Бухгалтерлік есепақпараттық жүйе ретінде

“ККК” фирмасының 1-қаңтар 2008-жылға 
БАЛАНСЫ

“ККК” фирмасының 2008-жылдың қаңтар айындағы шоттар бойынша айналым  ведомосты

Бұдан көріп отырғанымыз  ведомостегі ақпаратты мәліметтер кәсіпорынның бухгалтерлік балансындағы ақпараттардан алынған. Сондықтанда  ведомостағы бастапқы қалдық сомасы баланстың ай басындағы мәліметтеріне, соңғы қалдық сомасы баланстың ай соңындағы мәліметтерімен тең болады. Ал есепті айдағы айналым сомалары ұйымдағы қаңтар айында орындалған мына төменде берілген операциялар негізінде  жазылып отыр.

“ККК” фирмасының 2008-жылғы қаңтар айында орындалған шаруашылық операциялары:

• Жабдықтаушы мердігерлерден 25000 (жиырма бес мың) теңгеге материалдар сатылып алынды. (әзірге ақшасы төленген жоқ).
• Есеп айырысу шотынан 50000 (елу мың) теңге банк несиесі өтелінді.
• 30000 (отыз мың) теңгенің материалдары өндіріске босатылды.
• Жабдықтаушы мердігерлерге қарыз 65000 (алпыс бес мың) теңге банк несиесі есебінен өтелінді. 

Міне осы мысалдан қарап  отырып ұйымның айналым ведомостындағы есепті ай бойғы айналым сомасының  дұрыс болуы, орындалған операциялар  бойынша екі жақты жазудың  дұрыс жазылуынан (орындалуынан) екенін дәлелдеуге болады жәнеде бухгалтер  немесе екі жақты жазуды жүргізетін қызметкер осы ведомосты толтыру  арқылы өзінің орындаған жұмысының  қатесін тексере алады. Кәсіпорындар айналым ведомостын талдамалық (аналитикалық) және жинақтамалық (топтамалық, синтетикалық) шоттар бойынша бөлек жасауларынада  болады. Негізінен талдамалық (аналитикалық) шоттар бойынша құрастырылатын айналым  ведомосттары жинақтамалық (топтамалық, синтетикалық) шот немесе субшоттарда  есептелінетін мүліктер, дебиторлар мен кредиторлардың түрлері бойынша  жүргізіледі. Мүліктер бойынша жасалынған айналым ведомосттарында мүліктердің  сомасымен қатар заттай саныда көрсетіледі.

Жинақтамалық (топтамалық, синтетикалық) және талдамалық (аналитикалық) есеп жүргізудің дұрыстығын тексеру үшін талдамалық (аналитикалық) шоттар бойынша жасалынған айналым ведомостының бастапқы және соңғы қалдық сомаларын, сонымен  қатар кірісімен шығысының сомаларын  жинақтамалық (топтамалық, синтетикалық) шоттар бойынша айналым ведомостындағы мәліметтермен салыстыру керек. Бұл екі ведомостағы бастапқы және соңғы дебеттік сондай-ақ кредиттік  қалдық сомаларының және айналым  сомаларының өзара тең болуы  жүргізілген талдамалық (аналитикалық) және жинақтамалық (топтамалық, синтетикалық) есептің теңдігін растайды. Бұл кәсіпорынның тауарлық-материалдық қорларының сақталуына және дебиторлар немесе кредиторлармен есеп айырысуына бақылау жасау үшін үлкен роль атқарады.

Кәсіпорын өз қызметінің айналымы туралы бұданда толығырақ мәліметтерді шахматтық айналым ведомостерін қолдану арқылы ала алады. Ведомостың бұл түрі операциялардың мазмұнын ашуға  және шоттар корреспонденциясының дұрыстығын тексеруге қызмет етеді. Жалпы бухгалтерлік есепте шоттардың дебиттік айналым  сомасы шоттардың кредиттік айналым  сомасына тең болуы қажет. Бұл  теңдік шоттардағы екі жақты жазу принципімен қамтамасыз етіледі. Жоғарыда келтірілген мысалымыз бойынша  “ККК” фирмасының 2008-жығы қаңтар айына  шахматтық айналым ведомостын құратын  болсақ мына түрде болады.

“ККК” фирмасының 2008-жылдың қаңтар айындағы шахматтық айналым  ведомосты

Осы ведомостен көріп отырғанымыздай “ККК” фирмасының 2008-жылдың қаңтар айындағы айналымы 170 мың теңгені  құрап отыр. Сондай-ақ бұл ведомоста  әрбір операция бойынша жазылатын  екі жақты жазу анық байқалып тұрады.

