Бухгалтерияның құрылымы және шаруашылық субъекісінің есебін ұйымдастыру

   Негізгі  құралдардың  жарамсыздығын анықтау  үшін кәсіпорында арнайы комиссия құрылады. Объектілердің істен шығуын комиссия орын басқарушымен бекітіледі, ал бухгалтер карточкада объектінің есеп шығу күні мен акт номерін қойы.

   Негізгі  құралдардың қолдану орындарында(цехтар мен бөлімдерде) негізгі  құралдардың хаттамалық тізімі (Негізгі құралдардың формасы) жүргізіледі, мұнда қолданыстағы негізгі құралдар объектілері туралы ысққаша мәліметтер беріледі.

   Кәсіпорын ішіндегі түскен, есептен шыққан және орын ауыстырылған негізгі  құралдарға хаттамалық карточкаға сәйкес жазудан кейін ай соңына дейін бөлек сақталады. Бұл ай сайын солардың негіінде негізгі  құралдар амортизациясын (тозуын) есептеу жасалатындықтан қажет.

   Тозу  кәсіпорын  балансындағы  негізгі  құралдардың  барлық  түрі  бойынша  (жер  және  табиғи  ресурстар,  тұрмыстық  қор  нысандары,  кітапханалық  қор,  мұражайлық  және  сәулет  құндылықтарынан  басқа) есептелінеді.

   Негізгі  құралдар  нысаны  бойынша  амортизациялық  есептеулер  осы  нысанды  бухгалтерлік  есепке тіркеген  бойдан  кейінгі  айдың  бірінші  күнінен  басталады,  және  осы  нысанның  құның  толық  өшіргенше  немесе  оны  бухгалтерлік  есептен  жойғанша  есептелінеді. 

   Негізгі  құралдар  нысаны  бойынша  амортизациялық  есептеулер  осы  нысанды  бухгалтерлік  есептен  жойған  немесе  оның  құның  толық  өшірген  айдан  кейінгі  айдың  бірінші  күнінен  бастап  тотылады.

Негізгі құралдар және МЕА  есебінің талдауы

   Негізгі құралдардың жағдайы келесі көрсеткіштер арқылы көрсетіледі:

1. негізгі құралдардың техникалық жағдайының көрсеткіштерін мінездейді:

   Негізгі құралдардың теоретикалық көрсеткіштері  келесі формуламен есептеледі:

жылдық  коэффициент  =      Қалдық құн

                                                Бастапқы құн       

Амортизацияның  жиналу

         коэффициенті               =   НҚ тозу сомасы + МЕА тозу сомасы

                                                                         Бастапқы құн

Тозу  коэффициенті  =    Тозу сомасы

                                         Бастапқы құн 

Негізгі құралдардың аудиті

   Негізгі құралдардың аудиті мыналарды анықтауға жол береді:

• сақталуы және техникалық жағдайы;
• құжаттарды операциялар бойынша түсуі, жылжуы және енуінің дұрыс толтырылуы;
• амортизация аударымдарының дұрыстығы;
• бухгалтерлік есеп шоттарында негізгі құралдардың түсуі, жылжуы және енуінің дұрыс көрсетілуі;
• ремонттың жоспар бойынша, өз уақытында және сапалы орындалуы.

   Бақылаудың  қайнар көзіне НҚ түсуі, енуі, жылжуы және де НҚ синтетикалық және аналитикалық есебі жатады.

   Бір айта кететін жайт, инвентарлық карточкалардың көрсеткіштеріне жақсылап көз жеткізу керек. Негізгі құралдардың дұрыс сақталуын қамтамасыз ету үшін сапалы инвентарлық тексеруді өткізу керек.

   Бухгалтерлік  есептің нәтижелерінің дұрыстығын, уақытында және толық қанды жүзеге асырылуына көз жеткізу керек.

    Негізгі құралдарға мына талаптарға сай келетін материалдық активтер жатады:

    -болашақта  экономикалық пайда әкелетін  активтер;

    -серіктестік  бұл активтерді тауар немесе  қызмет өндіру немесе көрсету  үшін пайдаланады және оны  басқа серіктестікке жалға бере  алады немесе әкімшілк қызметте қолдана алады;

    -активтің  нақты құнын анықтауға және  оны бірнеше жыл өндірісте  қолдануға болады;

    -актив  қайта сату үшін алынбайды;

    Осыған  қоса негізгі құралдарға серіктестік  тікелей қатыспайтын және серіктестік  одан пайда күтпейтін, бірақ оларсыз серіктестік қызметі заңсыз болып табылады. Оларға қауіпсіздікті қамтамасыз ететін қондырғылар мен құралдар және қоршаған ортаны қорғайтын құралдар мен қондырғылар жатады.

