Бухгалтерияның құрылымы және шаруашылық субъекісінің есебін ұйымдастыру

   Мысалы: 8 000 000 теңгеге ұйым сатып алынды, активтің өзіндік құны 6 000 000 теңге.

1. Активтің нақты құны сомасы:

   3390 «Басқадай кредиторлық берешек» шот дебеті

   1030 «Ағымдық шоттағы ақша» шот кредиті                                        6 000 000.

   2. Гудвилл  сомасына:

   2710 «Гудвилл»  шот дебеті

      1030 «Ағымдық шоттағы ақша» шот кредиті

       3. Қосылған кезде:                                                                                    2 000 000.

   Барлық  активтердің дебеті

      3390 «Басқадай кредиторлық берешек» шот кредиті                            6 000 000.

             Сатып алынған таза активтердің әділ құны фирманың сатылым бағасы мен алынған активтердің әділетті құн арасындағы есептелетін теріс айырма болып табылады және теріс гудвилл (бэдвил) деп аталады. Кез келген теріс гудвилл фирма алған активтердің құндылықтарын азайту үшін пропоционалды бөлінуге тиіс. Мұндай жағдайда теріс гудвиллді болдырмау үшін материалдық активтердің құныдылығын азайту қажет:

• мемлекеттік жәрдем ақша (субсидиялар) есебінен шығындардың

   нақты сомасына (бағдарламамен қамтамасыз ету):

   2730 «Бағдарламаны қамтамасыз ету» шот дебеті

   6230 «Билікті атқарушы органдардың  жәрдем ақшалары (субсидиялары)»  шот кредиті.

   Есепті  жыл соңында кірістер жиынтық  табысты  арттыру үшін есептен  шығарылады:

   6230 «Билікті  атқарушы органдарының  жәрдем ақшалары (субсидиялар)» шот дебеті

   5610 «Жиынтық табыс» шот кредиті;

• айырбас – ұқсас емес активке айырбастау нәтижесінде  алынған материалдық емес активтердің бастапқы құны алынған немесе төленген ақшалай қаражат  сомасына  түзетілген, айырбасқа алынған активтің өткізу құны бойынша  мойындалып, танылады.

   Тауарлық  белгі алынды:

            а) келісімшарттық құнға :

   2730 «Басқадай материалдық емес активтер» шот дебеті

   3310 «Жеткізушілер мен мердігерлерге қысқа мерзімді кредиторолық      

   берешек» шот кредиті                                          100 000;

           ә) ҚҚС сомасына:

   1420  «Өтелетін ҚҚС» шот дебеті

   3310 «Жеткізушілер мен мердігерлерге қысқа мерзімді кредиторолық

   берешек» шот кредиті                                            16 000.

   Материалдық емес активтердің амортизациясы (мүліктің ұсталу, тозу дәрежесне  қарай құнын бірте-бірте төмендету) субъектінің қызмет  ету мерзімінен артпайды. Материалдық емес активтердің амортизацияланатын сомасы оның пайдалы қызмет ету мерзімінің бағасына  неғұрлым жуық негізді түрде бөлінеді.

             Материалдық емес амортизацияны есептегенде оларды қолдану орнына байланысты мынандай бухгалтерлік жазбалар жасалады:

   8418 «Материалдық емес активтердің  амортизациясы», 7110 «Тауарларды (жұмыстарды, көрсетілетін  қызметті) өткізу бойынша шығындар», 7210 «Жалпы және әкімшілік шығындар» шоттарының дебеті.

   2740 «Материалдық емес активтердің  тозуы» шоттарының кредиті.

          Барлық жағдайларда  негізгі   құралдардың объектілері пайдалану   мерзімі аяқталғанша  бастапқы  түрін сақтайды, бірақ құны нақты тозу сомасынан төмендейді. Тозудың қалыпты қызмет мерзімі бойы активтің амортизацияланатын құнының жүйелі  бөлінуі түріндегі құндық шамасы амортизация деп аталады. Пайдалы нормативті қызметті барлық мерзімі бойы әрбір есепті  кезеңге амортизациялық  төлемдер субъектінің шығындары болып табылады.

Материалды  емес активтер қозғалысы (келіп  түсуі, шығысталуы) бойынша  шоттар корреспонденциясы:

 

   4. Тауарлы материалдық қорлар есебі және жеткізушілермен есептесу тәртібі

   а) Тауарлы-материалды қорлар есебі.

  Тауарлы – материалдық қорларды  кәсіпорын  әртүрлі жағдайда алуы мүмкін: жабдықтаушының қоймасынан, темір жол станцияларынан, аймақатрдан, аэропорттардан, материалды жауапты тұлғалар арқылы өз қоймаларынан.

  Жабдықтаушылардың қоймаларынан тауарлы – материалдық  қорды алған кезде алушы кәсіпорын  өздерінің жауапты тұлғалары  арқылы жүзеге асырылады. Материалдардың қозғалысын есепке алынған кезде  мынадай типтік құжаттар пайдалынады.

