімділік - дегеніміз бұл бухгалтерлік қорытынды есептің сенімді және толық түрде кәсіпорынның мүліктік немесе қаржылық жағдайын таныстыратын шаруашылық қызметтегі қаржылық нәтижелері болып табылады. Сенімді бухгалтерлік қорытынды есеп Қазақстан Республикасы бухгалтерлік есебі стандарттарына сондай-ақ белгіленген нормативті актілермен ережелерге сәйкес жасалынады.

Тұтастылық - дегеніміз ұйымның бухгалтерлік қорытынды есебінде осы кәсіпорындағы орындалған барлық шаруашылық операциялардың міндетті түрде қамтылып (қосылып) көрсетілінуі болып табылады.

Тізбектілік – дегеніміз кәсіпорынның бір есепті кезеңінен екінші есепті кезеңіне дейінгі орындалған операциялардың күнделікті тіркелініп отырылуы.

Салыстырымдылық - бұл бухгалтерлік қорытынды есептің бір кезеңдегі мәліметтерінің екінші есепті кезеңнің мәліметтерімен салыстырылып көрсетілінуі болып табылады.

Белгіленген заңға сәйкес есеп беру кезеңі барлық ұйымдар үшін 1-ші қаңтардан 31-желтоқсанға дейінгі аралық болып бекітілген.

Бірінші қорытынды есеп жылы болып кәсіпорынның жаңадан құрылған күнінен бастап немесе ұйымның қайта  ұйымдастырылған уақытынан, яғни тіркелуінен  басталып сол жылдың 31-желтоқсанына дейінгі уақыт аралығы саналынады.

Егер ол кәсіпорын тіркеуден 1-қазанмен (1- қазан кіреді) 31-желтоқсан  аралығында өткен жағдайда, ол кәсіпорынның алғашқы есеп беру уақыты келесі жылдан басталады. Ұйымның тіркеуден өткенге  дейінгі операциялары бойынша шығындары  алғашқы жасалынатын бухгалтерлік қорытынды есепке қосы6. БУХГАЛТЕРЛІК ЕСЕПТІ ҰЙЫМДАСТЫРУ

6.1. Бухгалтерлік  құжаттар және олардың атқаратын  қызметі

6.2. Бухгалтерлік  құжаттардың  жіктелінуі

6.3. Құжат  айналымы

6.4. Мүлікті  және міндеттемелерді түгендеу

6.5. Бағалау  және калькуляциялау

6.6. Шаруашылық  процестердің есебі және кәсіпорын  қызметінің негізгі көрсеткіштері

6.7. Есеп  регистрлері және жазбалары

6.8. Бухгалтерлік  есеп формалары (нысандары)

6.9. Есеп  саясаты туралы түсінік және  оған қойылатын талаптар

6.10. Есеп  саясатының мазмұны

6.11. Есеп  саясатын дайындау

лады. 6.1. Бухгалтерлік құжаттар және олардың атқаратын қызметі

Бухгалтерлік есеп жұмысын  жүргізу үшін кәсіпорындарда күнделікті орындалып отыратын операциялардың барлығыныңда міндетті түрде үздіксіз құжаттарға жазылып отыратындығы бухгалтерлік есептің басқа ғылымдардан ерекшелі екендігін алдыңғы тарауларда айтып  өткенбіз. Бухгалтерлік құжат кәсіпорындар мен ұйымдарда орындалған операцияларды  дәлелдейтін және алдағы уақыттарда орындалатын жұмыстармен атқарылатын  қызметтерге құқық беретін жазбаша куәлік -деп атауға болады.

Жалпы кәсіпорындардағы атқарылып  жатқан жұмыстардың, орындалған тапсырмалардың үздіксіз, белгілі бір тәртіппен, арнайы үлгідегі қағаздарға жазылып және оған тиісті адамдардың қолдарының қойылуы (қажет болған жағдайда кәсіпорындар мен ұйымдардың мөр таңбасының басылуы) құжаттау - деп аталынады. Сондықтанда құжаттау бухгалтерлік есептің негізі болып табылады. Себебі осы құжаттар арқылы ғана кез-келген уақытта кәсіпорын бойынша орындалған жұмыстардың, атқарылған қызметтердің қай мерзімде жасалынғанын және оған қандай мөлшерде шығын жұмсалғанын дәлелдеуге болады.

Құжат - кәсіпорындағы орындалған шаруашылық операцияларна сәйкес үздіксіз толтырылып, олардың мазмұнын толық ашып көрсетеді жәнеде ол бухгалтерлік есептің негізі болып табылады.

Бухгалтерлік құжат - кәсіпорындардағы шаруашылық операциялардың орындалғанын растайтын немесе оны орындауға заңды түрде құқық беретін жазбаша куәлік.

Орындалған шаруашылық операцияларын  бастапқы құжатқа түсіруді бухгалтерлік есеп теориясында алғашқы есеп сатысы - деп атайды.

