АҚША-НЕСИЕ САЯСАТЫНЫҢ МЕХАНИЗІМІ ЖӘНЕ ҚҰРАЛДАРЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ

Банктiк операциялардың белгiсi мынадан тұрады, олар активтi және пассивтi операцияларды жаулап алады. Салымдарды қабылдай отырып және осымен пассивтi операцияларды жүзеге асыра отырып, банктер өздерiнiң клиенттерiне тек ақшаларды қауiпсiз жерде сақтаумен ғана емес, сонымен қатар депозиттер бойынша процент түрінде белгiлi табыс алуға мүмкiндiк бередi. Клиенттердiң акцияларын орналастыра отырып, оларға ссуда бере отырып, валюталық және басқа да активтi операцияларды орындай отырып, банктер шаруашылыққа бiрталай қызметтер көрсетедi, тауарлық массанық қозғалысына, тауарды сату-сатып алуға, қоғамдың шығындарды үнемдеуге әсер етедi.

Банктермен орындалатын  операцияларды, басқа да кәсiпорындар мен ұйымдар жүргiзе алады. Олар тек банктiң монополиясы ғана болып табылмайды. Бұл тек банктiң дәстүрлi операцияларына ғана емес, сонымен қатар басқа да қызметтерге қатысты. Мысалы, бухгалтерлiк көмектi, кеңестi, әр түрлі делдалдың қызметтердi, сейфтердiң арендасын және басқа да қызметтердi арнайы кәсiпорындар және агенттiктер көрсете алатыны белгiлi. Сондыңтан айта кететiн бiр жайт, банктер басқа шаруашылық субъектiлерi дәстүрлi орындайтын операцияларды-банктiк емес операцияларды орындауы мүмкiн. Мұндай жағдай нарықтық шаруашылық жағдайында, банктiк қызметтер нарығында қатал бәсеке орнайтынымен байланысты. Нарықта банктiк қызметтердi жаңа сатушылардың пайда болуы (сауда ұйымдары, қаржалақөнеркәсiптiк және т.б.), көбiне көп пайда әкелетiн операциялардың кеңейюiнемүмкiндiктi қысқартады, банктердi жаңа табыс көздерiн iздеуге итермелейдi. Сондықтан, әсiресе соңғы жылдары таза банктiк операциялар емес, банкке дәстүрлi емес қызметтер тез дами бастады.

Банктiк қызметтердiң  қасиеттерi

• запасқа өндiрiлуге мүмкiн емес
• өндiрiстiк сипатта болады
• банктiк қызметтердiң оюъектiсi капитал болады
• активтi жэне пассивтi операцияларды үстайды
• банктiң ғана монополиясы болып табылмайды
• банктiк емес операцияларга жатқызылуы мүмкiн

Банктiк қызметтердiң  стандарттың наборының эволюциясы мынандай, көптеген факторлардың әсiрiнен бiртiндеп, нарықта олардың көлемiнiң өсуi және құрамының кеңеюi орын алады. Әсiрiсе бүны коммерциялық бантердiң жұмысынан байқауға болады. Бiрнеше жыл бұрын отандың банктер сертификатармен, вексельдермен, несиелiк карточкалармен, жұмыс жасалаған, олардың мамандығының. лексиконында факторинг, лизинг, контокоррент, опцион, банкомат және т.б. түсiнiктер қолданылған. Және бұл түсiнiктi, бiрқатар қызметтер қажет болмағанда, банктер орталықтандырылған қайтабөлушiлiк жүйеде жұмыс жасағандыңтан. Нарық жұмысқа жаңа жұмысқа жаңа талаптарды қойды: банетер клиент қызығушылығындағы жаңа операцияларды меңгеруге мiндеттi болып қалды. Өкiнiшке орай, бұл барлық қызметтердi бiрден меңгере алмайды. Аз емес уақыт өттi, банктер әле жеткiлiктi тәжiрибе жинаған жоқ. Бiрқатар операциялар күштi инфляцияның кесiренен, қазіргi заманғы байланыс құралдарының жетiспеушiлiгiнен дамымай жатыр.

Банктер әлi жаңа қызметтер  туралы қажеттi бiлiмдерiжоқ екендiгiн  ескермей кетуге болмайды, оларға әлi өзiнiң персоналдарын оларды ұсыну техникасын оқыту қажет.

Бiрақ, бiртiндеп жаңа технологиялар  жаңа операциялар банктердiң жетiстiгi болып келе жатыр. Дәстүрлi банктiк  операциялардан бөлек олар өздерiнiң  қызметтерiнiң кең тұрлерiн ұсына бастады. Жалпы айтқанда, экономиканық банктiк секторында әмбебап қызметке, банктiк қызметтердi әмбебаптандыруға тенденциясы ойластырылған.

