Бухгалтерияның құрылымы және шаруашылық субъекісінің есебін ұйымдастыру

        Инвентарлық карточкалардың, инвентарлық  тізімдердің бар жоғын, техникалық  құжаттардың қолда бары мен  жағдайы және жалға берілген  немесе субъекті жалға, не сақтауға  алған нқ басқа құжаттардың  қолда бары тексеріледі. Егер құжаттар жоқ болса, онда олардың ресімделуін қамтамасыз етеді.

        Комиссия «НҚ-дың инвентарлық  тізіліміне» (№1) нқ объектісінің  толық атауын, мақсатын, инвентарлық  номерін, негізгі техникалық және  пайдалану көрсеткіштерін енгізеді.

       Үй, ғимарат т.б жылжымайтын мүліктердің  субъектіге тиесілі екендігін  растайтын құжаттарды, кейбір субъектілерге  субъектінің иелік ету құқын  беретін құжаттарды тексереді.

        Комиссия жетіспеген нқ-дың мәліметтерін, техникалық көрсеткіштерін инвентарлық тізілімге және инвентарлық карточкаға қосады.

        Комиссия кінәлі адамдарды және  қайсібір объектілердегі құрылымдық  өзгерістердің бухгалтерлік есеп  тіркелімдерінде көрсетілмей қалуының  себептерін анықтауға тиіс.

         Меншікті, жалданған және жауапты  сақтаудағы нқ тексеріліп, олар  бойынша әрбір шаруашылық субъектісіне  жеке түгендеу ведомосі жасалады.       Түгендеу кезінде бірінші түгендеу описі құрылады. Түгендеу нәтижесін анықтау үшін бухгалтерияда «нқ-дың түгендеу нәтижелерін салыстыру ведомосі» (инв №18) жасалады. Оған есептік деректердің ауытқуы анықталған объектілер енгізіледі.Түгендеу комиссиясы отырысының хаттамасын кәсіпорын басшысы түгендеу аяқталғаннан кейінгі 10 күннен кешіктірместен бекітеді 

Негізгі құралдарға байланысты шоттар корреспонденциясы: 

 

Негізгі құралдардың амортизация  есебі бойынша  шоттар корреспонденциясы: 

 

Негізгі құралдарды есептен шығаруға байланысты шоттар корреспонденциясы: 

 

Негізгі құралдарды жалға  беру есебі бойынша  жасалған шоттар корреспонденциясы: 

 
 

   б) Материалды емес активтер есебі

   Материалдық емес активтер – жылдық жиынтық табыс алу үшін ұзақ мерзімде кезең ішінде пайдаланылатын материалдық емес объектілер. Олардың материалдық-заттық мазмұны жоқ, бірақ құны болады, құжаттармен қуатталады, табыс әкеледі және табыс алуға алғышарттар жасайды, ұзақ мерзімді кезеңде пайдаланады, мүліктен шығаруға жарамды болады. Материалдық емес активтерге мыналар жатқызылады: патенттерден, лицензиялардан, авторлық шарттардан туындайтын құқытар; жерді, жылжымайтын мүлікті пайдалану құқықтары; ноу-хау; тауар белгілері. Шетелде материалдық емес активтерге серіктестіктің бейнесі (беделі), оның жұмыс стилі, яғни  кеңсенің дизайны, визиткалар, серіктестіктің бланктері, қызметтердің серіктестіктің киім-кешектері жатады. Меншікті өндіріс қызметінің өнімі болып тұтынатын материалдық емес активтер тауар ретінде есептеледі. Олардың кәсіпорын активтерінің құрамында пайда болуы нарықтық қатынастарға көшуге, шартты жүргізудің дүниежүзілік практикасына жақындастыру қажеттілігіне байланысты болып отыр.

