Бухгалтерияның құрылымы және шаруашылық субъекісінің есебін ұйымдастыру

     Жанама  - кесімді жүйе жабдықтарға және жұмыс орындарына қызмет көрсетуші жұмыскерлердің еңбек өнімділігін өсіруге ынталандыру үшін қоланылады. Мұндай жұмыскерлердің еңбегі олар қызмет көрстетін негізгі жұмысшылар өндіретін өнімнің есебінен жанама – кесімді бағалаулар төленеді.

     Аккордық жүйеде орындалатын   жұмыстың көлемі алдын ала белгіленіп, бағалау белгіленеді. Жұмыс орындалу мерзімін көрсету арқылы бағаланады. Жұмысты орындауға наряд жазылады да, онда табыстың жалпы сомасы, жұмысты аяқтау мерзімі, көрсеткіштер мен сыйақының мөлшері көрсетіледі.

     Кесімді, сондай  - ақ мерзімді еңбек ақылар жеке түрде және ұжымдық (бригада)  түрде жүзеге асырылуы мүмкін. Бригадалық нысан әдетте  кәсіптерді қоса атқару және орындаушылар бірін бірі ауыстыруы  қажет болғанда қолданылады. Бригада  ұжымының еңбек ақыны және жұмыстың жалпы нәтижесіне бригаданың әрбір мүшесінің шынай үлесін есекере отырып сыйақыны анықтауға құқығы бар. Кәсіби шеберлігі мен кәсіптерді қоса атқарғаны үшін қосымша ақылар мен үстемелерді белгілеу жөнініде айталық. Бригадалық табысты бөлу КТУ ескерілген тариф бойынша жалақыға пара – пар жүргізіледі. Тарифтік ставкалар мерзімдік ақы алатындар үшін және бір сағат жұмыс үшін кесімді ақы алатын үшін қызметкерлер разряды бойынша белгіленген. Жұмысшылардың қызметіне ақы төлеу  тарифтік ставкалардың негізінде, ал қызметкерлер үшін лауазымдық қызметақы негізінде жүргізіледі.  Кесімді бағалаулар қолданыстағы уақыт нормалары мен шығарылым нормаларына негзделеді.  Уақыт нормасы – бұл адам / сағат, адам / күн көрсеткіштерімен көрсетілген, жұмыс бірлігін орындауға қажетті уақыт. Шығарылым нормасы қызметкер уақыт бірлігінде жасауға тиіс жұмыс санымен анықталады. Кесімді бағалау былайша есептейді:

1. Шығарылым  нормасын қолданған  кезде  (Н шығ.) Б=Т/Н шығ. , мұндағы Т  – тиісті разрядтың тарифтік ставкасы (Бірегей тарифтік кесте айлық балансына бөлу жолымен анықтайды).

2. Уақыт  нормасын қоладнған  кезде  (Н уақ.) Б=Т*Н уақ. 

     Төлемнің  мерзімдік нысаны қызметкерлердің  барлық санатына қолданылады. Еңбек  ақыны есептеу жұмыс уақытын  пайдалануды есепке алу табелінің негізінде жүргізіледі. Мерзімдік ақы алатын жұмысшының еңбек ақы сомасы нақты жұмыспен өтелген сағаттардың сағаттық тариф ставкасына көбейтіндісі ретінде анықталады. 

Еңбек ақы = нақты жұмыспен*сағаттық тариф 

     Мерзімді  еңбекақы төлеу – мұнда істелген уақыт санына байланысты сый беру және жұмысшыға басқадай ақшадай түрде, нақты атқарылған жұмысқа бекітілген тариф немесе еңбекақы бойынша төленетін жалақының бір түрі.

Мұнда еңбек жай және күрделі, төменгі  және жоғарғы мамандықта болуы мүмкін. Бұл жағдайда еңбекақы төлену жұмысы тариф арқылы жіктелініп іске асады.

     Нақты істелінген уақыт (сағат) мерзімін тарифті  еңбекақы мөлшеріне көбейту жолымен  еңбекақыны анықтайды.

     Тарифтік  еңбекақы мөлшері  – жұмысшының бір сағат, бір күн немесе бір ай ішінде алатын жалақысының көлемін белгілеу. Сағаттық, күндік және айлық тарифтік еңбекақы мөлшері еңбектің мөлшерленуіне және түрлі жағдайда әртүрлі есептелетіндігіне байланысты болады.

     Жұмысшылардың әртүрлі квалификациясына қарай  еңбекақы төлеудің біркелкі тарифтік торы қолданылады.

     Бірыңғай  тарифтік торда 21 тарифтік разряды  бар. Бұл жүйе шаруашылықты жүргізу  нышанына, меншік нышанына және бюджеттік  ұйымдарға тәуелсіз барлық кәсіпорындарға арналған:

1-8 разрядтар  бойынша – жұмысшыларға төлемдер;

6-15 разрядтар  бойынша – линиялық қызметкерлердің төлемдері;

4-11 разрядтар  бойынша – орта білімді мамандардың  төлемдері;

7-15 разрядтар  бойынша – жоғары білімді мамандардың  төлемдері;

10-20 разрядтар  бойынша – кәсіпорынның басшылары,  бөлімдердің, функционалдық қызметтер  басшыларының төлемдері;

9-21 разрядтар  бойынша – ғылыми қызметкерлердің  төлемдері.

