Бағалы қағаздардың экономикалық мәні

50.             Опционның мәні мен түрлері

Опцион - шарт, оған сəйкес бiр тарап (опционды сатушы) осы шартта аталған мүлiктiң (базалық активтiң) белгiлi бiр санын осы шартта келiсiлген баға бойынша сатуға немесе сатып алуға мiндеттенедi, ал екiншi тарап (опционды сатып алушы) сатып алу немесе сату құқығына ие болады; сауда-саттықты ұйымдастырушылар мұндай шартты стандарттаған жағдайда ол туынды бағалы қағаз ретiнде пайдаланылуы мүмкiн.Опциондық келісім шартты əдетте опцион деп атайды. Опционның иесі оның ұстаушысы болып табылады. Активті сатып алуға құқық беретін опционды «опционды сатып алу» немесе «опцион колл» немесе «колл» деп атайды.Активті сатуға құқық беретін опционды «опционды сату» немесе «опцион пут» немесе «пут» деп атайды. Опционға негізделген активтің екі құны болады: ағымдағы нарықтық құны немесе спот жəне опционда тіркелген орындалу құны.Опционға негізделген активтің бағасы емес опционның өзінде белгіленген баға оның сыйақысы болып табылады.

Опционның орындалу мерзімі (күні) болады. Опционның орындалу күніне байланысты опцион американдық немесе европалық болуы мүмкін. Американдық опцион - экспирация (мерзімнің аяқталу күні) күнін қоса алғанда кез келген мерзімде орындалуы мүмкін. Европалық опцион - экспирация күнінде орындалуы мүмкін, яғни экспирация жəне орындалу күні сəйкес келеді, ал американдық опцион үшін бұл күндер сəйкес келмеуі мүмкін.Опцион биржалық жəне биржалық емес болып жіктелінеді. Биржалық опциондық келісім шарт тек қана биржада жасалады жəне механизмі фьючерстік келісім шартқа сəйкес келеді. Биржалық опцион мен фьючерстік келісім шарт қысқа мерзімді сипатқа ие. (3 айдан – 1жыл).Фьючерстік келісім шарт сияқты биржалық опционда тауар, пайыздық мөлшерлеме, валюта, индекс тəрізді активтермен жасалады. Биржадан тыс опционның айналыс механизмі өтімді форвардтық келісім шартқа ұқсас болып келеді. Бұл нарық банк – дилерімен (маркет - мейкермен) қалыптасады. Биржадан тыс опцион екіге бөлінеді: қысқа жəне ұзақ мерзімді. Қысқа мерзімді опционға ұзақ мерзімді опционға негізделген опцион (кэпцион) жəне биржадан тыс келісім шартқа негізделген опцион (свопопцион – свопқа негізделген опцион) жатады.Ұзақ мерзімді опцион бір кезеңді жəне көп кезеңді болып бөлінеді. Бір кезеңді опцион - орындалу мерзімі аяқталу күнімен сəйкес келетін опцион.Көп кезеңді опцион – іске асырылуы кезеңінде, яғни опционмен есеп айырысуды жүргізудің (орындалуының) бірнеше күні бар опцион. Опцион коллға негізделген опционды - «кэп», ал опцион путқа негізделген опционды «флор» деп атайды. «Кэп» пен «флордың» комбинациясын «коллор» деп атайды.

51.             Кепілдік нысанындағы туынды бағалы қағаздар

Варрант – иесіне, тіркелген баға бойынша, бекітілген мерзім ішінде, қандай – да бір компанияның акция (немес облигация) мөлшерін сатып алуға құқық беретін екінші ретті бағалы қағаз.Варранттың базалық активіне акция (немесе облигация) жатады. Варранттың құндылығы мынада: дифференциалды табыс алу мүмкіндігінде. Бұл бағалы қағаздың өмір сүру мерзімі 10-20 жылды құрайды немесе мерзімі шектелмеген болады.Акцияның ағымдағы нарықтық бағасынан 15-20 пайыздан асатын мөлшерде, варранттың тіркелген бағасы белгіленеді.

Варрантты эмитент – компания акциялармен жəне облигациялармен қоса шығарады. Бұл бір жағынан, бағалы қағаздарды алғашқы орналастырғанда тартымды (өтімді) етсе, екінші жағынан, қоғамның эмиссиялық шығындарын азайтады.Варрант қоғамның басқа бағалы қағаздарымен қоса шығарылғаннан кейін, олардан бөлініп, өз алдына айналымға түседі. Ол туралы қоғамның жарғысында көрсетілген болуы керек. Варрант бөлінгеннен кейін негізгі бағалы қағаздың сатылу бағасы варрант бағасынан кемиді. Екінші нарыққа түскен варрант өзінің нарықтық курсына ие болады.