Кешендi банктiк қызмет көрсету бiрденен келмеуi мүмкiн. Ол үшiн банктерге жоғарыда айтылған бiрқатар мәселелердi шешуi қажет. Банктер нарықта өзiнiң орнын, өзiнiң кадрлық терiн дұрыс анықтауы маңызды. Кейде барлық қызметтiң тұрлерiн ұсыну мiндеттi емес. Кiрiсiнше, кез-келген банкке белгiлiбiр операция түріне тоқталу өте рационалды болып шығуы мүмкiн. Оларды орындауда банк мамандануы ол үшiн дамудың тиiмдi бағыты болып шығуы мүмкiн, операцияларды орындауда  шығындарды қысқартуға мүмкiндiк  бередi, және соңында олардың табыстылығын жоғарылатуға мүмкiндiк бередi.

Банк қызметтердiң стандарттың  наборының эволюциясы мынандай, көптеген факторлардың әсiрiнен бiртiндеп, нарықта олардың көлемiнiң өсуi және құрамының кеқеюi орын алады. Әсiрiсе бүны коммерциялық бантердiң жұмысынан байқауға болады. Бiрнеше жыл бұрын отандың банктер сертификатармен, вексельдермен, несиелiк карточкалармен, жұмыс жасалаған, олардың мамандығының. лексиконында факторинг, лизинг, контокоррент, опцион, банкомат және т.б. түсiнiктер қолданылған. Және бұл түсiнiктi, бiрқатар қызметтер қажет болмағанда, банктер орталықтандырылған қайтабөлушiлiк жүйеде жұмыс жасағандыңтан. Нарық жұмысқа жаңа жұмысқа жаңа талаптарды қойды: банктер клиент қызығушылығындағы жаңа операцияларды меңгеруге мiндеттi болып қалды. Өкiнiшке орай, бұл барлық қызметтердi бiрден меңгере алмайды. Аз емес уақыт өттi, банктер әле жеткiлiктi тәжiрибе жинаған жоқ. Бiрқатар операциялар күштi инфляцияның кесiренен, қазіргi заманғы байланыс құралдарының жетiспеушiлiгiнен дамымай жатыр. 

Банктер әлi жақа қызметтер туралы қажеттi бiлiмдерi жоқ екендiгiн ескермей кетуге болмайды, оларға әлi өзiнiң персоналдарын оларды ұсыну техникасын оқыту қажет. Бiрақ, бiртiндеп жақа технологиялар жақа операциялар банктердiң жетiстiгi болып келе жатыр. Дәстүрлi банк операциялардан бөлек олар өздерiнiң қызметтерiнiң ең үрлерiн ұсына бастады.Жалпы айтқанда, экономиканық банк секторында әмбебап қызметке, банк қызметтердi әмбебаптандыруға тенденциясы ойластырылған.

Кешендi банк қызмет көрсету бiрденен келмеуi мүмкiн. Ол үшiн банктерге  жоғарыда айтылған бiрқатар мәселелердi шешуi қажет. Банктер нарықта өзiнiң  орнын, өзiнiң кадрлық терiн дұрыс анықтауы мақызды. Кейде барлық қызметтiң тұрлерiн ұсыну мiндеттi емес. Кiрiсiнше, кез-келген банкке белгiлiбiр операция түріне тоқталу өте рационалды болып шығуы мүмкiн. Оларды орындауда банк мамандануы ол үшiн дамудың тиiмдi бағыты болып шығуы мүмкiн, операцияларды орындауда шығындарды қысқартуға мүмкiндiк бередi, және соқында олардың табыстылығын жоғарылатуға мүмкiндiк бередi.

Ұлттық банк "Қақстан Республикасының Ұлттық банкi туралы" Заңға сәйкес мынадай қызметтер мен операцияларды орындайды: айналыстағы ақша массасының көлемiн реттеу жолымен   Қазақстан   Республикасында   мемлекеттiк   ақша-несие саясатын жүргiзедi, Қазақстан Республикасы аумағында   банкноталар   мен   монеталарды   айналысқа шығарушы жалғыз эмитент болып табылады; кепiл берушiсi Үкімет болып табылатын Қазақстан Республикасының iшкi және сыртқы қарызына қызмет көрсетуге қатысады;

Қазақстан Республикасы аумағында, одан тыс жерлерде   банк   филиалдарын   өкiлдiктерiн   ашуға   келiсiмiн және банк операцияларын  жүргiзуге лицензия бередi;