Кәсіпорындарда жүргізетін шаруашылық құбылыстарының әр түрлі  болу себебінен бастапқы құжаттардың  формасы бірдей болмайды. Шаруашылық құбылыстары түгелдей бастапқы құжатпен құжатталуы тиіс. Әрбір бастапқы құжатқа  орындалған шаруашылық операциясының  мазмұны жазылып және белгілі  бір көрсеткіштер түсіріледі. Құжат  көрсеткіштерін реквезиттер - деп атайды. Олар міндетті және толықтырушы болып бөлінеді. Міндетті реквизиттер бухгалтерлік құжаттарды заңды құқықпен қамтамасыз етеді.

Міндетті реквезитке жататындар:

• құжаттың аты, формасының коды,
• құжаттың толтырылған уақыты (күні, айы және жылы),
• құжатты толтырған заңды немесе жеке тұлғаның аты-жөні,
• шаруашылық операциясының мазмұны,
• шаруашылық операцияның өлшемі (натуралдық немесе ақшалай),
• шаруашылық операцияның жүргізілуіне және соған сәйкес құжаттарды толтыруға жауапты адамдардың аты-жөні,
• жауапкердің қолдары.

Қосымша реквизидтер шаруашылық операциялардың көрінісінің ерекшіліктерімен және құжаттардың тағайындалуымен  анықталады. Әр түрлі талаптарға байланысты бастапқы құжатта келесідей қосымша  реквизидтер болуы керек: құжаттың реттік номері, ұйымның банк мекемесіндегі  есеп айырысу шотының номері, шаруашылық операцияларды орындау үшін негіз  болатын құжаттар және тағы басқалары.

Құжаттардың формалары келесі есеп бөлімдері бойынша топтасады:

1. ауылшаруашылық өнім мен шикізат
2. еңбек және еңбекақы
3. негізі құралдар мен материалды емес активтер
4. материалдар
5. кем бағалы және тез тозғыш заттар
6. капиталдық құрлыстағы жұмыстар
7. құрылыс машиналар мен механизмдердің жұмысы
8. автокөлігіндегі жұмыстар
9. түгендеу нәтижелері
10. кассалық операциялар
11. сауда операциялары.

Құжаттар дер кезінде, яғни операцияның орындалуы барысында  толтырылуы керек. Егер бұл айтылған уақытта оларды толтыруға мүмкіндік  болмаған жағдайда құжаттар операция аяқталған сәтте толтырылады. Уақытында  толтырылмаған құжат кәсіпорын  меншігінің сақталуын бақылауды  қиындатады және ол операциялардың бухгалтерлік есеп шоттарына кешіктіріліп жазылуына  әкеліп соқтырады. Осы себептен ұйымның  бухгалтерлдік қорытынды есебін жасау мерзімі кешіктірілуі мүмкін.

Құжаттардағы жазбалар сиямен, шарикті қаламсаппен, жазба машинасымен (компьютермен) және басқада олардың  архивте көрсетілген уақыт мерзіміне  дейін сақталуын қамтамасыз ететін заттармен толтырылады. Құжаттағы  жазбалар анық және дұрыс көрсетілуі керек. Құжатты толтырған адам тиісті жеріне өзінің қолын анық етіп қоюға  міндетті. Кәсіпорындар мен ұйымдардағы  алғашқы есеп құжаттарына қолдарын қоятын адамдарды ұйым басшысы бас  бухгалтердің келісімен тағайындайды.

Ақша операциялары бойынша  толтырылатын құжаттар және есеп айырысу  құжаттары, сонымен қатар кәсіпорынның қаржылық несиелік міндеттерін куәландыратын  құжаттар бас бухгалтердің қолынсыз заңсыз (жарамсыз) болып саналып, оны  орындау жүзеге асырылмайды. Егер кейбір операцияларды орындау барысында  кәсіпорын басшысы мен бас  бухгалтерінің көзқарастары әртүрлі  болған жағдайда оларға толтырылатын құжаттар кәсіпорын басшысының жазбаша  өкімі бойынша толтырылады. Соған  сәйкес бұл операция үшін барлық жауапкершілікті  кәсіпорынның басшысы өз мойнына  алады.

Алғашқы (бастапқы) құжаттарды толтырғанда жасалған қателерді  келесі жолдармен түзетуге болады: дұрыс емес тексті не соманы оқылатындай  етіп түзу сызықпен сызады да оның жанына дұрыс жазба жазылады. Бұл құжатқа  түзету енгізілгені жазылып және уақыты (күні, айы, жылы) көрсетіліп құжат  толтырушы өз қолын қояды.

Кассалық және банктік  құжаттарға түзету енгізуге болмайды. Егер аталған құжаттарды толтыру  барысында қате жіберілген жағдайда оларды қайта толтыру қажет.

