Бухгалтерлік есепақпараттық жүйе ретінде

1. БУХГАЛТЕРЛІК  ЕСЕП АҚПАРАТТЫҚ ЖҮЙЕ РЕТІНДЕ

1.1. Бухгалтерлік  есеп туралы түсінік және оның  атқаратын қызметі

1.2. Бухгалтерлік  ақпараттарды пайдаланушылыр және  олардың ролі

1.3. Бухгалтерлік  есеп пәні

1.4. Бухгалтерлік  есептің міндеті мен мақсаты

1.5. Бухгалтерлік есеп жұмысын жүргізуде қолданылатын өлшем түрлері

1.1. Бухгалтерлік  есеп туралы түсінік және оның  атқаратын қызметі

Бухгалтерлік есеп ұйымның  қаржылық ақпараттарын белгілі-бір (белгіленген) әдістері мен тәсілдері бойынша  есептейтін, өлшейтін және оны өңдеп  тасымалдайтын жүйе. Ол кәсіпорынның жұмысын толығымен бақылап, оны  басқару үшін бағыт бағдар беріп, алдағы уақыттардағы атқарылатын жұмыстарын жоспарлап және сонымен қатар  осы ұйымдағы өткен есепті кезеңдерде (уақыттарда) орындалған жұмыстар туралы экономикалық талдау жасауға қажетті  ғылым болып табылады. Сондықтанда  бухгалтерлік есеп бүтіндей халық шаруашылығы  есебінің ең бастысы, негізгісі болып  саналынады. Бухгалтерлік есеп көптеген жүз жылдықтар бұрын пайда  болып, бүгінгі күнге дейін дамып, пайдаланылып келеді. Тайпалардың арасындағы шаруашылық операцияларына байланысты табылған жазулардан бухгалтерлік есеп біздің заманымызға дейінгі  V-ші ғасырда жүргізілді деген деректер бар. Ал біздің заманымызға дейінгі ІІ-ші ғасырда Грецияда салынған құрлысқа кеткен шығындар есептелініп, салынған үйдің (ғимараттың) қабырғасына жазылатын болған. Рим империясының квесторлары мемлекеттік бухгалтерлерді бақылап, оның қортындысы емтихан қабылдаушымен тыңдалған. Осыдан “аудитор” -деген термин пайда бола бастаған. Міне осы жоғарыда айтылғандарға сүйене отырып бухгалтерлік есептің текқана кәсіпорынның жұмысының бір бөлігін атқарып қана қоймай тұтастай мемлекетті басқаруға қатысы бар екендігін дәлелдеуімізге болады. Сондықтанда болар көрнекті ғалым Б.Де Солозаноның “Бухгалтерлік есеп болмаса әлемді басқару мүмкін емес және онсыз адамдар бірін-бірі түсінбес еді” -деп айтуы.

Қазақстан Республикасының  “Бухгалтерлік есеп және қаржылық есеп беру” -туралы заңы еліміздегі бухгалтерлік есепті жүргізу жүйесін анықтайды, қаржылық есеп берумен оның пайдаланылуын  және есепке алудың негізгі принциптері  мен жалпы тәртібін, ішкі бақылау  және сыртқы аудит жөніндегі талаптарды, сондай-ақ ұйымдардың құқықтарымен міндеттерін  белгілейді. Қазақстан Республикасының  аумағындағы жұмыс істейтін барлық кәсіпорындар бухгалтерлік есептеумен қаржылық есеп беруді осы заңға сәйкес жүргізуге міндетті.