     Мерзімдік ақы алатын 6-разрядтағы сағаттық тариф  ставкасы 76 теңге болған кезде 182 сағат  жұмыс істеген. Еңбек ақы сомасының  есептелуі: 182*76=13732 теңге.

     Қызметкерлердің еңбек ақысы бойынша есептеледі:

• егер жұмыскер сол айдығы жұмыс күндерінде толыұтай жұмыс істесе, онда еңбек ақының мөлшері қызметақы мөлшеріне сәйкес келеді:
• егер жұмыскер сол айдағы жұмыс күндерінде толықтай  жұмыс істемесе, онда жалақы нықты жұмыспен өтелген уақытқа қарай есептеп шығарылады.

     Мысалы: қызметақысы 11300 теңге фирма менеджері айдағы 26 жұмыс күнінің 20 күнінде жұмыс істеген.

   Айдың орташа күндік еңбек  ақысы: 11300/26 =434,62 теңге. Менеджердің  жалақысы 434,62*20=8692,4 теңге құрайды.  Жай мерзімдік жүйе жұмыскер еңбегінің  түпкілікті нәтижесі мен оның еңбек ақысы арасындағы байланысты қамтамасыз етпейді. Шаруашылық субъектісі жұмыскердің еңбегіне ақы төлеу үшін мерзімдік – сыйақылық жүйені қолдануға құқылы. Бұл орайда сыйақы беру мынадай көрсеткіштер бойынша еңбек ақы қорына (К-т 4230) немесе тұтыну қорына (562-шот) жүргізіледі:

   1.Өндірістік тапсымаларды орындау  және асыра орындау;

   2.Еңбек өнімділігінің өсуі, бұымның  еңбекті қежет етуін төмендету,  шығарылымының  жаңа нормасын, қызмет көрсету  мерзімін игеру басқалар.

     Сыйақы  мөлшері орындалған жұмыстың маңыздылығы  мен күрделілігіне қарай кәсіпкер мен жұмысшылардың толтарына  сараланып белгіленеді.

     Мысалы, сыйақы беру туралы ережеде жабдықтың тұрып қалуын қысқарту үшін кезекші слесарьларға тарифтік ставкасының 20% - ті мөлшерінде сыйақыберу көзделеді.

     Техника ық себептерге байланысты жабдықтардың тұрып қалу нормасы 5%  құрайды.  Кезекші слесарь есепті айда 180 сағат  жұмыс жасаған. Тарифтік сатвка 100 %, жабдықтың айішінде тұрып қалуы - 3%.

   1.Мерзімдік еңбек ақы: 180*100=18000 теңгеге тең.

   2.Жабдықтың тұрып қалуын төмендетудің  әрбір   % - ті үшін сыйақы  мөлшері 20%/5%=4%.

   3.Жабдықтың тұрып қалуын қысқарту 5% - 3% = 2%,

   4.Сыйақының % - тік мөлшері 4%*2%=8%,

   5.Сыйақы сомасы: 18000*8% = 1440 теңге,

   6.ай ішіндегі еңбек ақы 18000+1440 = 19440 теңге.

   Материалдарды үнемдеген жұмысшыларға  сыйақы беруге бір жұмыс орны, бригада учаскесі боынша нақты  үнемделген материалдар сомасынан  белгілі бір % жасалуы мүмкін.

   Мысалы. Мерзімдік ақы алушы жұмысшы 180 сағат жұмыс істеп есепті айда 1200 теңге сомасының материалдарын үнемдеген. Сыйақы беру туралы ережеге сәйкес сыйақы нақты үнемделген материалдардың 35% мөлшерніде есептелінеді. Тарифтік сатвка 100 (сағатпен):

1. Мерзімдік еңбек ақының сомасы 180*100 = 18000 теңге.

2.Материалдарды  үнемдегені үшін сыйақы 1200*35% = 42000 теңге.

3. Айдағы  еңбек ақы сомасы 18000+42000=60000 теңге.

   Сыйақы цехтардың  және бүкіл  кәсіпорынның  жалпы ұжымдық жұмыс  көрсеткіштер үшін  есептелуі  мүмкін (өндірістік тапсырмаларды, жеткізу шарты,  өткізу көлемін орындау және асыра орындау). Сыйақы көлемі жалпы кәсіпорын бойынша белгіленеді.

   Мысалы. Цехтың қол жеткізген жұмыс көрсеткіштері үшін бұйрыққа сәйкес кезекші слесарь 15% мөлшерніде сыйақы алады. Слесарь 160 сағат жұмыс істеген. Тарифтік ставка 100 теңге.

   1.Тарифтік еңбек ақы: 160*100 = 16000 теңге.

   2.Сыйақы: 16000*15% = 2400теңге.

   3.Еңбек ақы сомасы 16000+2400 = 18400 теңге.