Бухгалтерлік есепте пайдаланылатын алғашқы құжаттардың басқадай түрлеріне  түзету енгізу тек қана шаруашылық операцияларына қатысушылардың келісімімен  жүргізіліп жәнеде олар өздерінің келісім  бергендігін растап, түзету енгізілген уақытты (күні, айы, жылы) көрсетіп қолдарын қояды.

6.2. Бухгалтерлік  құжаттардың  жіктелінуі

Есептеу процесінде ыңғайлы  және дұрыс болуы үшін құжаттар келесі ерекшеліктері бойынша жіктелінеді: мақсаты бойынша (назначению), құрастырылған  орнына байланысты (месту составленния), көрсету тәсілі (способу отрожения) және операциялар мазмұнының көлемі (объему содержания) бойынша.

Мақсаты бойынша  құжаттар:

• үкімдік (распорядителные), 
• атқарушылық (оправдательные, исполнительные), 
• бухгалтерлік толтыру (бухгалтерского оформления) 
• біріктірілген (комбинированные) болып бөлінеді.

Үкім құжаттарына - шаруашылық операцияларды жүргізуі туралы бұйрықтар мен өкімдер жатады. Мысалы, жұмысшыларға сыйақы беру туралы бұйрық, тауарларды алуға берілген сенім хат және тағы басқалар. Бұл құжаттардың шаруашылық операциялардың аяқталуына дейін күші болады. Оған міндетті түрде операцияны орындауға бұйрық беретін жауапты адамдардың қолы қойылуы керек. Үкім құжаттарының негізінде есепте жазу көрсетілмейді, себебі шаруашылық операциясын орындау үкім шығарылғаннан кейін ғана орындалады.

Атқарушылық (растайтын) құжаттар – шаруашылық операциялардың орындалғанын көрсетеді (растайды). Бұл құжаттарға – тауарлық-материалдық қорларды алу үшін толтырылған накладнойлар, кассалық кіріс ету және кассалық шығыс ету ордерлері және тағыда басқаларын жатқызуға болады. Құжаттардың бұл түрі операция жасалған сәтте толтырылып және оған жауапты адамдар қолдарын қояды. Орындалған операцияларды бухгалтерлік есептің шоттарында жазып көрсетуге негіз болып табылатын және оны растайтында құжаттардың осы түрі.

Бухгалтерлік толтырылған  құжаттар - бұл ұйымның бухгалтериясы жасаған әр түрлі анықтамалар, бухгалтерлік есеп шоттары бойынша орындалатын операцияларға негіз болатын кәсіпорынның бухгалтері толтырған есеп айырысулар. Оларға негізгі құралдарға, материалдық емес активтерге, материалдарға, әлеуметтік сақтандыру аударымдарына, еңбекақы төлемдеріне және тағыда басқаларға бухгалтерия толтырылған құжаттар жатқызылады.

Біріктірілген құжаттарының құрамына бірнеше функцияларды қатар атқаратын барлық құжаттар кіреді. Мысалы: кассирге орындауға берілген кассалық шығыс ету ордері оны орындағанша үкімдік болып есептелінсе, кассир ақшаны алушыға бергеннен кейін атқарушылық болып есептелінеді. Біріктірілген құжаттарының бухгалтерлік есепте қолданылуы өте ыңғайлы, ол құжаттың өңделуін жеңілдетеді және құжаттың санын қысқартады.

Толтырылатын (құрастырылатын) орнына байланысты құжаттар ішкі және сыртқы болып бөлінеді. 

Ішкі құжаттар - дегеніміз белгілі бір кәсіпорында толтырылып (құрастырылып) оның ішінде жүргізілетін құжаттар болып табылады. Құжаттардың бұндай түрі арқылы қандайда бір кәсіпорынның ішкі операциялары құжатталады. Ондай құжаттардың қатарына тауарлы-материалды құндылықтардың ішкі қозғалысы барысында толтырылатын накладнойларды, жұмысшылар мен қызметкерлерге еңбекақы және басқада төлемдерді төлеуге арналған төлем ведомостарын, есеп айырысуға тиісті тұлғаларға толтырылатын аванстық есептерді және тағыда басқа құжаттарды жатқызуға болады.

Сыртқы құжаттарға - кәсіпорынға басқа ұйымдардан келіп түскен немесе ұйымның басқаларға түрлі операциялар бойынша жіберген құжаттарын жатқызамыз. Олардың қатарына жабдықтаушы кәсіпорындардан келіп түскен тауарлық-материалдық қорлар бойынша толтырылған шот-фактураларды, сенім хаттарын және тағыда басқа құжаттарды жатқызуға болады.

Операцияның көрініс алу  тәсіліне байланысты бухгалтерлік құжаттарды алғашқы (бастапқы) құжаттар және жинақтаушы (сводные) құжаттар деп бөліп қарастырады.

Алғашқы (бастапқы) құжаттардың  өзі олардың толтырылатын операцияларының  мазмұнына қарай бір рет қолданылатын және жинақталған деп аталатын екі  түрге бөлінеді.