  Жабдықтаушылардың қоймаларынан тауарларды алу үшін материалды жауапты тұлғаға сенімхат беріледі. Сенімхатты бухгалтерия рәсімдеп, алушының қолын қойғызып, қолхат алу арқылы береді. № М – 2а типтік ведомосы арқылы нысаны, алдын  -ала нөмірленген және түптелегн Журналға (ү.№ М-3) тіркеледі. Берілген сенімхатты есептеу журналы, сенімхатты тіркеуге және беруге жауапты тұлғаға сақталады. Сенімхатты беру үшін лауазымды тұлғамен келісім шарт жасалады, ондай келісім шарты жоқ болған жағдайда бір жолғы сенімхаттар беріледі. Берілген сенімхатта шаруашылық жүргізуші субъектілер оның мерзімін көрсетеді. Сенімхатқа кәсіпорын басшысы, бас бухгалтері қол қойып, мөр басады. Сол сенімхатты алынатын тауарлардың тізімі сенімхаттың артқы жағында жазылады.

  Бір қоймаға жататын тауарлы –  материалдық қорлар алынған жағдайда оған бірнеше накладной керек  болса, сенім беруші тұлғаға бір  сенімхатын беруіне болады, бірақ  онда берілген барлық накладной нөмірі, күні көрсетілуі тиіс.

  Пайдаланбаған сенімхатты қайтарған кезде оны «Сенімхаттарды есепке алу журналына» тіркейді және оның түбіршегіне «пайдаланбаған» деген белгісін жасайды. Жабдықтаушылар тауарлы – материалдық қорларды босатқан кезде, әрбір жіберілген тауарлы – материалдық қорларды бақылау жасау үшін пайдалынады. Ал 3-шісі бухгалтерияға беріледі. Тауарлы- материалдық қорларды босатып біткен соң ең соңғы партиясының құжаттырмен бірге сенімхатын да бухгалтерияға тапсырылады.

  Жабдықтаушылардан  сатып алушының қоймасына автотранспортпен тауарлы –материалдық қорларды жеткізіп берген кезде сатып алушылардың материалдары материалды жауапты тұлғасы жабдықтаушылардың экспидиторынан алған тауарлы –материалдық қорлардың санын және брутто салмағын, тауарлы – көліктік накладной мәселесімен салыстырады, ол екі дана жасалады. Егер олардың мәлімдемесінде айырмашылық болмаса, онда оның бір данасына қол қойып және штамп басып, тауарлы –материалдық қорлар қабылданды деп жазады. Накладнойдың бір экземпляры материалды жауапты адамда қалады. Ал егер сомасы мен санында айырмашылық болса, Акт жасалады. Ол екі дана қылып жасалады және оған жауаптылары қол қояды.

  Тауарлы – материалдық қорларды қабылдау кезінде жүзеге асырылатын операциялардың барлығы автомобильмен, сумен, авиациямен әкелетін жүктердің операцияларына ұқсас болып келеді.

  Тауарлы – материалдық қорларды кірістеуге мына құжаттар негіз болып саналады:

            Шот фактура, онда: тауар нөмірі мен күні, атауы және жабдықтау мен тауарлы – материалдық қорларды сатып алушының СТН, ҚҚС-ын есепке қою туралы куәлік нөмірі, әкелінген тауарлы – материалдық қорлардың атаулары мен саны құны, акцизделетін тауарлы – материалдық қорлардың сомасы т.б.

  Кіріс ордері. Жабдықтаушылардан немесе өңдеуден түскен запастарды есепке алу үшін пайдалынады. Ол бір ғана данада жазылады және ол қоймаға келіп түскен кезде толтырылады.

  Материалдарды қабылдау туралы акті. Жабдықтаушылардың ілеспе құжаттарындағы мәліметтерді сандық сапалық айырмашылықтары бар босалқыларды қабылдау кезінде қолданылады. Құндылықтарды қабылдағаннан кейін құжаттармен қоса актілердің бір данасы материалдық қорлардың қозғалысын есепке алу үшін бухгалтерияға, ал екіншісі – жабдықтаушыға талап хатын жазу үшін , жабдықтау бөліміне жіберіледі.

  Материалдық құндылықтарды өндірісте  дайындалған және сақталған кезіндегі  жетіспеушілігі мен  жоғалуы туралы актісі. Бұл құжат материалдарды қабылдау жөніндегі Акт –ге тіркеледі. Екі данасы толтырылады, комиссия мүшелері мен кінәлі кісілер қол қояды. 1-ші данасы бухгалтерияға, ал екіншісі – бөлімшеді қалады.