5. ЕСЕПТІК  КЕЗЕҢМЕН ҚАРЖЫЛЫҚ ЕСЕП БЕРУДІ  ДАЙЫНДАУ

5.1. Бухгалтерлік  қорытынды есеп және оның мәліметтерін  пайдаланушылар

5.2. Бухгалтерлік  қорытынды есептің құрамы мен  түрлері туралы ұғым

5.3. Бухгалтерлік  қорытынды есепке қойылатын  негізгі талаптар

5.1. Бухгалтерлік  қорытынды есеп және оның мәліметтерін  пайдаланушылар

Халықаралық практикада бухгалтерлік есеп процесін (үрдісін) төрт түрлі негізгі сатыға бөлу қабылданған.

1. Бірінші сатыда - әр түрлі шаруашылық фактілері (іскерлік мәліметтер) құжатталады.
2. Екінші сатыда - есеп деректері жіктелініп және оларды бухгалтерлік есеп шоттарына, бухгалтерлік есептеу тіркелімінде бас кітапта көрсету жолымен біріктіріп жазады.
3. Үшінші сатыда - мазмұнына қарай бухгалтерлік есептің мемлекеттік жүйесінің талабына сай бухгалтерлік қорытынды  есеп жасалады.
4. Төртінші бухгалтерлік есеп процесінің қорытындылама сатысында ұйымның шаруашылық қызметіне талдау жүргізіліп, оның нәтижесі кәсіпорын әкімшілігінің өз қызметіне баға беруі мен алдағы уақыттарда орындалатын жұмыстары туралы шешімдер қабылдауы үшін пайдаланылады.

Бухгалтерлік қорытынды  есеп берудің мақсаты бұл есепті пайдаланушыларға кәсіпорынның мүлікі мен қаржылық жағдайы және олардың  қозғалысы туралы, сондай-ақ кәсіпорынның шаруашылық қызметінің қаржылық нәтижелері туралық әрі ақиқат ақпарат беруден  тұрады. Ұйым туралы ақпаратқа мүдделі  жеке немесе заңды тұлғалар осы кәсіпорынның бухгалтерлік қорытынды есебін пайдаланушы  болып саналады.

Кәсіпорынның бухгалтерлік қорытынды есебін пайдаланушылардың  барлығы бухгалтерлік есептің халықаралық  стандартына сәйкес ілгеріде айтып  өткеніміздей үш топқа біріктіледі.

1. Бірінші топқа - осы ұйымда қызмет атқаратын адамдар, яғни жұмысшылар мен қызметкерлер жатады. Оларды осы шаруашылықтың экономикалық тұрақтылығы мен табыстылығы туралы ақпараттар қызықтырады. Сонымен қатар олар өздерінің жұмыс орындарының сақталуы, сондай-ақ уақытымен еңбекақы және басқада жәрдемақы, сыйақы алуы үшін мүдделі болып табылады. Қатаң бәсеке шартында кез-келген кәсіпорынның өміршеңдігі оның басшысының екі негізгі міндетті, яғни пайдалы жұмыстың рентабельділігі (жемістігі) мен активтердің өтімділігін қамтамасыз етуді қаншалықты үздік шешуіне байланысты.

Қолда бар капиталды сақтап және жаңасын жұмылдыру арқылы кәсіпорынның жеткілікті пайда табу мүмкіндігі рентабельділік (жемістілік)  болып саналады.

Кредиторлар алдындағы қарыздарын өтеуі үшін ұйымның жеткілікті түрде  ақшаларының және басқада қорларының болуы ол кәсіпорынның активтерінің өтімділігін білдіреді.

2. Екінші топты - осы ұйымда жұмыс істелмейтін, бірақ оның қаржылық жағдайына тікелей ынталылар, қызығушылар құрайды. Бұл топқа кәсіпорынның инвесторларын, несие беруші банк және басқада мекемелерін, жабдықтаушы-мердігерлерін және басқаларды жатқызуға болады.

Инвесторларды олардың салынған капиталының табыстылығы қызықтырып және сонымен қатар алдағы уақытта  осы ұйым үшін қолайсыз жағдайлармен болатын қатер жайлы ақпараттар алаңдатады. Бұл ақпараттар оларға қай кезде кәсіпорынның акцияларды сатып алуға, ұстап отыруға немесе сатуға болатындығын біліп, шешім қабылдау үшін қажет.

Несие берушілерді ұйымға берілген төлемді уақытымен қайтарып алу мүмкіншілігі және одан түсетін  тиесілі процентті (пайызды) алу  мүмкіндігі туралы ақпараттар қызықтырады.

Жабдықтаушы-мердігерлерді  кәсіпорынның төлем қабілеттілігімен шоттарды уақыттылы төлеу мүмкіндігі жайлы ақпараттар қызықтырады.

Үшінші топқа – Кәсіпорынның қаржылық жағдайына жанама қызығушылық білдіретіндерге қор биржалары, салық комитеті, жоспарлауды жүзеге асырушы органдар және басқада заңды тұлғалар жатқызылады. Олар ұйымның бухгалтерлік қорытынды есебін пайдалану арқылы елдегі адамдардың орташа еңбекақысын және басқада статистикалық көрсеткіштерді есептеп отырады. Осыларды ескере келсек кәсіпорындардың бухгалтерлік қорытынды есеп мәліметтері текқана бір кәсіпорынның экономикасын көтеру үшін ғана емес, 5.2. Бухгалтерлік қорытынды есептің құрамы мен түрлері туралы ұғым

Бухгалтерлік қорытынды  есеп кәсіпорынның мүліктік және қаржылық жағдайын, сондай-ақ белгілі бір  уақыттағы қызметінің қаржылық қорытындысының нәтижесін көрсететін көрсеткіштер жүйесінен тұрады.

Бухгалтерлік қорытынды  есеп өзінің негізгі болып саналынатын  белгілеріне қарай, яғни жасалыну уақыты (периодичности), мәліметтің көлемі (по объему) және тағайындалуы  (по назначению) бойынша жіктелінеді.

Жасалыну уақытына қарай  бухгалтерлік қорытынды есеп ағымдағы (промежуточная) және жылдық (годовая) - деп аталатын екі түрге бөлінеді. Ұйымның ағымдағы (жыл аралық) бухгалтерлік қорытынды есебі негізінен қысқа есепті кезең аралығына жасалады (бір айға, бір тоқсанға немесе жарты жылға). Ал кәсіпорынның жылдық бухгалтерлік қорытынды есебі есеп беретін жылға жасалынады. Оның ағымдағы қорытынды есептен айырмашылығы балансқа көптеген қосымшалар тіркелініп, ұйымның қаржылық және мүліктік жағдайы туралы толығырақ ақпарат береді. Сондықтанда бұл ақпаратты-мәліметтер кәсіпорынның қаржы-шаруашылық қызметінің тиімділігін нақтылы бағалауға мүмкіндік береді.

Мәліметтің көлеміне қарай  бухгалтерлік қорытынды есептің  өзін алғашқы (первичная) және жиынтық (сводная) бухгалтерлік қорытынды есеп - деп аталатын екі түрге бөлуге болады. Алғашқы бухгалтерлік қорытынды есеп ұйымның ағымдағы бухгалтерлік есеп мәліметтері негізінде жасалынады. Оның құрамында кәсіпорынның белгілі бір уақыт аралығындағы (бір айдағы) мүліктік немесе қаржылық нәтижесі көрсетілінеді. Жиынтық бухгалтерлік қорытынды есепті құрамында туынды немесе еншілес серіктестіктері бар шаруашылық ұйымдары өзінің және сол серіктестіктерінің қорытынды есептерінің негізінде жасайды.

Тағайындалуы бойынша  жасалынған бухгалтерлік қорытынды  есеп ішкі (внутренняя) және сыртқы (внешняя) болып бөлінеді. Ішкі -деп аталынатын бухгалтерлік қорытынды есеп мәліметтері шаруашылықты басқару үшін, сондай-ақ басшылардың қандайда бір мәселелерді шешуі үшін пайдаланылады. Бухгалтерлік қорытынды есептің бұл түрі сыртқы пайдаланушыларға берілмейді жәнеде оның мәліметтерін жариялауға тиым салынады. Ал бухгалтерлік қорытынды есептің сыртқы түрі барлық пайдаланушылар үшін ашық түрде беріледі. Сонымен қатар қорытынды есептің бұл түрін кәсіпорынның кейбір жағдайларда жарнама ретінде ақпаратты құралдар (газеттерде, журналдарда) беттерінеде жариялайды.

Жылдық бухгалтерлік қорытынды  есеп кәсіпорынның қызметінің түріне, шаруашылық саласына қарамастан мына құжаттардан тұрады:

• бухгалтерлік баланстан,
• қаржы-шаруашылық нәтижелері туралы есептен,
• меншікті капиталының қозғалысы туралы есептен,
• ақшалардың қозғалысы туралы есептен,
• түсініктемелік жазбадан.