Кез-келген ұйымдарда бухгалтерлік есеп жұмысын жүргізу экономикалық мәселелердің негізгі және басты  қажеттілігі болып табылады. Бухгалтерлік есеп арқылы өндірілген өнімдермен жасалынып  шығарылған бұйымдарды есепке алуға, сатып  өткізуге, айырбастауға және одан түскен қаржыны тиімді де ұқыпты етіп бөліп  жұмсауға, яғни кәсіпорындағы шаруашылық процесстердің барлығын басынан  соңына дейін есептеуге болады. Осы  айтылғандарға сәйкес ұйымдағы экономикалық және технологиялық процестердің, сондай-ақ шаруашылық операцияларының барлығыныңда есепке алынуы экономикалық талапқа сай бухгалтерлік есептің негізі болып табылады. Жалпы бухгалтерлік есеп кәсіпорындарда мынандай қызметтерді атқарады:

• болашақта (алдағы уақытта) пайдалану үшін ұйымда болып жатқан операцияларды тіркеп және оны өңдеп отырады;
• ұйымның қаржылық ақпаратты мәліметтерін өңдейді, сондай-ақ оны керек уақытына дейін сақтайды;
• қаржылық ақпараттық мәліметтерді пайдаланушыларға уақытылы беріп отырады, ал бұл ақпаратты пайдаланушылар осы деректер арқылы ұйымды басқару барысында түрлі шешімдер қабылдайды.

Көп жағдайларда бухгалтер  мен есепшінің арасындағы айырмашылықты  білмегеннің салдарынан бұл екеуін шатастырып алатындар да жие кездеседі. Бұлар іс-тәжірибеде өз қызметтері барысында бірін-бірі ауыстырып  отыратындығы әрине рас. Бірақ есепшінің  негізгі міндеті шаруашылық операцияларын  тіркеу, бухгалтерлік ақпараттық құжаттарды сақтау ғана болса, ал бұл мәліметтерді өңдеп, оған экономикалық талдау жасап  және оны пайдаланушыға тиімді етіп жеткізу бухгалтердің міндеті болып  табылады. Жалпы кәсіпорындарда бухгалтерлік есеп жұмысын атқарушы мамандар іс-тәжірибеде дәлелденгендей мынандай үш түрлі қиындыққа тап болуы мүмкін:

• әрбір жаңа келісімді жүргізу барысында шешім қабылдаушы тұлғаларға керекті есеп ақпараттарын табыс ету үшін тиісті стандарттар мен ережелерге сүйенуге тура келеді, яғни оларға деген қажеттілік туындайды. Ал кәсіпкерлер ешқашан капитал жинауда және бизнес жүргізуде творчествалық ойдың жетіспеушілігін сезінбейді.
• кәсіпорынның бухгалтерлік ақпаратты мәліметтерін бірдей мақсатқа, тең дәрежеде пайдаланатын екі тұлға болмайды, себебі мұндай ақпараттарды әр түрлі тәсілдермен, әр түрлі мақсатқа пайдаланады. Олардың білім және тәжірибе деңгейі әртүрлі болып келеді.
• бухгалтерлік есеп табиғат заңы емес, ол әртүрлі ойлармен шешімдердің үйлесімі болуы мүмкін.

Бухгалтерлік есеп мамандығына  қайшы келетін екі түрлі пікір  бар:

1. Бухгалтерлік есеп басқа ғылымдар сияқты табиғаттың заңы мен принциптеріне бағына бермейді, себебі оларды ұйымдастыру (жасау) керек. Осы аталған бухгалтерлік есеп принциптерін жеке тұлғалар ғана ұйымдастыра (құра) алады, сондықтанда оны ұйымдастыру (құру) барысында қайшылықтармен әртүрлі көзқарастардың болуы сөзсіз.
2. Бухгалтерлік есеп түсінігі логикалық негіздеу, экономикалық теория, іс-тәжірибе, бағдарлама және ортақ келісіммен негізделеді. Осыған орай бухгалтерлік есеп түсінігі күнделікті өмірде болып жатқан әлеуметтік және экономикалық жағдайға байланысты өзгеріп тұрады.

