Бухгалтерияның құрылымы және шаруашылық субъекісінің есебін ұйымдастыру

   «Басқадай резервтік капитал»

   деп аталатын шоттарда есептеледі.

   Резервтік капитал ұйымның  таза пайдасы есебінен қалыптасқан жағдайда бухгалтерлік есепте:

   Дт: «Ағымдағы жылдың бөлінбеген табысы»  шоты;

   Кт: «Заңмен белгіленген резервтік капитал» немесе «Басқадай резервтік капитал» деп аталатын шоттар түрінде жазба жазылуы тиіс.

   Ал  кәсіпорынның резервтік капиталындағы  жинақталған сомасы жұмсалынғанда:

   Дт: «Заңмен белгіленген резервтік  капитал» немесе «Басқадай резервтік  капитал» шоттарының тиістісі;

   Кт: «Есепті жылдың бөлінбеген табысы (жабылмаған зияны)»;

   «Өткен  жылдардағы бөлінбеген табыс (жабылмаған зиян)»;

   «Артықшылығы  бар акциялар бойынша есеп айырысу» немесе тағы да басқа шоттардың тиістілері түрінде екі жақты жазба жазылады.

   Акционерлік қоғамдар т.б ұйымдар өздерінің  тапқан таза пайдасының есебінен әр түрлі  бағыттарға байланысты қорлар құруына  болады. Бұндай бағытта құрылған қор  сомаларын керекті керекті уақытында  жұмсағаннан кейін қайта қалыптастыру кәсіпорын үшін міндетті болып саналмайды. Ол аталған қорлардың есебі «Басқадай резервтік капитал» деп аталатын шотта жүргізіледі.

   Бөлінбеген  пайда (жабылмаған зиян) есебі.

   Кәсіпорынның  қорытынды табысынан бюджетке төленетін  салықтарын және табыстың есебінен өтелетін басқадай шығындарды төлегеннен қалған сомасы есепті жылдың «Бөлінбеген пайдасы (жабылмаған)» болып табылады. Ұйымдарда «Бөлінбеген табыстың (жабылмаған зиянның)» есебі:

• «Есепті жылдың бөлінбеген табысы (жабылмаған зияны)»
• «Өткен жылдардағы бөлінбеген табысы» деп аталатын шоттарда жүргізіледі. Бөлінбеген пайда көбейгенде (келіп кірістелгенде) «Есепті жылдың бөлінбеген табысы» шоты кредиттелінеді. Ал керісінше бөлінбеген пайданың жұмсалуы немесе осы жылғы шеккен зиян «Есепті жылдың бөлінбеген табысы» шотының дебитіне жазылады.

   Жалпы акционерлік қоғамның немесе т.б  кәсіпорынның құрылғаннан бастап жұмсалмаған (бөлінбеген) таза пайдасы оның капиталы болып саналады. Кез-келген кәсіпорынның меншікті капиталының жалпы сомасы, яғни барлық активтерінің сомаларының  қосындысынан міндеттемелері сомаларының қосындысын алып тастағандағы қалған сомасы кәсіпорынның немесе акционерлік қоғамның жарғысында көрсетіліп белгіленген жарғылық капиталының сомасынан кем болмауы тиіс.

   Есепті  жылдың соңында барлық кәсіпорындардың  бухгалтериясында жетінші «кірістер» және сегізінші «шығыстар» деп аталатын бөлім шоттары «Жиынтық кіріс (зиян)» деп аталатын шотпен жабылуы тиіс, яғни бұл шоттарда қалдық қалмайды. Жетінші бөлім шоттарын жабу барысында бухгалтерлік есепте жетінші «кірістер» деп аталатын бөлім шоттары дебеттеліп, «жиынтық кіріс (зиян)» шоты кредиттелінеді. Ал сегізінше бөлім шоттарын жабу барысында бухгалтерлік есепте «Жиынтық кіріс (зиян)» деп аталатын шот дебиттелініп, сегізінші «шығыстар» деп аталатын бөлім шоттары кредиттелінеді. Осы операциялардың қорытындысы бойынша «Жиынтық кіріс (зиян)» шоттың дебеті мен кредитіндегі сомалар салыстырылып, егер дебетіндегі сома артық болған жағдайда кәсіпорынның ағымдағы жылы зиян шеккендігі, ал кредиттік сома артық болған жағдайда кәсіпорынның ағымдағы жылы өзінің істеген жұмысының қорытындысы бойынша тапқандығы болып табылады.

   Егер  кәсіпорын зиян шексе  жылдың аяғында 

   «Есепті жылдың бөлінбеген кірісі (жабылмаған зияны)» шоты дебеттелініп,

   «Жиынтық  кіріс (зиян)» шоты кредиттелінеді.

   Ал  егер кәсіпорын пайда тапқан болса:

   «Жиынтық  кіріс» шоты дебеттелініп,

   «Есепті жылдың бөлінбеген табысы» шоты кредиттелінеді. 

Меншікті  капиталдың талдауы.

Кәсіпорынның  өзінің меншікті құрамының пайда  болуының қайнар көзі меншікті капитал  болып табылады (баланс пассивінің I бөлімі). Меншікті капиталды талдау барысында иммобилді құндылықтарға қосылмаған және көбірек немесе азырақ  түрлене алатын, формада болатын меншікті капиталдың сол бөлігін орнату керек.

Меншікті  капитал мына шоттар есебінде жүргізіледі:

5030 –  салымдар мен пайлар

5420 –  негізгі құралдарды қайта бағалауга  арналған резерв

5460 - өзге  резервтер 

5510 –  есептік жылдың бөлінбеген пайдасы  (жабылмаған залал)

5520 - өткен  жылдардың бөлінбеген пайдасы  (жабылмаған залал)

5610 –  жиынтық табыс (жиынтық шығын).