• банктердiң   бағалы   қағаздар   эмиссиясы   жобасының оның тiркелуiне  дейiн  өзi  белгiлеген  тәртiппен  мiндеттi сараптауын жүргiзедi;
• ол  банктерге   несие   беруге,   банктердiң   қарыз   капиталы   нарығындағы   ашық  позициясына   бақылау   жасауға құқылы. Банктерге соңғы сатыдағы несие берушi болады, қайта қаржыландыру саясатын жүргiзедi;
• банктердiң жұмысына және шетелдiк валютаны сатып алу, сату және айырбастау ұйымдарына бакылау мен қадағалау  жүргiзедi  әрi  пруденциалдық  нормативтер белгiлейлi:
• Қазақстан Республикасында ресми мөлшерлемелердi өзгерту арқылы банктiк пайыз мөлшерлемелерiнiң деңгейiн реттеудi жүргiзедi;
• Қазақстан Республикасында информациялық процессердi ақша-несие реттеуi әдiстерiмен бәсеңдете алмаған жағдайда Ұлттық банк банктердiң операциялары бойынша несиелiк салымдарды шектеу және пайыз мөлшерлемелерiн өзгертуге құқықтар бередi;
• Қазақстан Республикасында есеп айырысу тәртiбiн, жүйесiн және нысандарын анықтайды, қазақстандық теңгемен банкаралық есеп айырысулардың мезгiлiнде және үзіліссiз жургiзiлуiн қамтамасыз ететiн жүйенiң жұмыс iстеуiн ұйымдастыруы тиiс; Қазақстан Республикасында валюталық реттеу мен валюталық бақылауды жүзеге асырады және валюталық операциялардың барлық түрін жүргiзуге құқылы;
• банк iсi, есеп, есеп айырысу, валюталық операциялар жүргiзу бойынша банктәрге, валютаны сатып алу, сату және айырбастау операцияларын жүзеге асыра-тын мекемелерге және олардың клиенттерiне орын-дауға мiндеттi нормативтiк актiлер шығарады, сонымен қатар, олардың орындалуын бақылайды;
• бақылау және қадағалау функцияларын қамтамасыз ету үшiн банктерге, шетелдiк валютаны сатып алу, сату, айырбастаумен айналысатын ұйымдарға бухгалтерлiк, статистикалық, тағы басқа есеп берудiң тiзiмiн, формасын және мерзiмiн бекiтедi; егер заңды актiлермен басқалары қарастырылмаса, Қазақстан Республикасының Үкіметiмен келiсiп, банктердiң және басқа шаруашылық субъектiлерiмен жүзеге асырылатын есеп айырысу, ағымдағы бюджеттiк және басқа да шоттардан төлем жүргiзу кезегiн, есеп айырысуларды реттеу мақсатында бекiте алады;
• Ұлттық банкiге жүктелген функцияларды жүзеге асыруға көмектесетiн Ұйымдарды құруға және оларды басқаруға қатысуға құқылы;
• қолма-қол банкноттар мен монеталарды есепке алу, сақтандыру, тасу және инкассациялау ережелерiн бекiтедi, банкноттар мен монеталарды тасуды, сактан-дыруды және инкассациялауды қамтамасыз етуге қатысады, банкноттар мен монеталардың мемлекетгiк резервтiк қорларын құрады;
• Қазақстан Республикасы  банктерiнiң жиынтық  балансын құрады және тұрақты түрде жариялайды;
• iшкi және сыртқы активтер бойынша болжамды есептер шығарады;
• ақшалай   қаражаттарды   есепке   алуда   қате   кеткенде немесе   қолдан   жасалған   құжаттар   бойынша   есепке алынған қаражаттар анықталған жағдайда клиенттердiң және банктердiң шоттарынан ақша қаражаттарын сөзсiз шегеру құқына ие;
• Қазақстан Республикасындағы банктер жүйесiне кадрларды дайындауға қатысады;

Сирек жағдайларда мемлекеттiк  бюджеттiң қаражатгары арқылы қаржыландырылатын  несиелiк -есеп айырысу және Ұйымдардың кассалық қызмет көрсетуiмен байланысты опе-рациялар жүргiзедi.

Қазақстан Республикасының  заңдарына сәйкес болатын басқа  да қызметтер атқарады. Ұлттық банк - занды төлем құралын, яғни банкноталарды  шығаруға эмиссиондық құқы бар жалғыз мемлекеттiк орган. Олар Ұлттық банкiнiң  эмиссиялауында шығарылады және банктерге сатып, қолма-қолсыз эквивалент алу форма-сында болады. Қазақстан Республикасының ресми ақша бiрлiгi - теңге болып табылады.