Кәсіпорындардағы бухгалтер маманының  қай-қайсының болмасын негізгі кәсіби міндеті бухгалтерлік ақпараттарды пайдаланушыларға уақтылы және дұрыс  есептелінген мәліметтерді беру (ұсыну) болып табылады. Бұл ақпаратты  мәліметтерді бірдей дәрежеде пайдаланатын екі тұтынушы болмағандықтан жалпы  сипаттағы қаржылық есепті құру кезінде  негізгі қағидалар мен шектеулерді, ұсынылатын ақпараттар көлемін объективті бағалау қажет. Бухгалтерлік есептегі бұл жүйе адамдар арқылы жасалынатын  болғандықтан оны құру барысында  туындайтын қайшылықтарды жеңуге болады.

1.2. Бухгалтерлік  ақпараттарды пайдаланушылыр және  олардың ролі

Бухгалтерлік есеп кәсіпорындар мен ұйымдардың пайдаланушыларға берілетін қаржылық ақпаратты мәліметтерінің көлеміне және мінездемесіне байланысты болып келеді. Бұл ақпаратты мәліметтерді пайдаланушылардың қатарына қаржы салымшыларын (инвесторларды), несие берушілерді (банк немесе банктен тыс мекемелер) және бірлесіп экономикалық қызмет жасаушыларды жатқызуға болады. Осы жоғарыда аталған кәсіпорындардың ақпараттарын пайдаланушылар маңызды басқарушылық шешім қабылдау барысында кәсіпорынның қаржылық есебіне сүйенеді. Кәсіпорындар мен ұйымдардың қаржылық ақпараттық мәліметтерін пайдаланушылар негізінен мынандай екі топқа бөлінеді:

• ішкі пайдаланушылар,
• сыртқы пайдаланушылар.

Сондай-ақ осы қаржылық ақпаратты мәліметтерді пайдаланушылардың  өзі төмендегідей категорияларға бөлінеді:

• кәсіпорынды басқарушылар (басшылар),
• кәсіпорыннан тыс орналасқан, бірақ оның қаржылық жағдайына тікелей қызығушылығы барлар,
• кәсіпорынның қаржылық қызметіне жанама қызығушылығы барлар.

Кәсіпорынды басқарушыларға -осы ұйымның алдына қойған мақсатына  жетуіне және оның қызметіне толық  жауапберетін адамдар жатқызылады. Бұндай адамдарға: кәсіпорынның иесі, кәсіпорынның басшысы, директорлар  кеңесінің мүшелері, менеджер, бөлім  басшылары тағыда басқалар жатқызылады. Бұл аталған категорияға жататын адамдарды кәсіпорынның:

• соңғы есепті жылдағы таза пайдасының көлемі (мөлшері),
• нақтылы алынған табыс көлемінің жоспармен сәйкестілігі,
• өндірген әрбір түлі өнімнің өзіндік құны,
• қызметтің қандай түрінен табыс көбірек алынатындығы және тағыда басқа жағдайлар қызықтырады.

Кәсіпорыннан тыс орналасқан, бірақ оның қаржылық жағдайына тікелей қызығушылығы бар тұлғалар болып: қаржы салымшылары (инвесторлар), несие берушілер, жабдықтаушылар және басқалар есептелінеді. Бұл тұлғалар өздерінің салған салымдары мен сатқан тауарлары, көрсеткен қызметтері, сондай-ақ берген несиелерінің уақтылы қайтарылатындығын білу үшін ұйымның қаржы тұрақтылығы мен төлем қабілеттілігін зерттейді. Ал кәсіпорынның  қаржылық қызметіне жанама қызығушылығы бар тұлғалардың қатарына: салық органы, министрліктер мен агенттіктер, аудиторлар, сақтандыру компаниялары, сатып алушылар мен тапсырыс берушілер және тағыда басқа заңды немесе жеке тұлғалар жатқызылады. Кәсіпорынның бюджет және бюджеттен тыс мекемелерге берешек төлемдерін уақтылы төлейтіндігін, қаржылық ақпараттық мәліметтерінің дұрыстығын және өз жұмысшы-қызметкерлерімен еңбекақы бойынша уақтылы есеп айырысатындығын қадағалау осы, яғни кәсіпорынның қаржылық қызметіне жанама қызығушылығы бар тұлғалардың жұмысы болып табылады. 