   Қызметкерлер кәсіпорын жұмысының  жалпы көресткіштері үшін сыйақы  алады.

    Жеке өсімдік еңбек  ақы

    Табыс әрбір жұмысшының жұмыс  нәтижесіне байланысты. Ол белгіленген  бағалауды дайындалған бұйымдардың  сапасына көбейту жолдарымен  анықталады.

   Мысалы. Кесімді ақы алатын жұмысшыға  белгілі 250,56 теңге бағаланатын  30 бөлшекті әзірлеу тапсырылды. Еңбек ақысы 30*205,56=7516,8 жеңге.

     Бригадалық кесімді  еңбек ақы

     Жұмысшыларды  еңбек ақысы бригадалардың, учаскенің  жұмыс нәтижесі бойынша анықталады. Бағалар жеке (әрбір кесіпке) және кешенді (ұжымдық) болуы мүмкін.

     Жеке  бағалауды қолданған кезде еңбек ақы жұмыстың осы түрінің бағалауын бригада, цех, учаске жасаған (өңдеген) бұйым (жұмыс) санына көбейту жолымен анықталады.

     Кешенді бағалауды қолданған  кезде бригаданың кесімді табысы анқталады. Ол бригада мүшелерінің арасында еңбек ақы тарифіне пара – пар бөлінеде (жұмысшы разрадының тарифтік ставкасын нақты жұмыспен өтелген сағаттарға көбейту арқылы). Еңбек ақы КТУ ескерілген тариф бойынша (КТУ еңбек ақысы) есептелінеді, содан кейін бөлу коэффициенті анықталады (бригаданың кесімді еңбек ақысы  КТУ ескерілген тариф бойынша бригада еңбек ақысына бөлінеді). Әрбір жұмысшының айлық  еңбек ақысы тариф бойынша еңбек ақыны бөлу коэффициентіне қайта  көбейту арқылы анықталады.  

   Мысалы. Құрамында 3-ші, 5-ші, 6-ші разрядты  3 адам бар кесімді ақы алушы жұмысшылар бригадасы әрқайсысы 8-40,40 теңгеден бағаланған екі машинаны жинады. Ахметов 80 сағат жұмыс істеген (6-разряд), Ким 60 сағат жұмыс істеген (5-разряд), Петтов – 70 сағат жұмыс істеген (3-разряд).

   1. Бригаданың  еңбек ақысы 8040,40*2машина = 16080,80 теңге.

   2. Тариф бойынша еңбек ақы:

     Ахметов 80*100=8000 теңге

     Ким 60*80=4800 теңге

     Петров 70*56= 3920 теңге.

3.Нақты еңбек ақыны бөлу коэффиценті

     16080,8 /(8000+4800+3920) =096

   4.  Айлық еңбек ақы:

      Ахметов 8000*0,96=7680 теңге

     Ким 4800*0,96=4608 теңге

     Петров  3920*0,96=3000 теңге

   Жиыны:16080,80 теңге.

   Жанама – кесімді  жүйеде қызмет көрсетуші жұмысшылардың еңбек ақы мөлшері осы жұмысшылар қызмет көрсеткен негізгі өндірістік жұмысшылар еңбегінің түпкілікті нәтижесіне тікелей тәуелді болыды. Бұл орайда жанама – кесімді бағалау қызмет көрсетуші жұмысшылардың тарифтік еңбек ақысының негізгі жұмысшылар жоспарлаған өнім шығарылымның санына қатынасы ретінде анықталады.

       Қосымша еңбек  ақыны құжатпен рәсімдеу және есептеу тәртібі.

   ҚР еңбек заңдарына сәйкес  жұмысшылар мен қызметкерлердің  мынадай жұмыспен өтелмеген уақыттары  төленеді:

   1. Мемлекеттік және қоғамдық  міндеттемелерді орындау уақыты;

   2. Жасөспірімдердің жеңілдік сағаттарын төлеу;

   3. Нәрестені тамақтандыруға араналған қосымша үзілістерді төлеу;

   4. Кезекті және оқу демалыстарының уақытын төлеу;

   5. Пайдаланылмаған демалыс үшін өтемақы;

   6. Жұмыстан босаған кездегі шығу жердемақысы.

     Жұмыспен  өтелмеген уақыт орташа еңбек  ақы бойынша төленеді. ҚР Еңбек  және әлеуметтік қорғау министрлігінің 5.09.97 ж. №3 және ҚР Қаржы министрлігінің 16.09.97 ж. №17/8340 бұйрықтарымен бекітілген Ұйымдардың қызметкерлеріне орташа еңбек ақыны есептеудің тәртібі туралы Нұсқаулыққа   сәйкес ұйымдардың қызметкерлеріне орташа еңбек ақы есептеу үшін төлемдердің алдындағы 12 күнтізбелік ай есепткі кезең болып табылады (1 жылдан кем  уақыт жасаған қызметкерлер үшін орташа жалақы нақты жұмыспен өтелген уақыт үшін белгіленеді).

   Орташа еңбек ақыны анықтау үшін: