Бухгалтерияның құрылымы және шаруашылық субъекісінің есебін ұйымдастыру

      Демалыс уақытын төлеу. Еңбек заңдарына сәйкес жұмыс (күнтізбелік емес) жылында жұмысшылар мен қызметкерлерге бір рет демалыс беріледі. Демалыс алу құқығы сол кәсіпорында 11 ай үздіксіз жұмыс істегеннен кейін туындайды. Демалыстың ұзақтығын шаруашылық субъектісі белгілейді және кестеге сәйкес беріледі. Демалыс бұйрықпен немесе демалыс беру туралы жазбамен рәсімделеді де, онда оның қандай мерзімге берілетіндігі мен ұзақтығы көресетіледі. Демалысты төлеуге және пайдаланылмаған демалыс үшін өтемақы төлеуге арналған күндік орташа еңбек ақысы демалысқа кетер алдындағы  12 күнтізбелік айдың еңбек ақысына орай анықталады (18.09.97 ж. №17/9340 Нұсқаулық).

  Егер бір жылдан кем жұмыс істесе, онда демалысқа кетер алдындағы күнтізбелік айлардың еңбек ақысына орай анықталады. Күндікорташа еңбек ақы есепті кезеңдегі еңбек ақы сомасын жұмыс уақытының жыл сайынғы балансындағы жұмыс жұмыс күндерінің айлық орташа санына бөлу жолдарымен есептеліп шығарылады. (1997 жылы – 25,0; 1998 жылы – 25,67).

      Еңбекке уақытша жарамсыздық  бойынша жәрдемақыны есептеу. Сырқаттанғанда, отбасы мүшесі ауырғанда және оған күтім жасау қажет болғанда, карантинде, кәсіби ауырғанда ауру күндері белгіленеді. Аурулық куәлік (еңбеккке жарамсыздақ қағазы) жәрдемақы тағайындауға негіз болады. Еңбек ақының 100% мөлшеріндегі жәрдемақы мертіккенде, кәсіби аурумен ауырғанда, 8 жыл және одан астам үздіксіз жұмыс стажы бар қызметкерлерге, сондай – ақ асырауында 16 жасқа жетпеген (18 жасқа дейінгі оқушылар) 3 және одан көп балалары бар қызметкерлерге беріледі: 80% - ті мөлшерінде – үздіксіз жұмыс стажф 5-8 жыл болса; 60% - үздіксіз стажы 5 жыл болса беріледі. Орташа еңбек ақыны есептеген кезде мынадай төлемдер ескерілмейді (ҚР Үкіметінің 26.03.97ж. №419 қаулысы):

• пайдаланылмаған демалыс үшін өтемақы;
• материалдық көмек түріндегі ақшалай жәрдем ақы;
• тәулік ақынаң орнына жалақыға қосылатын қосымшалар  мен үстемелер;
• арнайы киімнің, арнайы аяқ-киімнің, арнайы тамақтың құны;
• біржолғы көтермелеу төлемдері;
• бағалы қағаздар бойынша дивидендтер;
• оқушылардың, студеттер мен аспираттардың степендиялары;
• қызметкерге келтірілген залалды, оның жұмысқа байланысты ертігуі немес өзге жарақаттануын төлеу және өтемақы беру.

      Табыс салығын ұстау. «Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туаралы» ҚР Президентінің Жарлығына сәйкес (01.01.98 ж. өзгерістерін ескергенде) жылдық орташа кіріс пен шегерімдер арасындағы айырма ретінде есептелген кіріс салық салу объектісі болып табылады.29- бапқа сәйкес табыс салығын есптеу салық жыл ішінде біркелкі (ай сайын) жүргізіледі. Соған байланысты 1.01.97 ж.бастапқы қайта есептеу коэффициенті өндіріледі. Мұның өзі 12 саныны салық салынатын кірістің сомасы анықталатын айлар санына қатынасы болып табылады. Қаңтар = 12 (12/1), ақпан = 6 (12/2), наурыз = 4 (12/3), желтоқсан = 1 (12/12). Салық жылы аяқталғанға дейін қызметкер жұмыстан кететін болса, ол алған нақты табысқа орай табыс салығын қайта есептеу керек. Қажет болған жағдайда кірістің есептік сомасынан аванспен ұсталған табыс салығының сомасын қайтару қажет.