  Материалдардың  бөлінуі, сынуы, қирауы туралы актісі. Кәсіпорындарда сынудың , бүлінудің, қираудың нәтижесінде арзандатуға және қорларды есептен шығару үшін пайдалынады. Ол 2 дана етіп жасалынады. 1- ші дана бухгалтерияға жіберіліп, 2-шісі данасы бөлімшеді қалады.

  Тауарлы – материалдық  қорларды босатқанда рәсімделетін құжаттар.

  Кәсіпорын қоймасынан материалдар өнімді әзірлеуге  және басқа да шаруашылық қажеттілігі  үшін цехтарға, сондай – ақ сыртқа өңдеуге  немесе артығын сатуға босатқан кезде  пайдалынады. Тауарлы – матералды  қорларды цехтан цехқа берілсе, онда оны өндірістің ішіндегі қозғалысы деп санайды, ал егер де орталық қоймадан цех қоймасына берілсе, онда ол өндіріс шығыны ретінде танылады.

  Материалдардың  шығысы мынадай құжаттар бойынша  рәсімделеді:

  Лимиттік  – жинақтама картасы; материалдарды  айырбастауға арналған талап –актісі; материалдарды босатуға арналған талап накладнойы, накладной.

  Жабдықтаушылар  тауарларды босатқан кезде әрбір  жіберілген бөлігіне 3 данада накладной  жазады. Онда сенімхаттың нөмірі, күні көрсетіледі. 1- ші данасы тауарларды алушыда, ал екіншісі жіберушінің өзінде қалады, үшіншісі бухгалтерияға беріледі.Тауарларды босатып біткен соң ең соңғы партиясы құжаттарымен бірге сеніхатын да бухгалтерияға тапсырады.

  Лимиттік  - жинақтама картасы - өнімді дайындауда үздіксіз пайдалынатын құндылықтарды бостау, сондай – ақ өндіріс қажеттілігіне керек құндылықтарды босатудың белгіленген лимиттерін сақтауға, ағымдағы және қоймадағы материалдық қорларды бақылауға және олрады есептен шығаруға негіз бола алатын құжат. Лимиттік жинақмата карталары жабдықтау бөлімі немесе жоспарлау бөлімі материалдардың бір түріне 2 дана етіп дайындалады. Бір данасы ай басталғанша цехқа қорды пайдаланушыға, 2-ші қоймаға немесе цехтың қоймасына беріледі. Өндіріске қорлар қоймалардың, цех өкілдерінің лимиттік – жинақтама картасы ұсынған кезде ғана босатылады. Қоймашы екі данаға да бостаылған қордың күні мен мөлшерін жазған соң, лимитте қалған қалдығы шығарылды.

  Қоймашының  лимиттік – жинақтама картасын цех  өкілі, ол цехтың лимиттік – жинақтама картасына қоймашы қол қояды. Цех өнім қорларды алу кезінде тікелей материалдар есебінің картотекасына қол қояды, ал қоймашы лимиттік – жинақтама картаға қол қояды.

  Материалдарды айырбастауға арналған талап – актісі. Бұл құжат қорлардың белгіленген лимиттен артық босатылуын немесе олардың ауыстырылуын есепке алу үшін қолданылады, сондай –ақ қоймадан қорларды шығаруға негіз болып табылады. Ол екі дана етіп дайындалады: біріншісі алушыға, ал екінщісі – қоймаға. Қоймашы актінің екі данасына да босатылған қорлардың күні мен мөлшерін белгілеп, содан соң қалдығын шығарады. Алушының актісіне қойма меңгерушісі, ал қойма актісіне – алушының өкілі қол қояды.

  Материалдарды босатуға арналған талап  накладнойы. Босалқыларды субъектінің өз ішіндегі қозғалысына және олардың кәсіпорынның аумағынан тыс жердегі шаруашылықтарына, сондай – ақ басқа мекемелерге босатуды есепке алғанда пайдалынады.

  Ол  екі дана дайындалады. Материалдарды  өз кәсіпорынының шаруашылықтарына босатқанда данасын алушыға, екіншісін  – қоймаға, кейінірек бухгалтерияға өткізіледі. Бір данасы қоймаға, ал екіншісі цехқа құндылықтарды кіріске алуға негіз бола алады.

  Кәсіпорынның  аумағынан тыс жерде орналасқан өз шаруашылықтарына немесе басқа мекемелерге  материалдық құндылықтарды босатқан кезде талап – накладной келісімдердің, нарядтардың және басқа тиісті құжаттардың негізінде дайындалады. Бірінші данасы қоймаға материалды қоймаға босатуға негіз болады, ал екіншісі материалды қабылдап алушыға беріледі. Материалды босатқан кезде өзі алып кететін жағдай туса, алушы қол қойған талап-накладнойды, сондай-ақ егер қорлар кейін төленетін болып босатылып жатса, қоймашы есеп айырысу төлемдік құжаттарын толтыруға бухгалтерияға жібереді.