   Меншікті айналым құралдарының абсолютті өсімін анықтайық. Ол меншікті капитал – баланстағы активтің I бөліміне тең болады.

МК –  А I бөлімі = 60 275 047 – 32 749 313 = +27 525 734(жыл басы)

                               60 275 047 – 18 954 490 = +41 320 557(жыл соңы)

   Алынған көрсеткіштерге қарағанда меншікті капитал динамикасының өте жақсы  өскенін көрсетіп тұр.

   Меншікті  капиталдың мобилділігін анықтайтын жұмсау(моневрлық) коэффициентіне есеп жүргізейік.

Кжұмсау =  меншікті айналым капиталы

                                    МК

Кж = 32 749 313 : 60 275 047 = 0,5 (жыл басы)

Кж = 18 954 490 : 60 275 047 = 0,3 (жыл соңы)

б) Табыстар есебі 

    Кәсіпорынның негізгі табыстарының көздерімен және олардың құрылымымен таныстым. Кәсіпорын табысы негізінен негізгі қызметтен түскен табыстар, негізгі қызмет түрінен емес табыстар, олардың ішінде қызмет көрсетуден, жалдау операцияларынан түскен табыстар, материалдық ресурстармен қамтамасыз етумен, көрсетілген қызмет сапасын, өндірілген өнім көлемінің сапасына сай болуынан және еңбек ресурстарын, материалдық-техникалық ресурстарды тиімді, яғни оңтайлы пайдаланудан табыстар түседі. Табыс–серіктестіктің дайын өнімді (тауар, көрсетілген қызмет) өткізуден түскен немесе кәсіпорынның іс әрекетінен табылған кез – келген кіріс.

     18   «Түсім» IAS ХҚЕС-ына сәйкес түсім бұл – компанияның әдеттегі қызмет барысында, осындай ағын акционерлердің жарналарыесебімен болатыннан өзге капиталдың ұлғаюына әкеліп соқтырғанда тұындайтын кезең ішіндегі эканомикалық пайданың жалпы ағыны.

    Табыстар  экономикалық жағынан мынадай түрлерге бөлінген:

    -негізгі  қызметтен түсетін түсім;

    -қаржылық  кірістер;

    -басқа  да кірістер.

    Мекемелердің  табыстарының келесі көздері пайыздар, лицензиялық төлемдер,және двиденттер болады. Бұлар мекеменің активтерін басқа мекемелердің пайдалануынан түскен табыстар ретінде танылады, егер мәмілемен байланысты эканомикалық пайда түсуінің ықтималдығы болса және табыс сомасы сенімді бағалану жағдайының негізінде танылса

    Табыс мынадай негізде танылуы тиіс :

    - пайыздық табыс  39 «Қаржы құралдары – тану және бағалау»  IAS ХҚЕС – ның № 9және А 6-5-А 6-8 баптарында белгіленгендей пайыздық тиімді ставкасы әдісі негізінде танылған;

    - лицензияланған төлемдер  тиісті шарттың  мазмұнына сәйкес  есептеу әдісі  бойынша танылуы  тиіс;

    - дивиденттер акционерлердің төлемдіалыңу құқығы орнағанда ғана танылуы тиіс;

       Егер серіктестікте экономикалық пайда болып, активтер көбейіп, міндеттемелер азайса онда табыс танылады.

в) Шығыстар есебі 

        Шығыс – табыс табу үшін, өнімді  өткізумен байланысты, әкімшілік,  қаржылық, серіктестіктің күнделікті іс әрекетінен пайда болатын шығыстар.

    Шығыстардың төмендегідей түрлері бар:

    -жалпы  және әкімшілік шығыстар;

    -қаржылық  шығыстар;

    -корпоративтік  табыс салығы бойынша шағыстар;

    -басқа  да шығыстар:

    Шығыстар  бухгалтерияда мына жағдайларда шығын деп танылады:

    -шығыс  сомасы нақты анықталса;

    -активтер  азайып немесе міндеттемелер  көбейсе:

       Экономикалық талдауда ретроспективалық  және перспективалық талдаудың  маңызы зор болады. Олар өнімді  шығару мен сату жоспарын негіздеуге  көмектеседі. өнімді шығарудың перспективалық талдауы нарықтың коньюктурасын және кәсіпорынның өндірістік қорларға мұқтаждығын талдау мен паралельді жүргізіледі.

      Шығынсыздықты талдау жорамалдайды:

    -шығынсыз  көлемді бір неше период бойынша  салыстыру (немесе жоспармен салыстыру);

    -динамикадағы  кәсіпорынның «қауыпсыздық» дәрежесін  бағалау;

    -шығынсыз  өндіріс көлемінің факторларын  саңдық бағалау;

    -межеленген  жоспарлық пайда сомасы үшін  жоспарлық өндіріс көлемін есептеу. 

          Шығынсыздық-бизнестің  не пайда, не шығын бермейиін қалып-жағдайы. Ол, кәсіпорынның пайда ала бастауына қажет түсімі. Оны, шығынды жабу үшін сатылатын өнімдердің натуралдық көрсеткіші ретінде келтіруге болады. Одан кейінгі сатылған қосымша өнімдер саны кәсіпорынға пайда әкелетін болады.

      Қауыпсыздық аймағы /пайда аймағы/-бұл нақты сатылған өнім саны мен өнімді сатудың шығынсыз көлемінің арасындағы айырмашылық. Ол айырмашылық неғурлым үлкен болса, соғұрлым кәсіпорынның қаржылық жағдайы берік болады. 

    Шаруашылық операциялардың  тіркеу журналы

 

2009-2010 жж. негізгі экономикалық  көрсеткіштері, мың  тг