Варрант пен сатып алу опционы арасында өзіндік айырмашылық бар:

1. варрантты компания эмиссиялайтын бағалы қағаз, ал опцион опциондық мəмле жасаудан туындаған мерзімді келісім шарт; 2. варранттар ұзақ мерзімге шығарылса, ал опциондық мəмле – қысқа мерзімді келісім шарт; 3. варрант алғашқы иемденушіге ақысыз берілсе, ал опцион иесі опционды жаздырып алушыға (сатушыға) ол үшін сыйақы төлейді; 4. варранттың саны, негізделіп шығарылатын бағалы қағаз көлемімен байланысты, яғни шектеулі, ал опциондық келісім шарттың саны нарықтың қажеттілігіне байланысты анықталады.

Коносамент – жүкті тасымалдауға, тиеуге жəне алуға құқық беруді куəландыратын халықаралық қатынастарда қолданылатын, стандарты формадағы құжат. Коносаменттің формалары:

мəлімдеуші, коносаментті мəлімдеуші жүктің иесі болып табылады;

атаулы, жүктің иесінің аты – жөні коносаментте көрсетіледі. Атаулы коносаментті басқа тұлғаға беруге болмайды;ордерлік, бұл кеңінен таралған коносамент болып табылады.Коносаментті бір тұлғадан екінші бір тұлғаға беру аударып жазу – индоссамент арқылы жүзеге асырылады.Коносаментке міндетті түрде сақтандыру полисі тіркеледі. Коносаментпен қоса жүкті тасымалдауға, сақтауға, оның сақтығына, кеден процедурасынан өтуге қажетті əр түрлі қосымша құжаттар болуы мүмкін.

Коносаментте көрсетілген мəліметтерді өзгертуге мүмкін болмайтын құжат болып табылады. Коносаментте мынадай реквизиттер көрсетіледі.

1. кеменің атауы; 2. тасымалдаушы - фирманың атауы; 3. жүкті қабылдау орны; 4. жүкті жіберушінің атауы; 5. жүкті алушының атауы; 6. жүктің атауы жəне оның негізгі сипаттамалары;

7. коносаментті беру уақыты жəне орны;

8. кеме капитанының қолы.

52.             Куәлік  нысанындағы туынды бағалы қағаздар

Ипотекалық куəліктер - базалық активі жылжымайтын мүлік болып табылатын туынды бағалы қағаз.Қазақстанда мұндай бағалы қағадарды Қазақстан Ипотекалық компаниясы екінші деңгейдегі банктермен бірлесіп шығарып отыр. Банктер мұндай қағаздарды сатып алуға ынталы, себебі олар өтімді жəне тұрақты, сондай – ақ табысты бағалы қағаздар түріне жатады.

Депозитарлық қолхат – депозиттер банкте сақталған шетел компанияларының акцияларына шығарылған туынды бағалы қағаз. Мұндай бағалы қағаз сертификат немесе құжатсыз формада айналысқа шығарылады.

Шетел тəжірибесінде екі депозитарлық қолхат кеңінен қолданылады:

1. АДР – американдық депозитарлық қолхат, яғни тек америка қор нарығына айнылысқа жіберілген.

2. ГДР – ғаламдық депозитарлық қолхат, онымен Еуропа қор нарығында жəне өзге елдерде операцияларды жүзеге асыруға болады.

1924 жылы ағылшынның ұлттық компанияларының бағалы қағаздарын сыртқа шығаруға тыйым салумен байланысты, американдық инвесторлардың ондай бағалы қағаздарға деген сұранысының туындауының арқасында алғаш рет АДР пайда болды.

АДР – бұл АҚШ банктерінің бірінде қандай да бір шетелдік компаниялардың акцияларын иеленгендігін куəландыратын туынды бағалы қағаз. АДР арқылы шетелдік компаниялар американдық инвесторларға шыға алады. Ал американдық инвесторлар шетел қор нарықтарынан шетел компанияларының акцияларын сатып алудың орнына АҚШ – та шығарылған АДР формасындағы субституттарға ие болады. АДР- дің бағалық активіне тек акциялар жатады.

Шығару шартына қарай АДР екі түрге: демеушіленетін жəне демеушіленбейтін болып бөлінеді. Демеушіленбейтін АДР, компанияның акциясын көп бөлігін иеленетін ірі акционер немесе акционерлер тобының бастамасымен шығарылады. Демеушісіз АДР – дің артықшылығы – ол қарапайым, ал кемшілігі – онымен сауда тек биржадан тыс нарықта жасалады.

Демеушіленетін АДР эмитенттің бастамасы бойынша шығарылады. Демеушіленетін АДР – ге арналған төрт деңгейлі бағдарлама болады. Бірінші жəне екінші деңгейлік бағдарлама қайталама нарықта айналыста жүрген акцияларға қолхат шығаруды көздейді. Үшінші жəне төртінші деңгейлік бағдарламалар бастапқы шығарылатын акцияларға қолхат шығаруды сипаттайды.

Қазақстандық депозитарлық қолхаттың эмитенті ретінде кастодиан қызметіне арналған лицензиясы бар екінші деңгейдегі банк бола алады. Қазақстандық депозитарлық қолхаттың базалық активіне туынды немесе эмиссияланбайтын бағалы қағаздар жатады.