Кәсіпорындар мен ұйымдардың қаржылық ақпаратты мәліметтерін пайдаланушылардың  әртүрлі топтарының болуы, біртұтас бухгалтерлік есеп жүйесін екі бөлікке  бөлді. Соңғы жылдары біздің елімізде де халықаралық бухгалтерлік есеп стандартына  сәйкес бухгалтерлік есепті қаржылық есеп және басқарушылық есеп -деп екіге  бөліп қарастыра бастады. Бұндағы  қаржылық есеп ұйымның ішкі және сыртқы пайдаланушылары қолданатын қаржылық ақпаратты мәліметтерді толық қамтитын болса, басқарушылық есеп тек қана кәсіпорынның ішкі пайдаланушыларына керекті  өнім өндіру, табыс табу және оның алдағы кезеңдегі нәтижесінің артуына  байланысты ақпаратты мәліметтерді қарастырады. Белгіленген заңға  сәйкес, дұрыс жасалынған қаржылық ақпаратты мәліметтерді дер кезінде пайдаланушыларға жеткізіп беріп отыру кез-келген кәсіпорындағы бухгалтердің кәсіби міндеті болып табылады.

1.3. Бухгалтерлік  есеп пәні

Кәсіпорындар мен ұйымдардағы  болып отыратын барлық процестерді  алдымен бақылап, орындалған жұмыстармен  атқарылған қызметтердің нәтижесінде  өндірілген өнімдерді, олар үшін жұмсалынған  материалдар мен шикізаттарды, қаржы-қаражаттарды сандық өлшемге келтіріп және оны  арнаулы құжаттарға қарай реттеп соңынан тіркеу жұмысын жүргізетіндігі бухгалтерлік есептің басты міндеті  болып табылады. Қандай да болмасын шаруашылыққа қажетті күнделікті қолданылатын есеп жұмысының белгілі бір кезеңдерге сай дамитындығы белгілі. Ал шаруашылық есеп мәліметтері өндірістің экономикалық жағдайын белгілі бір дәрежеде жан-жақты  сипаттап, талдап, қандайда бір шешім  қабылдаудың басты мақсаттарын  жүзеге асырушы экономикалық пән  болып табылады. Қандайда бір шаруашылық құбылыстарын зерттеп оларға экономикалық талдау жасау үшін белгілі-бір есеп көрсеткіштеріне сүйенуімізге тура келеді. Шаруашылық есептің алғы шарты  материалды өндірістің теориялық негізін  зерттеуге байланысты. Қандайда болмасын есеп көрсеткіштері экономикалық жағынан  маңызды мәселе болып табылады. Кәсіпорынның қаржы-шаруашылық қызметі туралы ақпараттық мәліметтерді жинақтау бухгалтерлік есеп пәні болып саналынады. Бұл пәннің негізгі мақсаты осы бухгалтерлік есепке анықтама беру, және оны басқадай экономикалық пәндермен салыстырып ұқсастықтарымен айырмашылықтарын, өз ерекшеліктерін теориялық сондай-ақ іс-тәжірибелік (практикалық) тұрғыдан сипаттап қарау болып табылады.

Бухгалтерлік есептің қандай мәселемен шұғылданатындығын, нені зерттейтіндігін, қай жерлерде қолданылатындығын зерттеп қарау  бұл пәннің негізгі бағыты болып саналынады.

1.4. Бухгалтерлік  есептің міндеті мен мақсаты

Қазақстан Республикасының  бухгалтерлік есеп және қаржылық есептілік  –деп аталатын 28.02.2007-жылғы №234-III заңының  «Бухгалтерлік есеп пен қаржылық есептілік жүйесі» - деп аталатын 2-тарауының «Бухгалтерлік есеп пен  қаржылық есептіліктің мақсаты» - деп  аталатын 4-бабында бухгалтерлік есептің  мақсаты белгіленіп көрсетілген:

Онда бухгалтерлік есеп пен  қаржылық есептіліктің мақсаты кәсіпорын  бухгалтерлік ақпаратты мәліметтерін пайдаланушыларды осы ұйымның қаржылық жағдайы, қызметінің нәтижелері және қаржылық жағдайындағы өзгерістер туралы толық  және дұрыс ақпаратпен қамтамасыз ету  болып табылады делінген.