   Халықтың соттың шешіміне, нотариалыд  органдардың атқарушы жазуларына, өтем алу туралы әкімшілік органдардың қаулысына сәйкес берілетін атқарушы қағаздар бойынша ұстап қалу негізгі  еңбек ақыдан, тұрақты сипаттағы барлық қалған төлемдерден, соның ішінде сыйақылар мен еңбекке уақытша жарамсыздық жөніндегі жәрдемақыдан жүргізіледі. Келіп тұскен атқарушы қағаздар арнайы тізілімде тіркелуге тиіс. Алименттер есепті айдағы негізгі және қосымшаден табыс салығы ұсталғаннан кейін  қалған сомадан ұсталады. Кәмілетке толмаған балаларды күтуге арналған алимент бір бала үшін еңбек ақының 25% мөлшерінде, екі бала үшін – еңбек ақының 33% - ті, үш және одан да көп балар үшін - 50% - тін құрайды. Белгіленген төлем күнінен кейінгі үш күн ішінде ұсталған алиметтер сомасы алушыға төленуге  немесе  өтем алушының шотына аударылуы керек.  Борышкер кәсіпорыннан кететін болса, шаруашылық субъектісінің бухгалтериясы атқарушы қағазға  барлық ұсталған алиметтер туралы белгі қйып, оны мөрмен растайды, егер белгілі болса, оның жаңа жұмыс орыны немесе тұратын жерін көрсетеді.

   Несиеге сатылған тауарлар үшін ұстап қалу саудаласушы ұйымның жазбаша тапсырмасы, міндеттемесі негізінде жұргізіледі. Есептеудің екі әдісі бар:

   1 - әдіс. Субъект банктен (немес өз құжаттары есебінен)  қарыз алады және саудаласушы кәсіпорынмен талықтай есеп айырысады да, тауарды өз қызметкеріне сатып әпереді. Осы тауарларды алған қызметкерлердің еңбек ақысынан ай сайын белгілі бір сома ұстап отырады. Мұның өзі қызметкердің шаруашылық  субъектісі алдындағы берешегін кемітуге жатады.

   2 - әдіс. Сауда жасаушы ұйымның  жазбаша тапсырма – міндеттемесінің негізінде (таураларды қызметкерлер сатып алғанда) қызметкердің еңбек ақысынан ай сайын беліглі бір сома ұсталады және сауда жасаушы ұйымның шотына аударылады.

   Материалдық залалды (кемшілік, ұрлық – қарлық) өтеу бойынша ұстап қалу көшірмелердің, жалпы жиналыстың хаттамасының сот органдары шешімінің негізінде жүргізіледі. Мұнда ұстап қалудың мөлшері мен мерзімі көрсетіледі. Ақаудан және бүлінуден болған ысыраптар ақау туралы актінің негізінде өтеледі.

   Кәсіподық жарналарын ұстап қалу  айға есептелген еңбек ақының барлық сомасын 1% мөлшерінде жүргізіледі.

   Берілген жоспарлы және жоспардан  тыс аванстар сақтандыру қағаздарының  немес сақтандыру агенттерінің  куәлігі (ұйғарымы) негізінде ұсталады.

   Дебиторлық  борыштардың есебі өз алдына бөлек шоттармен, әр қайсысының түрімен және борышкермен жүргізіледі. Кәсіпорында жұмысшылардың борышы мына келесі операциялардан пайда болады.

   Бухгалтерия жұмысшыға қызметтік командировкаға ақша береді. Командировка уақытында  тәуліктік төленеді, командировкалық  куәлік жазылады. Жұмысшы командировкадан қайтқаннан кейін 5 күн ішінде кәсіпорын бухгалтериясына аванстық есепті көрсетеді.