 Ұлттық банк банкноталар  мен монеталардың қажетгi мөлшерiн  анықтайды, олардың жасалуын қамтамасыз  етедi, сақталу, жою және қолма-қол ақшаньщ инкассациялау тәртiбiн орнатады. Қазақстан Республикасында шығарылған банкноталар мен монеталардың номиналдық құрылымы, айшыкталған пiшiнi болуы керек. Банкноталар мен монеталардың көрсетiлген сипаттамалары баспасөзде жариялануы тиiс.

   Валютаны өзгертуге  тек қана Қазақстан Республикасының  Парламентiнiң құқы бар. Ұлттық  валютаның қызмет ету шарттарын,  мерзiмiн, тәртiбiн анықтау құқыгы  Қазақстан Республикасының Президентiне  жүктеледi. Ұлттық банк Қазақстан  Республикасының валютасын шет ел мемлекеттерiнiн ақша бiрлiктерiне айырбастау бағамын анықтау тәртiбiн белгiлейдi.

Қолма-қол ақшаның  айналымы, олардың банкiнiң кассасына  үздiксiз оралып отыру жолымен  жүзеге асады. Қазақстан Республикасында  ақша банкнот-таларын өндiру және коммерциялық банктерге инкассациялауға лицензия беру бойынша өз күштерiн енгiзумен байланысты, қолма-қол ақшаның жағдайы 1996 жылға дейiнгi кезеңмен салыстырғанда өзгердi. Екiншi деңгейдегi банктер корреспонденттiк шоттағы қаражаттарының қалдығы шегiнде қолма-қол ақша түрінде қолдау алады, сонымен қатар, операциялық кассадағы қолма-қол ақша қалдығына шек қойылмайды.

Қолма-қол ақша түріндегi эмиссия - айналысқа банкноталар  мен монеталардың қосымша шығарылуын сипттайды. Қазақстандағы теңгенiң  көп мөлшерде эмиссиялануының негiзгi себептерiнiң бiрi - кәсiпорындар арасындағы дәстүрлi қолма-қолсыз есеп айырысулардың бiртiндеп қолма-қол есеп айырысуларға ауысуы, бұны әрине, жағымсыз құбылыс деп есептеуге болады. Өйкені инфляцияның болуының негізгі себептерінің бірі болып табылады. Ендеше  ҚРҰБ  ақша- несие саясатын қолдана отырып жеткен экономикалық нәтижелерінің талдауын қарастырайық. Соғы жылдары қаржы саласының сандық және сапалық  көрстекіштерін атруда. Қаржылық ұйымдардың капитал және активтері жоғары қарқынымен өсуде, сонымен қатар ел экономикасының көрсеткіштеріде артта түсуде. Қаржы қызметтерінің шеңбері кеңейіп, олардың сапасы арттуда және қол жеткізеліктей  болуда. Жақын орналасқан қаржы нарықтарының қатынасы белсене түсуде.  Қазақстанның ӘСҰ-не енуіне орай, Қазақстанның қаржыгерлер ассоциациямен   ағымды кезеңде қаржы саласында    шетелдік капиталдаңы болуына шектеуді кезеңдер алудың, отандық қаржы құқралдарының бәсекелік қабілеті және  қаржылық тұрақтылығын  арттыруға бағытталған іс- шаралардың ұсыны жасалды. Қазақстанның жалпы экономикасының және қаржы саласының соңғы қызмет нәтижелерін  төмендегі кестеден көруге болады. Кестеден көріп отырғанымыздай тұрақты макроэкономикалық жағдайда Қазақстанның банк саласы  бірқалыпты дамуда.

2000- 2004 жыл аралығында банктердің жалпы активі 6,6 есеге артып  2 трлн.тегеден асты (17 млрд. АҚШ доллары). Елдің ішкі ІЖӨ активтердің үлесі  16,9%  - 47% өсті.

Кесте 2 Қазақстан экономикасынң  қаржы саласының  негізгі көрсеткіштері , %

2001 жылмен салыстырғанда  несиелік протфель сапасы төмендеген. Бұл  несие операцияларының арттуымен түсіндіріледі (Кесте 2). Банк жүйесінің өздік капиталы  4,5 есе артып 2004 жылы   валютанылық эквиваленте 2 млрд. АҚШ доллары  (311,2 млрд.теңге). Оның ІЖӨ -де үлесі   3,4 - 6,5% өсті. Бірақ бұл көрсеткіштің өсу қарқыны  өзіндік капиталдың өсу қарқыныңан алып отыр  20,2% - 14% төмендеген.

Сурет  - 7 ЖІӨ  банк жүйесі өзіндік капиалы мен активтерінің  қатынас серпіні, %