    Негізгі құралдар пайдалану мақсатына және атқаратын қызметіне қарай мынадай  топтарға бөлінеді:

    -жер;

    -ғимараттар;

    -машиналар,  құралдар және өткізгіш тетіктер;

    -кеңселік  құрал жабдықтар және техникалар;

    -тағы  басға негізгі құралдар.

    Негізгі құралдардың бухгалтерлік есебі: негізгі  құралдардың келіп түсуін, серіктестік  ішінде орын ауыстыруын және шығуын, дұрыс құжаттық рәсімделуін және бухгалтерлік есепте уақытылы көрсетілуін; олардың материалдық жауапты адамдарға бекітілуін және сақталуы мен ұтымды пайдаланылуын бақыланады; негізгі құралдардың есептелген амортизациясы мен тозу сомасының есепте дұрыс көрсетілуін, сондай-ақ есептелген амортизация сомасының есепте дұрыс көрсетіледі және негізгі құралдардың қор қайтарымын анықталып, жаңа техниканың және оны қолданудың жаңа әдістерінің тиімділігі негізгі құралдарды жөндеу бойынша шығындардың сенімді есебін құрастырылады. Негізгі құралдарды түгендеуді және қайта бағалауды мезгілінде жасайды және олардың нәтижесін сонымен қатар негізгі құралдарды сату және олардың басқаша шығу нәтижелерін есепте нақты көрсетілуін қамтамасыз етеді

    НҚ  объектілері субъектінің бухгалтерлік балансынан:

    1. Физикалық және моральды тозғанда;

    2. Шаруашылық  қызметте  пайдаланылмаған   объектілер сатылғанда;

    3. Жарғылық капиталға салым ретінде  басқа субъектілерге берілгенде;

    4. Басқа заңды немесе жеке тұлғаларға  өтеусіз берілгенде;

    5. Қалдықтарды ұзақ мерзімді (қаржылық) жалға бергенде;

    6. Кемшіліктерге, табиғи апаттарға  және басқа себептерге байланысты  есептен шығарылады.

    Негізгі құралдарды пайдаланғанда оның бастапқы құнына өзгерістер енгізілуі мүмкін. Өзгеріс НҚ қалпына келтіру, қайта жабдықтандыру, оның конструкциясын өзгерткен кезін жағдайда енгізіледі және осыған қоса НҚ сақтауға, оның нормативтік көрсеткіштерін бір қалыпта ұстауға кеткен шығында кіреді.

    Негізгі құралды пайдаланған ұақытта  серіктестікте амортизация есептеледі. Амортизацияны есептеу серіктестікке НҚ экономикалық пайда әкелетін ұақыт мерзіміне дейін пайдалануға мүмкіндік береді.

    Амортизация сомасы қаржылық кезеңде шығын деп  танылады. Серіктестікте амортизация  есептеудің тікелей әдісі қолданылыды.

    НҚ  қызмет ету мерзімі – ол НҚ  пайдаланғанда болшақта экономикалық пайда күтілетін мерзім. Серіктестікте қаржылық есепті қалыптастыру үшін мынадай НҚ амортизация есептеу мерзімдері қолданылады: 

    жер        амортизация есептелмейді

    ғимарат              8-10 жыл

    машина мен құрал жабдықтар                    3-30 жыл

    көлік құралдары              5-10 жыл

    басқа                НҚ 4-20 жыл

    Белгіленген жылдар аралығында жеке НҚ үшін қызмет ету мерзімі серіктестіктің алғашқы  кезеңдегі осындай НҚ істелген жұмысқа  негізделіп белгіленеді. Амортизация әр НҚ құралға жеке жеке есептеледі. Олар қолданысқа берілген күннен бастап әр ай сайын есептеледі.

   Амортизацияланатын  құн – «бастапқы құн минус жойылу құны» болып анықталады.