   в) Әлеуметтік салық  және әлеуметік сақтандырулар  есебі 
 

6. Қаржылық нәтиже  және меншікті  капитал есебі.

а) Жарғылық қор және резервтік капитал есебі

   Ұйымның барлық мүлкі (қызмет атқарушы капиталы) айналыстан тыс және айналыстағы  активтер болып екіге бөлінеді. Мүліктерді қызмет атқару мерзіміне қарай «негізгі (айналымнан тыс) активтер» және айналымдағы  активтер» деп екіге бөледі. 
Негізгі (айналымнан тыс) активтер негізгі қүралдардан, материалдық емес активтерден, қаржылық (ұзақ мерзімді) инвестициялардан, аяқталмаған қүрылыстан құралады. Жалпы 
айналымнан тыс активтер кәсіпорынның материалдық-техникалық базасын жасауға және дамытуға арналады.

   Ал  айналымдағы активтер кәсіпорынның қызмет атқаруы барысында пайда  табуға негізделеді. Соған сәйкес олардың  қатарына ақша қаражаттары, қысқа мерзімдік  қаржылық салымдар, тауарлы-материалдық  қорлар, дебиторлық борыштар және басқа  да активтер жатады.

   Кәсіпорын мүліктерінің құралу көздері.

   Кәсіпорын мүлкі оның негізгі құралдары  мен айналымдағы қаржыларының құнынан  құралады. Ұйымның меншікті капиталының көздері болып мыналар саналады:

• Жарғылық капитал;
• Резервтік капитал;
• Бөлінбеген пайда.

   Кәсіпорындар  өздерінің қызмет атқаруы барысында меншікті қаржыларынан басқа қарыз қаражаттарын да пайдаланады. Ал олардың қатарына қысқа және ұзақ мерзімді несиелер, қарыздар, алынған аванстар және басқа да кредиторлық борыштар жатады.

   Меншік  иесінің тиісті құқығымен  жауапкершілігіне қарай ұйымның жарғылық қоры мынадай түрлерге бөлінеді:

1. Кәсіпорындардың (толық серіктестік, сенім, жауапкершілігі шектеулі, қосымша жауапкершілігі бар серіктестік, жабық және ашық акционерлік қоғам) жарғылық капиталы.
2. Өндірістік кооператив мүшелерінің мүлік жарналары (үлестері).

   Жарғылық  қор мөлшері ұйымның жарғысында және басқа да құрылтайшылық құжаттарында белгіленген, үкіметтің атқарушы органдарында тіркелуі керек. Оның мөлшері құрылтайшылық  құжаттарға тиісті өзгерістер енгізілгеннен  кейін ғана өзгеруі мүмкін.

   Резервтік (сақтық, сақтаулы) капитал – келешекте, яғни алдағы уақыттағы болуы мүмкін зияндармен шығындардың орнын толтыруға  арналып кәсіпорынның өзінің таза пайдасынан бөлінген меншіктік капиталының  бір бөлігі. Резервтік капиталдың мөлшері мен құрылу тәртібі ҚР Заңдары мен ұйымның жарғысында қаралады.

   Бөлінбеген  пайда (табыс) – кәсіпорынның жалпы  кірісінен (пайдасынан) барлық жұмсалған  шығындарды (бюджетке төленген салық  сомаларын, кірістен басқадай бағыттарға пайдаланған сомаларын) шегеріп тастағандағы қалған бөлігі болып табылады.

Жарғылық  капитал есебі.

   Кәсіпорынның  жарғылық капиталының мөлшері, сол  ұйымның шығарған акцияларының түрлері, акциялардың сандары, сондай-ақ бір  акцияның атаулы құнына сәйкес акционерлік  қоғамның, серіктестіктердің, өндірістік кооперативтердің жалпы жиналысында бекітіледі.