Банктік сертификат. Құжатты нысанда, атаулы немесе мəлімдеуші негізде шығарылатын банктік салым бойынша келісім шартты білдіреді. Бұл бағалы қағаздың түрін тек қана коммерциялық банктердің эмиссиялауға құқығы бар. Экономикалық табиғаты жағынан, банктік сертификат пайыздық табысы бар қарыздық бағалы қағазға ұқсас болып келеді. Коммерциялық банктер үшін бұл сертификат ресурсты жинақтау тиімділігімен, яғни ірі соманың белгілі бір мерзімге түсуін сипаттайды.

Банктік сертификаттың мынадай түрлері бар:

депозиттік сертификат - заңды тұлғаның банкке салған қаражатын куəландыратын жəне оған салым мерзімінің өтеуіне қарай банктен немесе оның филиалдарынан салған салым сомасы мен сыйақы мөлшерлемесін алуға құқық беретін бағалы қағаз. Бұл бағалы қағаздың айналым мерзімі 1-ға жылға дейінгі мерзім аралығын құрайды. Депозиттік сертификат көбіне ірі сомада шығарылатындықтан оларды заңды тұлғалар сатып алады;

жинақ сертификаты - жеке тұлғаның банкке салған қаражатын куəландыратын жəне оған салым мерзімінің өтеуіне қарай банктен немесе оның филиалдарынан салған салым сомасы мен сыйақы мөлшерлемесін алуға құқық беретін бағалы қағаз. Жинақ сертификаты жеке тұлғаларға арналып шығарылады. Бұл бағалы қағаздың айналым мерзімі 1 жылдан 3-ға жылға дейінгі мерзім аралығын құрайды.

Əлемдік тəжірибеде депозиттік сертификаттың мынадай екі түрі бар:

аударылатын депозиттік сертификат – басқа бір тұлғаларға екінші нарықта сатып алу – сату арқылы өтеді;

аударылмайтын депозиттік сертификат – салым иелерінің қолдарында болып, уақыты жеткен соң банкке ұсынылады.

Банктік сертификатта мынада реквизиттер көрсетіледі:

«депозиттік» немесе «жинақ» сертификатының атауы;

сертификатты беру себебі(салымды жинақтау немесе бос ақшалай қаражатты депозитке орналастыру);

жинақ салымның немесе ақшалай қаражатты депозитке орналастырған күні;

депозиттің немесе жинақ салымының көлемі (көлемі сандық жəне жазбаша түрде көрсетіледі);

орналастырылған соманы банктің иесіне қайтару жөніндегі міндеттемесі;

сертификат бойынша салымшының орналастырған ақшалай қаражатты талап ету күні;

депозитті немесе салымды пайдаланғаны үшін пайыздық мөлшерлеме;

банк – эмитенттің атауы жəне мекен жайы, ал атаулы сертификат бойынша салымшының аты – жөні;

банк тарапынан қол қоюға өкілеттілігі бар екі тұлғаның қолы.

Жоғарыда аталған реквизиттің біреуінің болмауы бағалы қағаз ретіндегі сертификат мəртебесінен айырады.

Заңға қайшы келмейтін қосымша реквизиттерді банк белгілеуі мүмкін.

Сертификат сериямен немесе бір жолғы ретпен шығарылуы мүмкін. Тауарды немесе қызметті сату - сатып алу кезінде банктік сертификат есеп айырысу немесе төлем құралы болып табылмайды.

Банктік сертификаттың айналым мерзімі аяқталғаннан кейін, оның иесіне салған салым сомасы мен оған есептелетін сыйақы мөлшерлемесі қайтарылады.

Мерзімді депозиттік жəне жинақ сертификаттары мерзімінен бұрын төлеуге ұсынылуы мүмкін. Мұндай жағдайларда банк сертификатты сатып алады, бірақ төменгі мөлшерде пайыз төлейді.

53.             Депозитарлық қолхаттың мәні мен түрлері

Депозитарлық қолхат – депозиттер банкте сақталған шетел компанияларының акцияларына шығарылған туынды бағалы қағаз.

Мұндай бағалы қағаз сертификат немесе құжатсыз формада айналысқа шығарылады.

Шетел тəжірибесінде екі депозитарлық қолхат кеңінен қолданылады:

1. АДР – американдық депозитарлық қолхат, яғни тек америка қор нарығына айнылысқа жіберілген.

2. ГДР – ғаламдық депозитарлық қолхат, онымен Еуропа қор нарығында жəне өзге елдерде операцияларды жүзеге асыруға болады.

1924 жылы ағылшынның ұлттық компанияларының бағалы қағаздарын сыртқа шығаруға тыйым салумен байланысты, американдық инвесторлардың ондай бағалы қағаздарға деген сұранысының туындауының арқасында алғаш рет АДР пайда болды.

АДР – бұл АҚШ банктерінің бірінде қандай да бір шетелдік компаниялардың акцияларын иеленгендігін куəландыратын туынды бағалы қағаз. АДР арқылы шетелдік компаниялар американдық инвесторларға шыға алады. Ал американдық инвесторлар шетел қор нарықтарынан шетел компанияларының акцияларын сатып алудың орнына АҚШ – та шығарылған АДР формасындағы субституттарға ие болады. АДР- дің бағалық активіне тек акциялар жатады.