    Қаржылық  есепте әр негізгі құрал бойынше  мынадай мәліметтер қамтылуы тиіс:

    -баланстық  құнан анықтайтын әдістер, егер  бірнеше әдіс қолданылатын болса  әр әдіс бойынша әр НҚ көрсетілуі  керек

    -амортизация  есептеу әдістері

    -пайдалану  мерзімдері және амортизация  нормалары

    -есепті  кезең басындағы және аяғындағы  баланстық құны

   Амортизацияны есептеу әдістері шарушашылық субъектілерінің  есеп саясатында қарастырылады:

1. Құнды біркелкі шегеру әдісі
2. Құнды атқарылған жұмыс көлеміне пара-пар шегеру (өндірістік  тәсіл)
3. Жеделдетіп есептен шығару әдісі (қалдықты азайту әдісі)

   4. Кулмулятивті әдіс.

    Негізгі  құралдар  аудитінде  колданылатын  ақпарат көздері кәсіпорын қабылдаған  есеп  саясатына тәуелді болады.  Бұл есеп  формасын  таңдауда  көрінеді: журнал-ордерлі, мемориалды – ордерлі, қарапайымды, сонымен қатар қолданыстағы  регистрлер  тізімінде, олардың  құрылуында, кезектілігінде  және  оларда  жазу  жүргізу  тәсілінде. Бірақ  есептің  кез- келген  формасында  негізгі  құралдар  бойынша  операциялар  алғашқы  есептік  құжаттаудың  бірыңғайлы  ведомісті аралық  формалары  мен толтырылуы  тиіс  екендігін есте  сақтау  керек:

         НҚ-1 формасы – негізгі  құралдарды  қабылдау -  жіберу  актісі;

         НҚ-3 формасы – жөнделген, қайта   құрылған  және  жетілдірілген   объектілердің  қабылдау –  тапсыру  актісі;

         НҚ-4 формасы – негізгі  құралдарды  жою  актісі;

         НҚ-4а  формасы – автокөлік  құралдарын  жою  актісі;

         НҚ-6 формасы  - негізгі  құралдар  есебінің актісі;

         НҚ-14 формасы – қондырғыларды   қабылдау  туралы  акті;

         НҚ-15 формасы  - қондырғыларды монтажға  қабылдау – жіберу  актісі;

         НҚ-16 формасы қондырғылардың  анықталған  кемістігі  туралы  акті.

    Негізгі  құралдар  қозғалысы мен  олардың  тозуының  синтетикалық  есебі  №13, 10 және 10/1 журнал – ордерлерде  жүргізіледі, ал  компьютерлік  ақпараттық  технологияларды  қолданған  кезде 01, 02  шоттары  бойынша  дебеттік  және  кредиттік  айналымдар  машинаграммосында  жүргізіледі.

   Жалға берілген негізгі құралдар бойынша  амортизациялық аударымдар аренда алушымен аударылады және ол тек ағымдағы шығындар ретінде көрсетіледі. Ағымдағы жал бойынша шығындар ай сайын аударылып тұрады.

   Жалға берілген негізгі құралдар бухгалтерлік есептің типтік шоттар жоспарының 2400-2410 баланс шоттарында жүргізіледі және оған «Ағымдағы жалға берілген» субшот ашылады.

           НҚ түгендеу. Негізгі құралдарды түгендеудің негізгі міндеті болып табылатындар:

1. НҚ нақты қолда барын анықтау, есепте тіркелмеген объектілерді қоса
2. Нақты қолда барын бухгалтерлік есеп деректерімен салыстыру арқылы нқ-дың сақталуын бақылау
3. Бұзылған, күйреген, тозуына байланысты себептерге байланысты пайдалануға жарамсыз нқ объектілерін анықтау
4. Нқ-дың артық немесе пайдаланылмайтын объектілері қайтадан бөлінуге немесе сатылуға тиіс
5. Машина, механизм, жабдық, көліктерді т.б объектілерін ұстау және пайдалану тәртіптерін сақтауды тексеру.

        Түгендеуді:

1. Жылдық бухгалтерлік есептемені жасамас бұрын, бірақ есепті жылдың 1-қарашасынан кешіктірместен жүргізу;
2. Кәсіпорын мүлкін жалға бергенде, өтемін төлеп алғанда, сатқанда, сонымен қатар шаруашылық субъектісі өзгергенде жүргізу міндетті б.т.