   Кәсіпорындарда  жарғылық капиталдың есебі «Жарғылық  қор» бөлімінің:

• «жай акциялар»;
• «Артықшылығы бар акциялар»;
• «Салымдар мен жарналар».

   деп аталатын бөлімше шоттарында есептеледі.

   Акционерлердің акцияға жазылған сомасына жарғылық қорды құрғанда, сондай-ақ қосымша эмиссия жасау арқылы жарғылық қор мөлшерін өсіргенде немесе акциялардың атаулы құнын өсіргенде жарғылық қордың өскен сомасына:

   Дт: «Төленбеген капитал» шоты

   Кт: «Жай акциялар» немесе «Артықшылығы бар акциялар» шоты түрінде бухгалтерлік жазу жазылады.

   Егер  үлес қосушылар мен акционерлер  қоғамға өз үлесін ақшалай түрде  салған жағдайда:

   Дт: «Ақшалар» шоты

   Кт: «Төленбеген капитал» шоты түріндегі  екі жақты жазуы жазылады.

   Бұл жағдайда еліміздегі бас шоттар кестесіне  сәйкес:

• «Ел ішіндегі валюталық шоттардағы ақшалар»;
• «Шетелдердегі валюталық шоттардағы ақшалар»;
• «Есеп айырысу шотындағы ақшалар»;
• «Кассадағы ұлттық валюта түріндегі ақшалар»;
• «Кассадағы шетелдік валюта түріндегі ақшалар»

   Деп аталатын шоттардың тиістілері дебеттеледі.

   Ал  егер үлес қосушылар мен акционерлер  қоғамға өз үлесін «Материалдық емес активтер», «Негізгі құралдар», «Материалдық құндылықтар» және тағы да басқа түрде  салатын болса:

   Дт: «Материалдық емес активтер»;

   «Негізгі  құралдар»;

   «Материалдық  құндылықтар» және т.б шоттардың  тиістілері;

   Кт: «Төленбеген капитал» деп аталатын шот түрінде бухгалтерлік жазу жазылады.

   Сондай-ақ серіктестіктердің қоғамдық жарғылық қорға қосқан үлестері мен жарналарының сомасына:

   Дт: «Материалдық емес активтер»;

   «Негізгі  құралдар»;

   «Материалдық  құндылықтар»;

   «Ақшалар» және т.б шоттардың тиістілері.

   Кт: «Салымдар мен жарналар» шоты түрінде бухгалтерлік жазу жазылуы  тиіс.

   «Қайтарылып алынған капитал» деп аталатын шот  акционерлік қоғамның акционерлерден сатып алған акциялардың есебін жүргізу үшін арналған. Бұл жағдайда кәсіпорын акционерлерден өз акцияларын сатып алған уақытында бухгалтерлік есепте:

   Дт: «Қайтарылып алынған капитал» шоты;

   Кт: «Ақшалар» шоты түрінде екі жақты  жазу жазылады.

   Егер  акционерлік қоғам өз акцияларын айналымнан алып тастаған уақытта, айналымнан алынған акцияның құнына:

   Дт: «Қарапайым акциялар» немесе «Артықшылығы бар акциялар» шоттарының тиістісі;

   Кт: «Қайтарылып алынған капитал  капитал» шоты түрінде бухгалтерлік жазба жазылады.

   Резервтік капиталдың есебі.

   Акционерлік қоғамдар менбасқа да ұйымдар өздерінің  таза пайдасы есебінен резервтік  капитал құрады. Резервтік капиталдағы  жинақталған сома алдын ала болжанбаған, төтенше жағдайлардан болатын шығындарды жабу үшін жұмсалады. Резервтік капиталдың жұмсалуына байланысты азаюы келесі есепті кезең ішінде қоғамның жарғысында көрсетілген мөлшерге тең етіп қайта қалыптастыруды қажет етеді. Кәсіпорында резервтік капиталдың есебі «Резервтік капитал» бөлімінің:

   «Заңмен белгіленген резервтік капитал»,