   Материалдық  емес активтерді мынандай түрлерге бөліп, жіктеуге болады:

• лицензиялық  келісімдер – кәсіпорынға үкіметтік органдар немесе муниципалитет беретін және қоғамдық меншікті монополиялық пайдалануға (электр желілері үшін қоғамдық жерді пайдалануға  және т.б.) беретін құқытар;
• бағдарламамен қамтамасыз ету, ол әлде сатып алынады, не болмаса субъектінің өзі жасайды және  сыртқы немесе ішкі  мақсаттарға  арналады;
• патенттер – заңды  түрде танылған  және  тіркелген айрықша құқықтар. Патент белгілі бір өнімді шығаруға, не болмаса арнайы ерекше процесс пен технологияны пайдалануға эксклюзивтік құқық береді;
• ұйымдастыру шығындары (қалдырылған шығындар) – субъект шеккен  шығындар, олардан тек болашақта ғана нәтиже алынады немесе шығындар  болашақ кезеңдерге (ұйымның мекен-тұрақты ауыстыруына байланысты шығындар, ұзақ мерзімді  алдын ала төлеу – бірнеше жыл бұрын аванс болып төленетін) сақтандыру;
• гудвилл – субъектінің  жағымды сипаттамасына  байланысты сатып алуышының сауда сәтінде пайда болған құндылығы. Ол сатып алушының бухгалтерлік балансында сатылым (субъектінің тұтастай алғандағы құны) мен таза активтердің жеке-жеке нарықтық құн сомасы  арасындағы айырма ретінде  анықталады. Есеп мақсаттары үшін гудвилл фирманың алған нақты бағасы мен таза активтердің сәйкес теңестірілген әділ нарықтық бағасы  арасындағы  айырма ретінде қарастырылады. Таза капитал: «капитал минус міндеттемемлер» болып анықталады;
• басқадай (авторлық құқықтар – шығарма, әзірлеме және т.б. авторларға заңмен берілетін қорғау формалары, сауда маркалары немесе тауарлық белгілер – ұйымдарға, өнімге (көрсетілген қызметке) берілген, атаулар, рәміздер немесе сәйкестендіруді білдіретін басқалары); франшизалар – мемлекеттік меншікті пайдалану құқығына ие болу немесе коммуналдық қызмет көрсету және т.б. үшін үкіметтік органдар береді.

   Материалдық емес активтер мыналардың нәтижесінде алынады:

• сатып алулар, мысалы: Бағдарламалық қамтамасыз ету алынды:

   а) нақты өзіндік құннан:

    2730 «Бағдарламамен қамтамасыз ету»  шот дебеті 

   3310 «Жеткізушілер мен мердігерлерге қысқа мерзімді кредиторолық берешек» шот кредиті                                                                       60 000;

   ә) ҚҚС сомасына:

   1420 «Өтелетін ҚҚС» шот дебеті;

     3310 «Жеткізушілерге мен мердігерлерге қысқа мерзімді кредиторолық берешек» шот кредиті (12%)                                                                7 200;

   б) объектіні  дайын жағдайға дейін жеткізу бойынша шыққан шығындар сомасына:

   2730 «Бағдарламамен қамтамасыз ету»  шот дебеті;

   3350 «Еңбекақы тқлеу бойынша қысқа мерзімді берешек», 3150 «Әлеуметтік салық», 3390 «Басқадай кредиторлық берешек»                                       8 000;

• жарғы капиталына салымдар – материалдық емес активтер

   тараптардың шартпен белгіленген бағасы бойынша  есепте көрсетіледі:

1. Жарияланған капитал сомасына:

     5110«Төленбеген капитал» шот дебеті

   5010«Жай акциялар» шот кредиті, 5020«Артықшылықты акциялар»,  5030 «Жарғы капиталына салымдар мен пайлар»                                          1 000 000.

    2. Жарғыда көрсетілген, салынған  материалдық  емес активтердің  келісімшарттық құны:

   2730 «Материалдық емес активтер» шот дебеті

   5110 «Төленбеген капитал» шот кредиті                            400 000;

• кәсіпорындардың бірігуі нәтижесінде ие болу – материалдық емес акивтердің бастапқы құны өткізу құны бойынша мойындалады, егер оны күмәнсіз сенімділікпен  бағалау мүмкін болмаса, онда актив жеке материалдық емес актив болып танылмайды, алайда гудвиллге (фирманың іскерлік беделінің бағасы) енеді; өйткені жақсы іскерлік бедел, қолайлы мекен-тұрақ бар, тауар нарықта жақсы белгіленген бағасы бар және т.б.