Бухгалтерлік есептің  негізгі мақсаты барлық кәсіпорындарда орындалатын операциялардың уақытылы есепке алынып, олардың қазіргі күнгі  уақыт талаптарына сай орындалуына, яғни жүзеге асырылуына бақылау жасау. Қоғамдық дамудың қай кезеңінде  болмасын бухгалтерлік есеп кез-келген кәсіпорында, яғни өнім өндірумен оларды сату, пайдалану, бөлу процестерімен  айналысу барысында жүргізілгендігі  бүгінгі таңда дәлелденіп отыр. Бухгалтерлік есептің негізгі бағыты кәсіпорындардағы есеп жұмысының сапасын арттыруға, есептеу жұмысының барысында  қолданылатын, яғни толтырылатын құжаттардың  қарапайымда түсінікті болуына  және ондағы көрсеткіштердің пайдаланушыларға ыңғайлы болуына реттеліп жүргізіледі.

Бухгалтерлік есеп ұйымның  есеп беру мен басқару, сондай-ақ экономикалық талдау жұмыстарының нақты түрде  жүзеге асырылуын қажетті ақпараттармен  қамтамасыз етіп отырады. Бухгалтерлік есептің тексеру, қадағалау, жинақтау принциптерін жүзеге асыру арқылы меншік заңдылығы мен қаржы және қаржыландыру тәртібі, үнемдеу шаралары тиісті заңдарға сай іске асырылады. Шаруашылық жұмыстарын әрі қарай дамыту, өнім өндірудің  көлемін ұлғайту мақсатында бухгалтерлік есеп көрсеткіштері мен экономикалық талдау әдістерін кеңінен қолдана  отырып кәсіпорын бойынша іске асырылмай  келген резерв қорларын анықтап, оларды іске қосу үшін қажетті шаралар белгіленді. Бухгалтерлік есептің ақпаратты  мәліметтерімен көрсеткіштеріне сүйене отырып экономикалық талдау кестелері  жасалынады. Сонымен қатар бухгалтерлік есеп жұмысының қорытынды құжаттарымен мәліметтеріне қарай әрбір ұжымның  әлеуметтік дамуына және ондағы жұмысшы-қызметкерлердің  материалдық ынталануына шаралар  белгілеу жұмыстары іске асырылады. Бухгалтерлік есептің басты ерекшелігі сол, ол тек қана бастапқы және арнайы құжаттарға жазылып тіркелген нақтылы  көрсеткіштер негізінде жүргізіледі. Кәсіпорындағы шаруашылық операциялардың тиімділігі мен олардың заңдылығы, шығындардың орынсыз жұмсалынбауы, материалды құндылықтардың қатаң тәртіппен  ұқыптыда тиімді жұмсалынуы бухгалтерлік есеп жұмысын жүргізудің міндеті  болып табылады. Бухгалтерлік есептің  мәліметтері мен көрсеткіштері  қоғамдық өндірістің дамуын экономикалық тұрғыдан зерттеуге бірден-бір негіз  болып табылады. Сондықтанда бухгалтерлік есептің негізгі міндеті халық  шаруашылығының барлық салаларында  нақты тұжырымды мемлекеттік  талапқа сай есептеу жұмысын  жүргізу. Қоғамымыздың даму кезеңдерінің қай сатыларында болмасын дамудың  объективті экономикалық заңдылықтарын  анықтау және ол заңдылықтарды пайдалану  шараларын дұрыс белгілеу үшін бухгалтерлік есеп жұмыстарын дұрыс ұйымдастырудың маңызы зор.